Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
Физиология кітап
| 4-тарау. ҚОЗУДЫҢ ЖҮЙКЕ
ТАЛШЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ТҮЙІСПЕ АРҚЫЛЫ ӨТУІ Жүйке талшықтарынын қурылымы мен қасиеттері Жүйке талшықтарының физиологиялық қасиеттері мен олардың кызметтерін талшықты нейрон денесінен бөліп алып жеке зерттеуге болады. Физиологияда мұндай талдау эдістері күрделі құбылыстардың габиғатын аныктау үшін колданыла береді. Жүйке орталыгынан шетке шыққан нейронның үзын өсінділері топтанып түрлі жуанды-жіңішкелі жүйке қүрайды. Әр жүйке көптегсн талшықтардан тұрады, мысалы бақаның шонданай жүйкесі 12 000 - дай жүйке талшықтарынан қүралған. Жүйке талшықтарының физиологиялык касиеттерінің бірі оның козғыштығы, екіншісі - қозуды өткізу. Қозгыштык (тітіркендіруге жауап ретінде қозу үрдісінің пайда болуы) қозғыш тіндерінің бэріне тэн қасиет. Олар козу үрдісін жасуіпалық мембрананың бойымен қылжытады. Козуды өткізу жүйке үшін тек физиологиялык қасиеті ғана емес, оның орындайтын негізгі қызметі. Қозу үрдісінің жүйкеден өтуін жэне өту ерекшеліктерін зерттеу үінін көбіне жүйке-ет препараты қолданылады. Жүйкелердің козуды өткізу механизмі мен ерекшеліктері олардың кұрылысына байланысты. Жүйкс талшықтары миелинді (майлы қабықты) жэне миелинсіз (майлы қабыксыз) болып екіге бөлінетіні белгілі, Сезгіш, қозғаткыш жүйкелердің кобі миелинді талшыктардан тұрады, ал вегетативтік ганглийден кейінгі (постганглилік) талшықтардың көбі миелинсіз болады. Әр жүйке талшығы цилиндр тәрі?ді біліктен тұрады. Біліктің сыртын меммбрана - аксолемма қаптаған, ал оның іші аксоплазмаға толған. Аксоплазмада үзынна бойы жіпшелер жарыса орналасқан өте жіңішке, диаметрі 10-10 нм нейрофибрилдер мен микротүтіктер бар. Олардың арасында көптеген митохондрийлер мен микросомдар болады. Миелинді жүйке талшықтарының білігін сыргынан майлы кабық бірнеше рет орайды (Шван жасушасы). Миелинді қабык жүйке талшыгын тұтас жаппайды. Ол эрбір бір мкм сайын үзіліп отырады. кабыктың үзілген жері Ранвъе үзілісі деп аталады. Екі үзілісінің ара- пығындағы миелин қабыгынын ұзындығы жүйке талшығынын жуандығына (диаметріне) сәйкес болады. Жуан жүйке талшықтарында Ранвье үзілісі бірінен бірі алшағырак орналасады. Талшыктың жуандығы 10-20 мкм болса, екі Ранвье үзілісінің арасы 1-2 мм-дей. Миелинсіз жүйке талшығы тек бір кабаг Шван жасушаларымен жабылған. Қозу үрдсінің жүйке талшығы бойымен жылжуы, яғни серпіністің отуі аксолемманың дызметі. Майлы қабық, изолятор рөлін аткарады,, оның электірлік кедергісі жогары. Соңдықтан жүйке талшыгын миелин қабыгы тұсынан микроэлектродтар арқылы тітіркендірсе ол қозбаиды. Қозу үрдісі тек 76 Ранвье үзілісіндс гана иайда болады. Миелин кабыгы жүйке талшығында зат алмасуын реттейді жэне біліктің өсуі мен кореқзенуі (трофикасы) де осы миелин қабыгының қызмегі. Нейрофибрилдер түрлі заттарды: белок, медиатор, органеллаларды нейрон денесінен жүйке галшығының үшына дейін жоне кері нсйронга карай тасымалдайды. Бұл заттар нейрофибрилдер мен микротүтіктср бойымсн жылжыйды. Бір тэуліктің ішінде жуандыгы орташа жүйкс талшығынын, бойымен