Адам физиологиясы
-сурет . Ж ү й к е ж а суш ал ар ы (А ) м ен г ү й іс п е л е р д ің (Б , В , г) к ұры л ы м дары (Д ж . Э к к л с)
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
Физиология кітап
- Бұл бет үшін навигация:
- 11 - п р еси н а п ст ы қ (т ү й іс п е г е д е й ін г і) м ем б р а н а , 1 2 -си н а п ст ы к саң ы л ау; 13 - п о ст си н а п т ы қ
- Қозудың ет-жүйкелік түйіспе арқылы өгуі.
| 15-сурет .
Ж ү й к е ж а суш ал ар ы (А ) м ен г ү й іс п е л е р д ің (Б , В , г) к ұры л ы м дары (Д ж . Э к к л с). 1 - н е й р о н д е н д р и т т е р і; 2 - н е й р о н д е н е с і; 3 - а к с о -с о м а л ы қ си н а п с; 4 - д е н д р и т т е р д е г і а к с о -д е н д р и т т ік си н ап стар ; 5 - н е й р о н ак сон ы ; 6 - Ш ван кабы ғы ; 7 - Р ан вь е ү з іл іс і; 8 - д е н д р и т г ін ұш ы н дагы б ү р ш ік ; 9 ж ә н е 10 - ж ай ж ә н е к ү р д ел і си н а п сты к к өп ір ш ік тср ; 11 - п р еси н а п ст ы қ (т ү й іс п е г е д е й ін г і) м ем б р а н а , 1 2 -си н а п ст ы к саң ы л ау; 13 - п о ст си н а п т ы қ (т ү й іс п е д е н к е й ін г і) м ем б р а н а ; 1 4- м и т о х о н д р и й л е р . Қозудың ет-жүйкелік түйіспе арқылы өгуі. Орталык жүйке жүйесінен шығып эфференттік жүйке талшығының үшына жеткен сериініс пресинапстык мембрананың Na+, К+ иондарына деген өткізгіштігін өзгертеді. Бүл иондар концентрациялық жэне электрлік градиентіне байланысты мсмбранадан өте бастайды. Na+ ионына мембрананың өтімділігі жоғары болгандықтан оның жүйке ішіне қарай өтуі иресинапстық мембрананы деполяризациялайды. Мүнымен бірге кальций каналдары ашылып айналадағы түйіспе саңылауынан жүйкенің ішіне қарай Са2+ каіионының өтуі шапшаңдайды. Са2+ ионының жүйке ұшына өтуі нэтижесінде іші ацетилхолинге толы везикулалар жылжып пресинапстык мембранадан түйіспс саңылауына өтеді, өтср алдыңда әдетте везикулалар жарылады да ацетилхолин босап шыгады. Ол серпініс санына, оның күшіне карай будақ- будақ болып түйіспелік саңылауға өтеді. Бір жеке серпіністің эсерінен миллионға жуық ацетилхолин бөлінеді. Постсинапстык мембранага жеткендері ондағы холинорецепторлармен эрекеттесіп, постсинапстық мембрананың Na+ ионына деген өтімділігін күшейтіп, мембрананы деполяризациялейд ы. Постсинапстык мембранада жергілікті тоқ - постсинапстык, қоздыру потециаяы (ПСҚП) пайда болады. ГТСҚП молшері тікелей медиатор деңгейіне байланысты. ПСҚП озінің аумалы шегінс жсткен сәтте иондардың оң зарядтан теріс зарядқа қарай жылжуына байланысты постсинапстык мембранага жақын жатқан миоцит мембранасында (бүларда холинорецепторлар жоқ) әрекет потенциалы пайда болады. Бүдан соң деполяризация ет талшыгыныц бойымен жэне миоцит ішіндегі мембрананың төсіндісі арқылы жылжи отырып, миоцитті түтас қамтиды да оны қоздырып жиырылтады. Келесі серпіністің түйіспе аркылы өту-отпеуі ацетилхолиннің ыдырауына жэне оның холинорецептордан босап шығуына байланысты. Ацетилхолинді ыдырататын фермент- холинэстераза, ал адреналин медиаторын ыдырататын фермент - мовоаминоксидаза (МАО) жэне дәртсіздейтін катехоп-ометилтрансфсраза (КОМТ). Постсинапстык деполяризациядан кейін болатын реполяризациясы кезінде мембранадан Na+ ионының сыртқа шыгуымен бірге оның К+ - ионына өтімділігі күшейеді. Бүдан соң калий-натрий тартқышы МП-ды алғашқы қалпына келтіреді. Ацетилхолиңді ыдырататын холинэстераза аз болса, ол - түгелдей ыдырап үлгірмейді жэне холинорецепторлардың көбі одан босамайды. Келесі қозу түйісиедегі медиаторды көбейтіп, постсинапстык коздырушы потенциал жинакталады жэне тұракты болып калады да эрекет потенциалы тумайды, миоцит козбайды. Өйткею ПСҚП шектен тыс жинақталса, постсинапстык мембрананың қозу кабілеті өте төмендепдеп кетеді. Тәжірибе жүзінде мұндай жағдай холинэстераза әсерін эзеринмен тоқтатса не холинорецепторлар баска химиялық заттармен миорелоксанттармеа (кураре, листенон) эрекеггендірілсе постсинаптык коздырушы потенциал тумайды, миоцит қозбайды. Сонымен қозу түйіспе арқылы өту үшін пресинапстык мембранадан бөлініп шыгатын медиатор мөлшері жеткілікті болуы кажет жэне медиатор 82 уакытында ыдырап, одан босауы тиіс. Қозудың ет-жүйкелік түйіспеден өту механизмі олардың қай-кайсысында болса да козудың өту механизмінің негізін құрады. Түйіспелердің түрлері. Орналасуына, ягни қандай құрылымдарды ұластыруына карай ст-жүйкелік жэне нейронаралык түйіспелер болып екіге бөлінеді. Нейронаралык түйіспелер екі нейрон талшыктары арасында не нейрон денесі мсн басқа нейрон талшықтары арасында кұрады. Екі аксонның үласқан жерінде аксо-аксондық, аксон мен дендриггің арасында орналасқан аксо-дендриттік, ал дендриттер арсындағы түйіспе дендродендриттік деп аталады. Сондай-ақ аксон мен нейрон денесіндегі аксосомалық, дендрит пен нейрон денесіндегі дендро-сомалық. екі нейрон денелерінің түйіскен жерінде сома-сомалық түйіспелер де болады. Қозу не тежелу пайда болуына карай түйіспелер қоздырушы жэне тежеуші түйіспелер болып бөлінеді. Тежеуші түйіспелерде тежелу медиаторы бөлініп шығады. Ол көбінесс постсинапстык мембрананың К+ катионына өтімділігін күшейтеді. К+ катионының түйіспе саңылауына шыгуына байланысты постсинапстык мембрана гиперполяризацияланады да, постсинапстық тежелу потенциалы (ПСТП) пайда болады. Постсинапстык мембранада гиперполяризация С 1 анионының түйіспе саңылауына шығуынан да пайда болады деген де пікір бар. Гиперполяризация мезгілінде мембрананың қозғыштык қасиеті төмендейді. Сондықган постсинапстык мембрана жай тітіркендіргішке жауап бере алмайды. Бірыңғай салалы еттердеггет-жүйкелік түйіспелерде көбінесе адреналин, кейде ацегилхопин тежеуші медиатор ролін аткарады. Орталық жүйке жүйесінде жэне ет-жүйкелік түйіспелерде қозудың өтуіне көбінесе ацетилхолин қатысады. Осы кезде көптеген медиаторлардың орталық жүйке жүйесінде қозу жэне тежелу үрдістерінің түзілуіне қатысатыны аныкталды. Қоздырушы медиаторлар катарына ацетилхолин, адреналин, норадреналин, АҮФ кышқылы, серотонин, ал тежеуші медиаторларға гаммааминмай кышқылы (ГАМҚ), глицин, II - заты, энкефалин, самостатин т. б. жатады. Аталған медиаторлардың көбі екі түрлі эсер етеді. Бір орталықта ол коздырушы медиатор ретінде болса, екінші орталықта, керісінше тежеуші болуы мүмкін. Өйткені гаммааминмай қышқылы көптеген түйіспелсрде тежеуші медиатор ролін аткарады. Глицин жүлында тежеуші медиатор больш саналады. Дейлдің нікірі бойынша, белгілі бір нейронның түйіспелерінде медиатордың бір түрі бөлінеді. Постсинапстык мембранада арнайы медиаторга сезімтал белок молекуласы - қабылдагыш орналасқан, ол әрекеттесетін медиатордын атына сэйкес аталады. Қабылдағыштар ғана емес түйіспелердің аты да медиагордың атына байланысты аталады: холинергия- лык, адренергиялық, серотонинергиялық, пуринергиялық. Нейронный тітіркенісі белгілі бір уақыт ішінде белсендірілген коздырушы жэне тежеуші түиісгіелердің санына, өзара карым-қатынастарына байланысты. Нейрон бетіңде тежеуші түйіспелер басым болса, сол нейронның қозуы тежеледі, ал 83 белсендірілген коздырушы туйіспелер басымырақ жэне келіп түскен серпіністер маныздырақ болса, әрине нейрон қозатын болады жэне қозу аксонның нейроннан шыққан жерінде пайда болса, ондай нейрон тезірек қозады. жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|