Доклады казахской академии образования Ежеквартальный журнал издается с 2008 года

275 
«Сөйлем жүйесі мен түрлері» синтаксис мәселелеріне арналған. Біз осы 
жұмысымызда екінші және үшінші бөлімдері, яғни грамматика саласы 
бойынша тіл біліміндегі жалпы қолданысын саралайтын боламыз.
Ахмет Байтұрсынұлы өз сөзінде: ««Тіл – құрал» деген аты жат 
көрінсе, ішкі мазмұны да әуелгі кезде сондай жат көрінер, үйткені бұл 
қазақта болмаған жат зат. Халықта бұрын болмаған нәрсе жаңа шыққан 
кезінде жат көрініп, бірте-бірте бой үйренген соң жатырқау қалатын»
[2, 13 б.] – дейді. А. Байтұрсынұлының сол кезде, бір ғасыр бұрын 
уақытта замандастарына қарата жазған бұл ойы қазіргі таңда жаңа мәнге 
ие болып отыр. Себебі, «Тіл – құрал» сол кезде жат көрінгенмен, кейінгі 
ұрпақ оны жатырқамайтынын, керісінше зерделеп қараған кісінің 
қажетіне жарайтын, ұлттың дамуы жолында септігі тиетінін дәлелдеп 
отыр.
Осы мақалада А. Байтұрсынұлының лингвистика саласындағы пән 
сөздері, олардың қазіргі қазақ тіл білімінде қолданылуы, қолданылу 
жиілігіне байланысты қарастырылады.
Тіл біліміндегі айрықша грамматикалық категориялардың бірі – 
сөйлем түрлері. Қ. Есенов тіл білімінде сөйлемге 300-ге жуық 
анықтамалардың берілгендігін айтады. А. Байтұрсынұлының 1925 
жылы шыққан «Тіл – құралы» қазақ тілінің сөйлем жүйесі мен түрлеріне 
арналады. Осы оқулықта А. Байтұрсынұлы: «сөйлем дегеніміз – 
сөздердің басын құрастырып, біреу айтқан ой. Сөйлемнің жаны – 
сөздердің басты мағыналы болып, құралуы» [2, 157 б.] – деп, сөйлем 
құрамындағы сөздердің өзара мағыналық жақтан үйлесуі, сөйлемнің 
түсінікті болуы сөз табиғатынан шыққан заңдылықтар негізінде, яғни 
сөйлем жүйесі негізінде жасалатындығын айтқан.
Оқулықтың екінші бөлімінде қазақ тіліндегі сөйлем түрлері 
айтылуына, құрылымына қарай топталып, арнайы терминдік 
атаулармен айшықталып, анықтамалары берілген. Мысалы, «Не 
жайынан да болса болдыра, бар қыла сөйлеген сөйлем» болымды 
сөйлем, «Не жайынан да болса болдырмай, жоқ қыла сөйлеген сөйлем» 
болымсыз сөйлем, «Тұрлаусыз мүшелері бар сөйлем» толымды сөйлем, 
«Тұрлаулы мүшесінің біреуі немесе екеуі де жоқ сөйлем» толымсыз 
сөйлем, «Тұрлаулы мүшелері ғана бар сөйлем» жалаң сөйлем, 
«Тұрлаулы мүшелерінен басқа тұрлаусыз мүшелері де бар сөйлем» 
жайылма сөйлем деп, жай сөйлемдерді құрамына қарай топтайды
[2, 199-200 бб.].
Байқап отырғанымыздай, болымды сөйлем, болымсыз сөйлем, 
толымды сөйлем, толымсыз сөйлем, жалаң сөйлем, жайылма сөйлем 
түріндегі терминдердің барлығы ешбір өзгеріссіз әлі күнге дейін 

