Перифраздары
ПЕРИФРАЗ ЖИІ ҚОЛДАНЫЛАТЫН
жүктеу/скачать 1,63 Mb. Pdf көрінісі
|
Ө.Айтпаев Қазақ фразеологизмдері
| ПЕРИФРАЗ ЖИІ ҚОЛДАНЫЛАТЫН
ƏДЕБИЕТТІК ЖАНРЛАР а) МАҚАЛ-МƏТЕЛДЕР ҚҰРАМЫНДАҒЫ ПЕРИФРАЗДАР Мақал-мəтелдер – халық даналығын, көрегендігінің айнасы, тіл байлығының алтын қазынасы. Олардың көбі өмір шындығының қорытындысы іспетті. «Сөздің көркі – мақал» деп тегін айтылмаған. Мақал- мəтелді айтылатын ойларға орайластырып, орынды қолдансақ, сөзіміз мірдің оғындай өткір, көңілге қонымды əрі көркем, əрі бейнелі болады. Мақал- мəтелдер аз сөзбен терең мағынаны беретіндіктен, өте ұтымды болады, сөйлеген адамның шешендігін, ой ұшқырлығын, тапқырлығын білдіреді. Мақал мен мəтелдер халық санасында талай жылдар мен ғасырлар бойында қалыптасып, тұрақталып қалған, сөйлегенде дайын тілдік құбылыс ретінде қолданылады. Бұл жағынан келгенде, яғни құрамындағы сөздердің тұрақты болуы, дайын дəйек ретінде қолданылуы жəне ойға əсерлі де əсем, көрікті де көркем мəн үстеуі жағынан мақал-мəтелдер тұрақты тіркестерге жақын. Сөйлем құрылысы, ішкі мазмұны жағынан мақал мен мəтелдердің өз ішінде ерекшелігі байқалып тұрады. Мақалдарда ой түйіні, өсиет, тағылым тəрбиелік мəнде ауыс, астарлы мəнде тұжырымдалып айтылады. Мысалы: Ер жігіттің екі сөйлегені – өлгені. Еменнің иілгені – сынғаны. Өз басыңды дауға берсең де, жолдасыңды жауға берме. 231 Ал мəтелдерде негізгі айтылатын ой-пікір жанамалап, сілтеме-ишара түрінде беріледі. Мысалы: Күш атасын танымас. Айласыз батыр алдырар. Нар тəуекел – ер ісі. Мақал-мəтелдердің, көпшілігі ауыспалы, келтірінді мағынада беріледі. Мысалы: Əркімнің өз шығар биігі бар. Кісінің шырайына қарама, райына қара. Оқ жетпес жерге қылышыңды суырма. Мақал-мəтелдердің құрылысы тұрақты. Олар өзара ұқсас, тектес болғанмен, əрқайсысының бір-бірінен айырмасы, өзіндік ерекшелігі бар. Жоғарыда айтқаны- мыздай, мақал толық аяқталмаған ойды білдіреді, дербес тұжырымды ұғым береді. Ал мəтелде сөйлем аяқталмай тұрады, ондағы сөздер басқа сөйлемдермен қосылған- да ғана айтылмыш ойды анықтайды, толықтырады. Үлкен Совет энциклопедиясы мақалды былай сипаттайды: «Пословица – меткое изречение, которая обобщает и типизирует различное явление жизни». «... Пословицы и поговорки образцово формирует весь жизненный, социально-исторический опыт трудового народа». «Поговорка образное выражение, оборот речи, метко определяющий явление жизни, в отличие от пословицы, лишена обобщающего поучительного смысла». 232 Бұған қарағанда мақалға тəн қасиет өмірдегі түрлі құбылысты жинақтау жəне типтендіру, əрі дөп айтыл- ған сөз болуы, ойды түгел беру, əрі қорытынды жасауы, мақалды, ойды толық жеткізбей тұспалдап қана айтуы. Егер ол бейнелі сөз болса əрі дəл айтпай тұспалдап, келтірінді мағынада айтса, ол да перифразға жақын болмай ма? Негізінен көркем əдебиетке, соның ішінде поэтикалық туындыларға тəн көркемдегіш құралдардың баршасы дерлік мақал-мəтелдерге тəн болып келеді. Мақал-мəтелдер сол себепті де сезімді селт еткізіп, ақыл- ойға сəуле шашады. Сап алтындай таза, қоспасыз асыл сөздер. Ықшамдылығымен өткірлігі, көркемдік жəне идеялық тұтастығы арқасында тез жатталады, адамның жадында ұмытылмай сақталады. Бұл барша халықтар- дың шынайы мақал-мəтелдерінің тозбас қасиеті. Ердің құнын екі сөзбен бітірер. Жүрген аяққа жөргем ілінеді. Жын соққаннан мың соққан жаман. Ерді кебенек ішінде таны. Қисайған ауызды қырық дəрімен сыласа да түзелмейді. Бір басты асырайтын екі қол. Жүйрік ат аяғынан ақсайды, жүктеу/скачать 1,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|