Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар

3-дəрісбаян. Педагогикадағы тұлға дамуына 
 байланысты проблемалар
 
 
“Адам баласы туа есті болмайды. 
Естіп, көріп, ұстап, татып, естілердің 
айтқандарын есте сақтап қана естілер 
қатарында болады. Естіген нəрсені есте 
сақтау, ғибрат алу ғана есті етеді.”
Абай 
 
Жоспары: 
1. Тұлғаның даму процесі 
2. Нəсілдік жəне қоршаған орта
3. Іс-əрекет жəне тұлға дамуы 
4. Даму диагностикасы 
 
3.1. Тұлғаның даму процесі 
 
Даму – адамның сандық жəне сапалық өзгерістерінің жүрісі мен 
нəтижесі. Даму нəтижесінде адам биологиялық түр жəне əлеуметтік 
тіршілік иесі болып жетіледі. Адамның биологиялық сипаты өз ішіне 
морфологиялық, биохимиялық, физиологиялық өзгерістерді қамтыған 
тəн- дене дамуынан көрінеді. Ал əлеуметтік даму оның психикалық, 
рухани, интелектуал кемелденуінен байқалады. 
Егер адам сана жəне өзіндік санаға ие болып, өз бетінше 
жаңғыртушы іс-əрекет орындауға қабілетті болса, онда ол адам тұлға 
деп аталады. Адам тұлға болып туылмайды, ол қасиеттік дəреже даму 
барысында қалыптасады. “Адам” ұғымынан өзгеше “тұлға” түсінігі – 
адамның қоғамдық қатынастар, басқа адамдармен араласу ықпалында 
қалыптасқан əлеуметтік сапа-қасиеттерін білдіреді. Тұлға ретінде əрбір 
адам əлеуметтік жүйеде мақсат бағдарлы жəне ойластырылған тəрбие 
барысында қалыптасады. Əрбір тұлға, бір жағынан, қоғамдық 
тəжірибені игеру деңгейімен, екінші жағынан, материалдық жəне 
рухани құндылықтар қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады. 
Тұлға болып жетілу үшін адам өзіне табиғаттан берілген жəне өмір мен 
тəрбие желісінде қалыптасқан ішкі қасиеттерін нақты практикалық 
қызметте аша білуі шарт.
Адам дамуы – бұл өте күрделі, ұзақ мерзімді жəне қарама-
қайшылықты процесс. Біздің ағзамызда болып жатқан өзгерістер өмір 
бойына ұласады. Ал адамның тəн-дене болмысы мен рухани дүниесі, 
əсіресе, балалық жəне жас өспірімдік шақта қарқынды ауысуларға 
кезігеді. Адамның дамуы сандық өзгерістердің қарапайым жиынтығы 

немесе төменннен жоғарыға бағытталған ілгерілі қозғалыс тобы емес., 
бұл процестің өзіне тəн ерекшелігі – сандық өзгерістердің тұлғаның 
физикалық, психикалық жəне рухани сапалық қасиеттеріне 
диалектикалық түрде өтіп, жаңалануы. Бұл құбылыстарды түсіндіруде 
əртүрлі көзқарастар қалыптасқан. Мамандардың бір бөлігі адамдардың 
дамуын кездейсоқ, басқарымға келмейтін өзінше жүрісі бар, даму өмір 
шарттарына тəуелсіз, сондықтан, тумадан берілген күштерге 
байланысты; адамның дамуын ешкім, еш уақытта өзгертуі мүмкін 
емес, тағдыр белгілейді. Ал басқа бір зерттеушілер тобының 
пайымдауынша: даму – бұл əуел бастан қозғалысқа қабілетті тірі 
материя. Даму жолында көне жойылып, жаңа туындап барады. Өмірге 
енжар икемдесуші жануарлардан адам өз дамуы үшін қажеттерін өз 
еңбегімен жасай алатындығымен ажыралады. 
Дамуды қозғаушы күш – қарама-қарсылықтар тайталасы. 
Қарама-қарсылықтардың арқасында үздіксіз қайта жасалулар мен 
жаңғыртулар дүниеге келеді. Қарама-қарсылықтар – бұл өзара екі 
полярлы 
күштердің 
бір-біріне 
сиымсыздығынан 
туындайтын 
диалектикалық процесс. Адам қайшылықтарды іздеп немесе ойдан 
шығарып, əлектенуінің қажеті жоқ, олар қадам сайын өмірлік 
қажеттіктердің өзгеру салдарынан пайда болып отырады. Табиғатынан 
адамның өзі де қарама-қайшылықты дүние болмысы. Қарама-
қайшылықтар барша адамдардың дамуына ықпал жасаушы ішкі жəне 
сыртқы, жалпы (əмбебап), сонымен бірге қарапайым материалдық 
жəне ең жоғары рухани қажеттерінің жəне оларды қанағаттандыру 
мүмкіндіктері арасындағы қарама-қайшылықтар əмбебап сипатқа ие. 
Ішкі 
қарама-қайшылықтар 
əр 
адамның 
өз 
болмысына 
қанағаттанбауынан туындайды. Олар жеке-дара ниеттерде көрінеді. 
Негізгі ішкі қайшылықтардың бірі – жаңадан пайда болған қажеттер 
мен оларды іске асыру мүмкіндіктерінің арасындағы алшақтықтар. 
Мысалы, оқушылардың өз психикасы мен интеллект, əлеуметтік 
деңгейінің 
жетімсіздігіне 
қарамай, 
мүмкіндіктері 
толысқан 
ересектермен бірге іс алып баруға ұмтылуы. “Қалаймын -“қолымнан 
келмейді”, “білемін” - “білмеймін”, “мүмкін”-“болмайды”, “бар”-“жоқ” 
– мəңгі қарама-қайшылықтарды белгілейтін қосарлы ұғымдар. Адам 
дамуын зерттей отырып, ғалымдар даму жəне оның нəтижелері – бір 
жағынан, жəне оларға ықпал жасаушы себептер – екінші жағынан, 
арасындағы заңдылықты байланыстарды аңдатушы бірнеше маңызды 
тəуелділіктерді ашты.
Неліктен кей адамдар өз дамуында өте биік нəтижелерге жетіседі, 
ал екінші біреулер - ондай мүмкіндікке ие емес? Бұл процестің жəне 
оның нəтижесі неге байланысты? Ұзаққа созылған зерттеулер осы 
сұраққа орай жалпы заңдылық ашты: адам дамуы ішкі жəне сыртқы 
жағдайларға тəуелді. Ішкі жағдайлар – адам ағзасының 

физиологиялық жəне психикалық қасиеттері. Сыртқы жағдайлар – 
бұл адамның қоршаған ортасы, ол жасаған жəне дамыған аймақ, 
сыртқы ортамен ықпалды араласу процесінде адамның ішкі мəні 
өзгереді, жаңа қасиеттері қалыптасады, ал бұл, өз кезегінде алдағы 
өзгерістерге жол ашады.
Сонымен, адамның дамуы сандық жəне сапалық өзгерістердің 
желісі мен нəтижесі. Даму барысында адам тұлғаға айналып, сана мен 
өзіндік сана, дербес жаңғыртушы іс-əрекет иесі болып жетіледі. 
Дамудың қозғаушы күші-қарама-қарсылықтар күресі. Адамның дамуы 
ішкі жəне сыртқы жағдайлармен анықталады.

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: