Доклады казахской академии образования Ежеквартальный журнал издается с 2008 года
жүктеу/скачать 2,64 Mb. Pdf көрінісі
|
KAO-3-2020
| жерде одан басқалары жергілікті тұрғындар.
Н. Абдырақынның «Базалық шығыс тілі: Қазіргі қытай тілінің грамматикасы» атты оқулығында предлогқа мынадай анықтама берген: «名词或名词性词语，用在代词前，组成介词短语，可以修饰动词，形 容词。它表示时，处所，方式，目的，对象，排除，比较等意义，这 样的词就是介词。 Зат есім немесе зат есім рөліндегі сөздер есімдіктердің алдына келіп предлогты (сөз алды қосымшасы) сөз тіркесін жасайды, етістікті, сын есімді анықтап келеді. Ол мезгілдік, мекендік, тәсілдік, мақсаттық, объектілік, қалдырып тастау, салыстыру мағынасын білдіреді» [10, 70 б.]. Берілген анықтамамен келісу қиын. Себебі: 1) автордың қытай тілінде берген анықтамасы қате (сөйлем қате құрастырылған); 2) қытай тілінде де, қазақ тілінде де зат есімдер есімдіктердің алдынан тіркесіп келмейді; 3) зат есімдер есімдіктердің алдынан келіп, предлогты сөз тіркесін жасамайды, керісінше предлогтар, көбінесе, зат есім, есімдік немесе зат есімді сөз тіркестерінің алдынан келіп, предлогты тіркес құрайды; 4) предлогтар есімдіктермен ғана тіркеспейді, олар зат есім, зат есімді сөз тіркестерімен де тіркеседі; 5) автор қытай тіліндегі 修饰сөзін тек «анықтау» деп түсінген сияқты, шындығында, 修饰сөзінің «анықтау» дегеннен басқа «айқындау», «пысықтау» деген мағыналары да бар, предлогты сөз тіркесі тек етістікті немесе сын есімді ғана анықтап келмейді, керісінше, негізінен, етістік немесе сын есімнен жасалған баяндауышты пысықтап келеді, кейде өзінің соңында тұрған сөзді анықтайды немесе толықтырып келіп толықтырғыштың қызметін атқарады («толықтырғыш» қытай тіліне тән сөйлем мүшесінің бір түрі). Лу Фубоның қытай тілінде жазылып, қазақ тіліндегі аудармасы қоса берілген «Қытай тілі грамматикасының оқытулық қолданбасы» деген оқулығында (яғни қытай тілінің практикалық грамматикасында) берілген анықтама: «介词主要放在名词、 代词或名词性短语前， 组成 介词词组后， 用以修饰动词或形容词。Зат есім, есімдік немесе зат есім сипатты сөздердің алдынан келіп, сөз алды қосымшалы сөз тіркесін жасап, етістік, сын есімдерді айқындайтын сөздер сөз алды қосымшасы деп аталады» [11, 200 б.]. Анықтамада предлогтардың өзі тіркескен сөзіне грамматикалық мағыналар үстейтіндігі айтылмаған, тек тіркес құрап, сөйлем мүшесі болатындығы ғана айтылған. Анықтамадағы «...сөз алды қосымшалы сөз тіркесін жасап, етістік, сын есімдерді айқындайтын сөздер...» дегенді қалай түсінуге болады? Сөз алды қосымшасы өзімен қатысты 243 сөздермен тіркескеннен кейін, яғни «сөз алды қосымшалы сөз тіркесін» жасағаннан кейін, ол «сөз» емес, «тіркес» болады. Анықтамадағы «сөздер» дегенді «сөз алды қосымшалы сөз тіркесі (немесе предлогты тіркес)» деп өзгертіп айтқан дұрыс немесе анықтамаға «өзіне қатысты сөзге әртүрлі грамматикалық мағына үстейтін» дегенді қосу керек сияқты. Анықтамадағы «айқындайтын» дегенді «сөз алды қосымшалы сөз тіркесі (яғни предлогты тіркес) өзінің соңында тұрған етістік немесе сын есімнен жасалған мүшелерді пысықтайды, анықтайды немесе толықтырып келеді» деп түсінген дұрыс. Жоғарыда берілген анықтамалардағы «зат есім сипатындағы сөздер», «зат есім рөліндегі сөздер», «зат есім сипатты сөздер» дегендер жалпы грамматикада айтылып жүрген – «есім сөздер». Біздіңше, 介词атауын қазақ тіліндегі «қосымша» мен орыс тіліндегі «сөз алды қосымшасымен (префикс)» шатастырмас үшін «предлог» деп атаған дұрыс сияқты. Бұдан басқа себептерін атар болсақ: 1) қытай тіл білімінде «қосымша» деген ұғым да, термин де жоқ; жұрнақтар бар, бірақ өте аз; жалғаулар (тәуелдік, жіктік, көптік және септік жалғаулары) болмайды (қазақ тілінде қосымшалардың екі түрі бар: бірі – жұрнақ, екіншісі – жалғау); 2) «предлогтар» қытай тілінде көмекші сөздер болып табылады және олар сөз табы ретінде қаралады; предлогтар жұрнақ сияқты өзі қатысты сөзге бүтіндей жаңа мағына қоспайды; жалғаулар сияқты сөздерді бір-бірімен байланысқа түсіре алмайды. Дәстүрлі қытай тілі грамматикасында предлогтар мағыналық жағынан төмендегідей түрлерге бөлінеді: 1) мезгіл мәнді предлогтар: 在, 于, 由, 到, 自, 从, 自从, 打, 当, 趁, 随着, 赶, 临 т.б. 2) мекен мәнді предлогтар: 从, 自, 由, 打, 往, 朝, 向, 在, 于, 沿着, 顺着 т.б. 3) істің, қимылдың амалын, тәсілін, қандай құралмен істелгенін білдіретін предлогтар: 按照, 按, 依照, 凭, 靠, 以, 通过, 经过, 根据, 用, 将 , 据 т.б. 4) мақсатты, себеп-салдарды білдіретін предлогтар: 为, 为了, 为着 , 给, 因, 由于 т.б. 5) бөлектеу, оқшаулау, қалыс қалдыру мәнді предлогтар: 除 , 除了 , 除非 т.б. 6) салыстыру мәнін білдіретін предлогтар: 比. 7) іс-қимылдың тура объектісін білдіретін немесе іс-қимыл мен ортақ субъектіні білдіретін предлогтар: 把, 将, 叫, 让, 同, 与, 跟, 和, 替, 244 向, 给 т.б. Белгілі бір іс-әрекет, оқиға жөнінде айтылғанын білдіретін предлогтар: 对, 对于, 关于 т.б. Предлогтардың грамматикалық ерекшеліктері: 1) предлогтар, негізінен, зат есім, есімдік немесе зат есімді сөз тіркестерінің алдынан келіп, предлогты тіркес құрайды, предлогтардың орны тұрақты, ауыстыруға мүлде болмайды; 2) предлогтар морфологиялық өзгерістерге ұшырамайды, оларды қосарлап айтуға болмайды; 3) предлогтардың соңынан шақтық мағына үстейтін 着, 了, 过 шылаулары немесе 起来, 下去 бағыт-бағдар етістіктері жұмсалмайды. Предлогтардың бірқатары көне қытай тіліндегі етістіктерден ауысқан, мәселен, 把, 被 және т.б., көне қытай тіліндегі қазірге дейін қолданылып келе жатқан предлогтар: 以, 于, 自т.б. 朝, 向, 往, 顺, 随着, 对, 为, 跟, 叫, 比, 当, 给, 用, 由, 经过, 通过, 拿 т.б. предлогтары етістіктерге ұқсас қызмет атқарғандықтан оларды бір- бірінен ажырату қиынға соғады. Дегенмен басты айырмашылық ретінде төмендегілерді атап көрсетуге болады: 1) етістіктер баяндауыш қызметін атқарады, предлогтар өз алдына жеке тұрып сөйлем мүшесі бола алмайды, мысалы, 在 етістік те, предлог та болады: 他不在家 [Ta bu zai jia] Ол үйде жоқ (етістік), 书在桌子上 [Shu zai zhuozi shang] Кітап үстелдің үстінде (предлог); 2) етістіктерді қосарлап айтуға болады: 你们俩比一比 [Nimen liang bi yi bi]; 3) етістіктердің соңынан шақтық мағыналарды білдіретін 着, 了, 过 шылауларын қосып айтуға болады: 顺利通过了考试 [Shunli tongguo le kaoshi] Емтиханнан сәтті өтті. 他当了市长 [Ta dang le shizhang] Ол жүктеу/скачать 2,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|