Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
Физиология кітап
| түрткілері»
арқылы жүзеге асырылатындығы күмэнсіз сипатталды. Ол, эрине, өзінің ықпалын мидың баска қүрылымдарымсн (лимбия жүйесі, орталық ми) бірігіп іске асырады. Организмнің стресс әсерленісіне бүйрекүсті безінің тағы бір гормоны - альдостерон қатысады. Ол өзінің әрекетін ренинангиотензин жүйесі аркылы жүзеге асырады. Сондықтан бүл осерленіс кезінде симиатоадреналин жүйесімен байланысты қан айналысы мен су- тұз гомеостазына қатысты бүйрек қызмстінің көрсеткіштері өзгереді. Стресс кезінде ГАМҚ жүйесі гипофиздің әссрін шектейді бетолипопротеин затыншектейді, ол эндогендік агымдарды, эндорфин, энкефалин, динорфинді түзеді. Бүл заттар эйфория (еліру) тудырады, ауырсыну сезімін азайтады, жұмыскерлікті күшейтеді, абыржуды жояды, бұлшыкеттерге ұзақ уақыт жүмыс істеуге мүмкіндік туғызады, адамның психикалық әсерленісін элсіретеді. Простоглаггдиндср (Е) нейрондардың норадреналинге сезімталдығын төмендетеді, сөйтіп стрестік әсерленісті болдырмайды. Антиоксидант жүйесі (витамин Е, селен, цистейн, цистин) жэне трофотрофты гормоңдар парасимиатикалык жүйкені глюкокордиктардың жанама әсерлсрінен сақтайды. Организмде ышқыну кезінде жаңа жағдайларға икемделудің жалцыланған әсерленістері байқалады. Мұндай стереотипті жауаптардың жиынтыгын Г. Селье бейімделістің жалпы синдромы деп атады. Ол 3 сатыдан өтеді: абыржу, төзімділік (резистенттік) және түгесілу (элсіреу). 1. Абыржу сатысы талыксу (шок) жэне оған қарсы кездерден тұрады. Шок кезінде орталық жүйке жүйесінде шалық пайда болады, жабырқау, гипотония, гипотермия, мембрананың откізгіш касиеті мен зат алмасуы нашарлайды. Шоққа қарсы кезі қарама-карсы көріністермен сипатталады. 2. Төзімділік сатысы - ркелкі зиянды түрткілер эсер еткендегі организмнің орныкты күйін көрсетеді, яғни оларға төтеп беретін касиеті. Бұл оның эсіребелсенділік (реактивтік) қасиеттерінің түрін қалыптастырады. Эсіребелсенділік организмнін төзімділік касиетінің жалпы атын көрсетеді. Ал тезімділік - әсіребелсенділіктің қорғаныс жэне икемделу ісі екендігін айқындайды. Бұл сатыда бүйрекусті безінің қыртысты қабаты белсенділіріп, кортикостероидтар көп түзіледі. Төзімділіктің арнамалы жэне бейарнамалы түрлерін жіктейді. Арнамалы төзшділік қоршаған ортаның тек белгілі түрткілерінде ғана байқалады. Ол кейбір жүқпалы аурулардан немесе жасанды иммунизациядан кейін пайда болады. Сонымен бірге ортаның белгілі бір түрткілеріне (биік таулы жерде, суыкгыққа, күшті жүктемелерге жэне т.б.) бейімделіс кезінде туады. Кейбір тітіркендіргіштер эсер еткенде пайда болатын бейімделіс пен жоғары төзімділік баска да түрткілерге қарсы байқалады. Мүны айқас 5 3 8 төзімділік деп атайды. Алайда кейбір жағдайларда, керісінше, жоғары төзімділікпен қатар, баска тітіркендіргіштерге айкас өте сезімталдык болуы ыктимал. Бүл айқас сезімделіс (сенсибилизация) деи аталады. Ол организмнің иммундык касиеті аркылы ішкі жэне сыртқы антигендерге эсіресезімталдыгын сипаттайды. Өйткені арнамалы төзімділік касиегі негізінен иммунитет арқылы жүзеге асырылады. Бейарнамапы төзімділік деп табиғатагы эралуан көптеген түрткіпердің төтенше эсерлеріне организмнің тұрақтылығын айтады. Бұл ғарышкер, үшқыш, сүңгушілердің орасан жүктемелері кезінде байқалады. Организмнің зиянды эсерлерге жауантары, іс атқарылатын деңгсйіне карамастан, біртүтас жүйелік әсерленіс түрінде калыптасаты. Ол өз ықпалын баска агзалар мен тіндерге жүйке жэне сөліністік жүйелер аркылы жеткізеді. Л.А. Орбелидің зерттеулері буған симпатикалык жүйкенің катысатындығын, оның бейімдеу және нөрлендіру ықпалын жеткілікті дәлелдеді. Ал А.Д. Сперанский улы жэне уьпты (токсин) заттарға, жаракаттарга организмнің төзімділігі эртүрлі жүйкелср арқылы калыптасатындығын, олай болмаған жагдайда, дистрофиялар пайда болатындығын көрсетті. Жалпы сезімделіс немес төзімделіс кезінде, алдагы жаңаша тіршілік жагдайларының сипатына карай, адам мсн жануарлар организмінің құрылымдық қалпын қалыптастыруда нейрогуморалдық реттсуші жүйке жетекші болып саналады. 3. Элсіреу сатысы - күйзеліс тудыратын түркілер үзақ уақыт эсер еткенде, жүйке және эндокриндік жүйелердің шамасыздығынан пайда болады. Мүны психикалык дизадаптация күйідеп атайды. Күйзеліске үшыраған адамдарда коңілі жабыгу (депрессия), қамығу, түнжырау, гэн жэне жан ауруларының асқынуы байқалады. Организмнің бейімделіске даярлығы, оның бірнеше per икемделуі кезінде немесе арнайы машықтануы аркасында бейімделген қасиеттеріне байланысты. Осыган орай, қоршаған ортага бейімделу қабілетіне сәйкес адамдарды скі топқа бөледі. Бірінші гобын спринтрлер ("шаншандар") деп атайды. Олар төңіректің кенет жэне қысқамерзімді құбылыстарына оңай жэне тез бейімделеді. Ал стайерлер ("шыдамдылар") деп аталатын екінші тобы организм эрекеттерін өзгерте алатын, үзақ уақыт эсер ететін түрткілеріне жаксы бейімделеді. Олардың бейімделісі тиянақты және тұрақты болып келеді. Негізінде организмнің бейімделіске даярлығын жэне оны нәтижелі жүзеге асыруын, ягни бейарнамалы төзімділігін ныгайтатын көптеген маңызды түрткілер бар. Олардың қатарына ұғымды тамақтану, белгілі режим, бейімдеуші дәрі-дәрмектер (адашогендер), дене шынықтыру және машықтану, биологиялык ырғақтар жатады. Сондықтан бейімделіске толық даярлық генотиптік жэне фенотиптік түрткілерге негізделіп, бейімдеуші жэне гомеостаз тетіктер арқылы қалыптасып, жетіледі. жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|