276 
қолданылып келеді. Терминдік ұғымның анықтамасы да жинақы әрі 
қарапайым, ең бастысы, түсінікті берілген. Анықтамалардан 
байқағанымыз, құрамында оқушы үшін бейтаныс сөздер қыстырылмай, 
толымды сөйлем, толымсыз сөйлем, жалаң сөйлем, жайылма сөйлем 
анықтамаларын тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелер арқылы 
түсіндірілген.
А. Байтұрсынұлы еңбектері арқылы қолданысқа түскен жай 
сөйлем түрлеріне қатысты пән сөздерінің қатары кейін профессор
Қ. Жұбановтың сөйлемдері мағыналық топтарға жіктеу, оларға 
терминдік атау белгілеу барысындағы өзіндік ой-пікір, ұстанымнан 
туған термин атауларымен толықтырылды. Мысалы, Қ. Жұбанов 
сөйлемнің түрлі қырын зерттейтін саланы сөйлем жүйесі деумен қатар, 
синтаксис әрі қоспа түріндегі варианттарды да қолданған. Ғалым 
бастауышы мен баяндауышы да бар сөйлемді толық сөйлем десе, 
керісінше бастауыш пен баяндауыштың біреуі немесе екеуі де болмаса, 
ол сөйлемдерді олқы деген терминмен атады. Бастауыш пен 
баяндауышқа негізгі мүшелер деген ортақ атау қолданды, ал тұрлаусыз 
мүшелерді атау үшін айқындауыштар деген термин пайдаланды. 
Алайда, бұл терминдер бүгінгі күнде қолданыста жоқ терминдер 
қатарына жатады.
Күрделі сөзінің негізгі мағынасы – «іргелі, негізгі, маңызды»
[3, 398 б.]. Сонымен қатар, қиын, ауыр, қауіпті деген ауыспалы 
мағынасы бар. Ахмет Байтұрсынұлы күрделі сөзіне алғаш рет 
терминдік ұғым жүктей отырып, күрделі бастауыш терминдік атауын 
қолданды. Қ. Жұбанов та аталған сөзді қолдана отырып, күрделі сөйлем 
түріндегі терминдік атауды ғылыми айналымға енгізді.
Демек, Ахмет Байтұрсынұлы жасаған көптеген лингвистикалық 
пән атауларының тіл білімінде түпкілікті орнығып қалуына профессор 
Қ. Жұбанов өз үлесін қосты. Сонымен қатар, өзінен кейінгі авторлардың 
терминжасам бағытындағы ізденісіне жол ашты.
Қазақ тіл білімінде жиі қолданылатын терминдердің бірі – 
құрмалас сөйлем. Бұл терминдік атаудың да авторы – Ахмет 
Байтұрсынұлы. Құрмалас сөйлемдерді бес топқа бөліп, оларды сыйыса 
құрмаласу, қиыса құрмаласу, қыстырынды сөйлем, орамды немесе 
өрнекті сөйлем деп атады. Сыйыса құрмаласу // сыйысулы құрмалас 
және қиыса құрмаласу // қиысулы құрмалас деген дублеттерімен кезек 
жұмсалған. Сыйысулы құрмаластың түрлері шұбалаң түр және ықшам 
түр терминдерімен аталды.
Алайда сөйлем жүйесіне қатысты қолданылған бұл және 
бастауыш бағыныңқы сөйлем, анықтауыш бағыныңқы, толықтауыш 