мыңцаган митохондрий жылжиды. Осы тасымалдау жүмысын орындау үшін АҮФ қышқылы энергиясы жүмсалады. Энергияны қолдану үшін аксоплазмадя Са2+ ионы жеткілікті болу қажет. Қозудың жүйксдсн өту заңдары. Қозу үрдісінің жүйке бойымен гаралу ерекшсліктерін қозуды өткізу заңдары деп те атайды. Олар жүйке. талшықтарының морфологиялық жэне физиологиялық бүтіндік заңы, қозуды екі жақты өткізу, қозуды жеке өткізу заңдары. Ж үт е талшықтарының морфологияпық және физиологияпық бүтіндік заңы бойынша жүйкені созса, қысып жаншыса, кессе, кептірсе, оның морфологиялық құрылысы бүзылып зақымданады. Мүндай жүйке талшығы қозу үрдісін өткізбейді. Мұнымен бірге кейбір үйықтататын, есірткі заттар (новокаин, кокаин, хлороформ, эфир т. т.) эсерінен жүйке талшығы козу үрдсін уақытша откізбей қояды. Бұл заттар жүйке кұрылымын бүзбайды, тек оның физиологиялық қасиеті - өткізгіштікі заттың әсері токтаганша бүзылады да, онан соң қайтып бұрынғы калпына келеді, Жүйкепсрдің бүл қасиет ерекшелігі медицинада көп қолданылады (жүйкені вовокаинмен қоршау). Қозуды екі жақты өткізу заңы. Жүйкеніц орындайтын кызмет түріне (сезгіш, козғалткыш) қарамастан, оның қай-кайсысы болса да тітіркендірілеген жерден бастап қозу үрдісін екі жаққа (орталыққа, шетке) қарай өткізеді. Оны баканың шонданай жүйкесіне жасаған тәжірибеден қөруге болады. Денеден бөлініп алынған жүйкенің екі жактағы ұшына эрекет потенциалын тіркейтін аспапты бекітіп, қақ ортасынан тітірксндіріп қоздырса, екі аспап та (жүйкенің екі үшындағы) сол жерге әрскет потенциалының жеткенін көрсетеді. Мүны казу үрдісінің екі жақты отуменмен ғана гүсінндіруге болады. Орталық жүйке жүйесімен байланысы үзілмеіен жүйкелерден козудың белгілі бір багытта өтуі орталықтагы нейрондар арасындагы түйіспелердің қасиетіне байланысты. Түйіспеге дейін кай жүйке болса да, қозуды екі жакка карай өткізеді. Бүл заңдылық организмде кездесетін жүйкелердің козуды антидромдық (карама-қарсы) өткізуі мен аксон рефлексін түсіндіреді. Қозуды жеке откізу заңы. Әрбір шеттегі жүйке құрылымында жүздеген- мыңдаган жүйке талшықтары болатыны белгілі. Олай болғанымен де эрбір талшык козуды қагар жатқан талшықтарга жаймай, тек өз бойымен өткізіп, тек өзімен ғана байланысқан ет галшықтарына (ағза бірлігіне) тұл-тура жеткізеді. Бір эфференттік (әкететін) жүйке талшығы бұтақталып 3 - ЗРОО-ға дейін ет талшыктарымен байланысады (моторлық бірлік). Жүйке орталығынан әрбір жүйке талшығы қозуды өз бойымен козғалтқыш бірлігіне жеткізіп ондағы ет талшыктарын ғана жиырылтады. Осыган байланысты эр кимыл көңілдегідей боп орталықтың әсерін бүлжытпай дэл орындайды. Егер қозу жанында жатқан жүйке талшыктарыньщ бэріне таралатын болса, онда организм қалай болса солай қимылдап қажеіті қимылдар жасай алмас еді, ягни мақсатына жетпес еді. Сериіністі жске откізуде изолятор ролін атқаратын миелин қабығыныц жэне талшықтар арасында кездесетін элекгрлік кедертілердің де маңызы аз емес. Үш айға жетпеген баланың қимылы қозғалткыш жүйкелерінің миелин қабыгы жетілмегендіктен көңілдегідей дэл орындалмайды. жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|