277 
бағыныңқы, 
мезгіл 
пысықтауышының 
бағыныңқысы, 
мекен 
пысықтауышының 
бағыныңқысы, 
сын 
пысықтауышының 
бағыныңқысы, себеп пысықтауышының бағыныңқысы, мақсат 
пысықтауышының бағыныңқысы, ереуіл бағыныңқы атаулары 
қолданыста жоқ терминдер санатында. Оның себебі, тіл білімінде 
қалыптасқан құрмалас сөйлемдердің түрлеріне қатысты ғылыми 
көзқарастың ерекшелігінде.
Соған қарамастан, С.Қ. Әлісжановтың «Соңғы кезде Ахаңның 
«сыйыса құрмаласуын» басқа да синтаксистік құбылыстарды айқындау 
үшін қазіргі кезде зерттеушілеріміз ұтымды пайдаланып жүр» [4, 49 б.] 
деуіне қарағанда, бұл терминдердің алдағы уақытта қолданылу жиілігі 
жоғарылайтын терминдер қатарынан орын алуы әбден мүмкін деген 
болжам жасауға болады. Қазақ тіл білімі терминдерінің қалыптасу 
барысында құрмалас сөйлемдердің жіктелуіне қарай, әр кезеңде 
ғалымдар тарапынан ғылыми айналымға түскен терминдердің 
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстыру барысында 
анықтауға болады. Осы салыстыруды негізге ала отырып, сөз 
таптарының бірнеше түрінің бөлінісін әр кезеңдегі ғалымдардың 
еңбектерінен саралап, кестеге түсірдік. 
1-кесте. Зат есім, есімдік, одағай сөз таптарының жіктелуі және 
терминдік атаулары 
1. Авторлар 
2. Зат есім 
3. Есімдік 
4. Одағай 
5. А. Байтұрсынұлы
6. Жалқы, 
жалпы 
зат 
есім; 
7. Деректі, 
дерексіз зат 
есім; 
8. Жіктеу 
есімдігі, сілтеу 
есімдігі, сұрау 
есімдігі, жіктеу 
есімдігі, 
танықтық 
есімдігі; 
9. Ілездік 
одағай, 
еліктеу 
одағай, 
шақырыс одағай; 
10. Қ. Жұбанов 
11.
12. Жіктеу 
есімдігі, сілтеу 
есімдігі, 
анықтау 
есімдігі, алалау 
есімдігі, 
болымсыз 
есімдігі, 
белгісіз 
есімдігі, қимыл 
есімдігі; 
13. Малшылық 
одағай, көңіл күйін 
хабарлайтындары, 
жеткіліксіздер; 

278 
14. А. Ысқақов 
15. Адамзат 
есімдері мен 
ғаламзат 
есімдері; 
жалқы 
есімдер; 
көптік мәнді 
есімдер; 
эмоциялы-
экспрессивтік 
реңді есімдер; 
көмекші 
есімдер. 
16. Жіктеу 
есімдіктер, 
сілтеу 
есімдіктер, 
сұрау 
есімдіктер, 
өздік 
есімдіктер, 
белгісіздік 
есімдіктер, 
болымсыздық 
есімдіктер, 
жалпылау 
есімдіктері. 
17. Көңіл-күй 
одағайлары, ишарат 
одағайлары. 
Бұл кестеден де байқап отырсақ, А. Байтұрсынұлының зат есімді 
мағынасына қарай жалпы, жалқы есім, деректі, дерексіз деп жіктеген 
үлгісі осы күнгі мектеп оқулықтарынан бастап жаппай қолданыстағы 
терминдер болып табылады. Ал есімдіктерге қатысты айтатын болсақ, 
бұл күнде есімдіктерді жеті түрге жіктейміз. Соның нақты үш түрінің 
атауы, яғни жіктеу, сілтеу, сұрау есімдіктері осы күнде қолданылып 
келеді. Ал қалған төрт түрінің атауы әр кезеңдегі ғалымдар тарапынан 
толықтырылған. Ал одағай сөздерді жіктеу үлгісі бүгінгі күнде 
қолданыста жоқ болғанымен, еліктеу одағай аталған бөлінісі қазіргі тіл 
білімінде еліктеу сөздер болып, өз алдына топтасты. Бірақ, терминсөз А. 
Байтұрсынұлынан бастау алғандығын байқаймыз.
2-кесте. Етістіктің жіктелуі және есімше мен көсемшенің түрлері. 
18. Авторлар 
19. Етістік 
20. Есімше 
21. Көсемше 
22. А.Байтұрсынұлы
23. Болымды 
етістік, 
болымсыз 
етістік; сабақты 
етіс, салт етіс, 
ортақ етіс, өздік 
етіс, өзгелік етіс, 
беделді 
етіс, 
ырықсыз 
етіс, 
шағыс 
етіс, 
дүркінді 
етіс, 
өсіңкі етіс; 
24. Осы шақтық 
есімше, 
өткен 
шақтық есімше, 
ұйғарынды 
есімше; 
25. Үнемді 
көсемше, 
үнемсіз 
көсемше, 
ниетті 
көсемше; 
26. Қ. Жұбанов 
27. Түп 
негіз 
(салт, сабақты), 
өсінді 
негіз 
(өздік, ырықсыз, 
28. Тел 
есімше 
(өткен шақ тел, 
келер шақ қоспа 
тел, келер шақ 
29. Өткен шақ 
көсемше; 
дағдылы 
көсемше, шарт 

279 
өзгелік, 
ортақ, 
өсіңкі), 
болымды, 
болымсыз; 
мақсат 
тел, 
болжалды келер 
шақ тел, дағдылы 
тел, қарғыс тел), 
сүйеншек есімше 
(өткен 
шақ 
шектеуіш 
сүйеншек, келер 
шақ 
мақсат 
сүйеншек, келер 
шақ 
шектеуіш 
сүйеншек, өткен 
шақ 
орынсыз 
сүйеншек, себеп-
соңшыл 
сүйеншек, ереулі 
сүйеншек); 
көсемше, 
жиекше, 
төтенше 
(бұйрық, 
көмекші 
төтенше); 
30. А. Ысқақов 
31. Болымды 
етістік, 
болымсыз 
етістік; 
салт 
етістік, сабақты 
етістік; етістер 
(негізгі 
етіс, 
өздік етіс, ортақ 
етіс, 
ырықсыз 
етіс, 
өзгелік 
етіс). 
32. Есімшенің 
өткен шақ түрі, 
есімшенің 
осы 
шақ 
түрі, 
есімшенің келер 
шақ түрі. 
33. Өткен шақ 
көсемше, осы 
шақ көсемше, 
келер 
шақ 
көсемше. 
Бұл кесте бойынша, тілімізде етістіктер саны өте көп және жіктелу 
үлгісі бойынша да біршама болғандықтан, жеке өзін ұсындық. Етістік 
сөз табына қатысты болымды етістік, болымсыз етістік, салт және 
сабақты, етістер және оның бүгінгі қолданыстағы түрлері, яғни ортақ 
етіс, өзгелік етіс, ырықсыз етіс, өздік етіс атаулары, кестеге енбесе де 
етістіктің шақ және рай категориялары А. Байтұрсынұлы еңбектерінің 
негізінде жасалған.
Салт және сабақты терминдері етіске қатыстырылып құрылса да, 
атау дәрежесі Ахметтен бастау алғандығын айтамыз. Ал есімше түріне 
қатысты қазіргі тіл білімінде оны үш шақпен байланыстырып, 
есімшенің өткен шақ түрі, есімшенің осы шақ түрі, есімшенің келер шақ 
түрі деп үшке бөліп қарастырып жүрміз. Осы тараптан да
А. Байтұрсынұлы осы шақтық есімше, өткен шақтық есімше, ұйғарынды 
есімше деп негізгі бөлігін құрастырып бергендігін байқауға болады. 
Бірақ -ынды жұрнағы арқылы жасалған ұйғарынды термині қазіргі тіл 
білімінде қолданыстан ығыстырылған.

280 
3-кесте. Сөз тұлғалары 
34. Авторлар 
35. Сөз тұлғалары 
36. А. Байтұрсынұлы
37. Түбір сөз, туынды сөз, қос 
сөз, қосалқы сөз, қосымшалар; 
38. Қ. Жұбанов 
39. Түбір сөз, қосымшалы сөз, 
кіріккен сөз, қыйулы сөз, қосар 
сөз, қосалқылы сөз; 
40. А. Ысқақов 
41. Жалаң 
сөз (түбір сөз), 
күрделі 
сөз 
(біріккен, 
қосарланған, 
тіркескен, 
қысқарған), туынды сөз. 
А. Байтұрсынұлы жасаған тіл терминдерінің барлығын 
салыстырып жатуға біздің жұмысымыздың ауқымы көтермес. 
Сондықтан осы кесте бойынша сөз тұлғаларының жіктелім үлгісін 
көрсеттік. Қазіргі тіл білімінде қосалқы сөз терминінен басқа, А. 
Байтұрсынұлы ұсынған сөз тұлғалары қолданыста болып табылады. 
Кестеден аңғарғанымыздай, Қ. Жұбанов та тіл білімі ғалымы ретінде А. 
Байтұрсынұлы терминдерін кей кезде қолдап, кей кезде өз нұсқасын да 
ұсынып отырған. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» демекші, ғалымдар 
бүгінгі күнге дейін ұлттың жүгін арқалап, ұрпаққа аманат қалдырды. 
«Біз әуелі өз тілімізбен оқытып, содан соң басқаша оқытуға 
тиіспіз» деген бағытты берік ұстанған А.Байтұрсынұлы қазақ тілі 
негізінде пән сөздерін жасауға, ғылым тілін қалыптастыруға ерекше мән 
берді.
Қазақстан 
тәуелсіз 
ел 
атанған 
тұста 
ұлт 
көсемі
А. Байтұрсынұлының ұлылығын, даналығын түсінуге, парасат, ғылыми 
пайымын бағалауға жол ашылды. Ғалымдарымыз айтып жүргендей, 
қазақ тіл білімінде «Байтұрсынтану» дәуірі басталды. Сондықтан,
А. Байтұрсынұлы мұрасын зерттеу ісіне қазақ тіл білімінің әр саласында 
еңбек етіп жүрген мамандар атсалысып, кешенді зерттеу жүргізуі 
маңызды әрі игілікті шара болмақ.
Профессор Т. Сайрамбаев тілдің фонетика, морфология, синтаксис 
салаларының түркологияда жүйелі зерттелуін А. Байтұрсынұлы 
есімімен байланыстырады. Автор тіл саласында тыңнан жол салып, 
оның объектілерін нақтылады, бай термин жасады. Бүткіл түркі 
тілдеріндегі Ахаң жасаған бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, 
толықтауыш, пысықтауыш т.б. терминдері Ахаңнан бұрын орыс 
ғалымдарының зерттеулерінде бұрын болған емес. Ал қазіргі кезде 

281 
қазақ тілінде Ахаң тұсында және онан кейін бірнеше рет талқыға 
түскенімен, қазіргі кезде сол қалпында пайдаланып отырмыз»
[5, 153 б.] – деуі тарихи шындық деп білеміз. Ахмет Байтұрсынұлының 
грамматикаға енгізген терминдерінің барлығы құлаққа жағымды, 
естілуі әуезді, оқыған бойда бүкіл сипаты өне бойынан көрініп 
тұратындай етіп жасалған.
Пайдаланылған әдебиеттер 
1. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы, 2005. – 439 
б. 
2. Байтұрсынұлы А. Қазақ тіл білімінің мәселелері / Құраст.: Ғ. Әнес. – 
Алматы: Абзал-Ай, 2013. – 640 б.
3. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы редакциясын басқарған
Т. Жанұзақов. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 368 б. 
4. Әлісжанов С.Қ. А. Байтұрсынұлы және құрмалас сөйлем синтаксисінің 
мәселелері // «Ахмет Байтұрсынұлы оқулары» атты респ. І ғылыми-теориялық 
конференция материалдары. – Астана: Л.Н. Гумелев атындағы ЕҰУ, 2006. – ББ. 48-52
5. Сайранбаев Т.А. Байтұрсынұлы еңбектерінің басқа түркі тілдеріне игі әсері 
// Мемлекеттік тіл: Бүгіні мен болашағы. А. Байтұрсынұлының 125 жылдығына 
арналған республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Астана: 
Елорда, 1998. – ББ.149-153
Резюме 
В статье изучаются грамматические термины, которые использовал и ввёл в 
научный оборот Ахмет Байтурсынов. Данные термины изучаются нами с точки зрения 
языкознания. 
 
Resume 
The article deals with the grammatical terms used in scientific circulation, the founder 
of the Kazakh language Akhmet Baitursynov. The terms used by scientists today, even 
unused terms are studied from the point of view of linguistics.

жүктеу/скачать 2,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: