ТӘЖІКОВА  Клара Қажымқызы

Аманат
149
өМІР толҚынынДА
Ә
кем  Тәжіков  Қажым  әскери  қызметте 
болғандықтан,  1941  жылы  майданға  ат-
тану шылардың  алдыңғы  сабында  болды, 
анам  Ұрқия  Тәжікова  сол  жылы  күзде  мені  алып 
Алматыға  қоныс  аударыпты.  Күйеуінен  ерте 
жесір қалған анам мені жалғыз тәрбиелеп өсірді. 
Мен  сәби  кезден  қонысымызға  айналған  ару  қала 
Алматыда бойжетіп, 1958 жылы орта мектепті 
бітірдім. Кеңес дәуірінің талабы бойынша жоғары 
оқу орнына түсу үшін еңбек стажы болу керектін, 
сондықтан  еңбек  жолымды  фабрикадан  баста-
дым.  1960  жылы  арман  қуып  Өзбекстанға  ат-
тандым.  Арманым  –  араб  тілінің  маманы  болу 
еді.  Жалындаған  жас  жүрегімде  ұялаған  асқақ 
арманым  орындалып,  Ленин  атындағы  Ташкент 
университетіндегі  шығыс  тілдері  факультетінің 
араб тілі мен әдебиеті бөліміне оқуға қабылдандым. 
Ташкент  университеті  Орта  Азиядағы  беделді  жоғары 
оқу  орны  болатын.  Кәсіби  біліктілігі  жоғары  мамандардан 
білім  алдым.  Күн  нұры  төгілген  шуағы  мол,  сұлу  Ташкентте 
өткен  жастығымды,  білім  берген  ұстаздарымды  еске  алғанда, 
араб  тілінің  маманы  Халидов  Бақи  Закирұлы  туралы  ерекше 
тебіренемін. Ол бір ғажап жан еді, өз ісінің нақ шебері, аса білгір 
арабтанушы болатын. Өмірде өте қайырымды, ал білім жолында 
аса талапкер, қатал ұстаз ретінде есімде қалды. Жастық шақтың 
ауылы алыста қалса да, мен Б.З. Халидовты еске алған кездерімде, 
шәкірттік сезімге бөленіп, «Мен сол кісіден білім алғанмын!» деп 
мақтанышпен айтамын. 
Ташкентте  бір  жыл  мектепте  араб  тілінің  мұғалімі  болып 
жұмыс  істеп,  1966  жылы  Қазақстанға  оралдым.  Қазақстанда 
араб тілі оқылмағандықтан, педагогикалық қызметтен шеттеліп, 
Пушкин  атындағы  республикалық  кітапханаға  шетел  әдебиеті 
бөліміне  кітапханашы  болып  жұмысқа  орналасып  қызмет 

Аманат
150
атқардым.  ҚазКСР  Ғылым  академиясының  философия  және 
құқық институты араб тілін білетін мамандарға іздеу салып, мені 
1969 жылы қызметке шақырды.
Осы  жылдан  бастап,  менің  өмір  жолымда  жаңа  парақтар 
ашылды  десек  те  болады.  Ташкентте  алған  білімімді  қоғам 
игілігіне жұмсайтын күн туды. Осы ғылым ордасында бас лабо-
ранттан бөлім меңгерушілігіне дейін өстім.
1983  жылы  «09.00.03-философия  тарихы»  мамандығы  бой-
ынша  «Идейные  предпосылки  и  особенности  развития  суфиз-
ма  в  средневековом  Казахстане»  деген  тақырыпта  кандидаттық 
диссертация  қорғадым.  Алғашқылардың  бірі  болып,  түркі 
топырағынан  туған  Қожа  Ахмет  Ясауи  жайында,  сопылық  ілім 
туралы  ой-пікірлерімді,  тұжырымдарымды  ғылыми  айналымға 
салдым. 
Диссертация  қорғағаннан  кейін,  институт  басшылығының 
шешімімен әл-Фараби трактаттарын аударумен айналыса баста-
дым.  Әлемнің  екінші  ұстазы,  түркі  әлемінің  данышпаны  Әбу 
Насыр  әл-Фараби  мұраларын  зерттеуге  қажет  дерекнамалық 
қорын молайту жолында ұзақ жыл талай тер төгілді. Әл-Фараби 
трактаттарын  араб  тілінен  орыс  тіліне  аудару,  ортағасырлық 
ұлы  еңбектерді  ғылыми  қауымға  сапалы  аударма  жасау  үшін 
ізденіп,  талай  ұйқысыз  түндерді  өткіздім.  Баба  рухын,  оның 
философиялық  ойын  араб  тілінде  түсіну  үшін  араб  тілін  жетік 
меңгерген  маман  болу  аз  еді,  мен  әр  мәтінді,  әр  терминді 
дұрыс  аудару  үшін,  философиялық  еңбектерді  де  көп  оқыдым. 
Өйткені  ортағасырлық  философиялық  мәтінді  аудару  дегеніміз 
қолжазбамен жұмыс істеу болып табылады. Араб жазуы – дау-
ысты  дыбыстарды  қолдана  бермейтін  өте  қиын  жазу.  Бір  сөзді 
бірнеше  мағынада  оқуға  болады.  Мысалы, 
мағынада  оқуға  болады.  Мысалы,  «عوضوم»  логикада  «субъект», 
«бастауыш»,  «предмет»  деп  аударылса,  онтологияда  «субстрат»  деген 
мағынада  қолданылады.  Яғни  əл-Фарабиді  аударушы  сөздіктегі  сөздің 
лексикалық  мағынасын  ғана  емес,  сондай-ақ  осы  сөздің  философиялық 
мағынасын  білуі  тиіс.  Мысалы,  «ضرع»  сөзінің  мəні  –  «көрсету, 
  логи-
када  «субъект»,  «бастауыш»,  «предмет»  деп  аударылса,  онто-
логияда  «субстрат»  деген  мағынада  қолданылады.  Яғни  әл-
Фарабиді  аударушы  сөздіктегі  сөздің  лексикалық  мағынасын 
ғана емес, сондай-ақ осы сөздің философиялық мағынасын білуі 
тиіс. Мысалы,  
мағынада  оқуға  болады.  Мысалы,  «عوضوم»  логикада  «субъект», 
«бастауыш»,  «предмет»  деп  аударылса,  онтологияда  «субстрат»  деген 
мағынада  қолданылады.  Яғни  əл-Фарабиді  аударушы  сөздіктегі  сөздің 
лексикалық  мағынасын  ғана  емес,  сондай-ақ  осы  сөздің  философиялық 
мағынасын  білуі  тиіс.  Мысалы,  «ضرع»  сөзінің  мəні  –  «көрсету, 
сөзінің мәні – «көрсету, демонстрация, 
көрсетілім»,  ал  философиялық  мәтінде  оны  «акциденция»  деп 
тәржімалау керек. Демек, әр сөздің мәнін дұрыс аудару үшін оның 
мәнін нақ біліп қана қоймай, аударылатын және аударатын тілде 

Аманат
151
қалыптасқан  терминін  де  білу  қажет  еді.  Бұл  үнемі  контекспен 
жұмыс  істеу,  терминология  қағидаларын  білу  сияқты  ізденісті 
талап  етеді.  Сондай-ақ  аудармашы  екі  тілдің  көпірі  тәріздес 
екі  елдің,  екі  ғаламның  мәдениетін,  рухани  құндылықтарын 
жеткізуші ұғындырушы, түсіндіруші қызметін атқарушы ретінде 
үлкен жауапкершілікті мойнына жүктейді. Әсіресе ортағасырлық 
мұсылман  дүниетанымын  өз  дәрежесінде  қазіргі  ғылым  сүйер 
қауымға жеткізе білу білгірлікті, жан-жақты дайындықты талап 
етеді.  Философия  –  ғылым  атасы,  ал  мен  осы  философиялық 
трактаттарды аудару барысында философ болып қалыптастым. 
Философия ғылымының қыр-сырын ұғынуда ұстазым А. Қа-
сымжановтың да ақыл кеңесі көп болды.
Әл-Фараби  мұраларын  түпнұсқадан  аударумен  қатар,  сол 
аудармаларының  негізінде  көптеген  ғылыми  мақалалар  жаз-
дым. Әл-Фараби трактаттарына қатысты 51 еңбек дайындадым, 
олардың  ішінде  әл-Фарабидің  трактаттарының  араб  тілінен 
орыс тіліне тікелей аудармалары бар, олар: «Философия Плато-
на»,  «Сущность  законов  Платона»,  «Философия  Аристотеля»,  
«О целях Аристотеля в Метафизике». «О трактате великого Зе-
нона  по  высшей  науке,  «О  некоторых  принципах  физики»,  «О 
музыкальной гармонии», «Ответы на вопросы философов. «Тео-
логия» трактатының аудармалары Фараби журналының бірнеше 
санында жарияланған, «Аналитика кітабының» аудармалары да 
«Фараби» журналының бірнеше санында жарияланған. 
1983 жылы «Ғылым» баспасынан «Аль-Фараби великий мыс-
литель Востока» атты брошюра-проспектім шықты.
Әл-Фарабидің  «Китабул  хуруф»  (Әріптер  кітабы)  тракта-
тын аударуға көп уақытым кетті. Ортағасырлық философиялық 
трактатты аудару оңай шаруа емес, ең алғаш 1987 жылы «Кита-
бул  хуруфтың»  бір  парасын  аударып,  ол  «Ғылым»  баспасында 
жарияланды.  Осы  трактат  туралы  бірнеше  конференцияларда 
баяндама  жасап,  ғылым  сүйер  қауыммен  таныстырдым.  «Кита-
бул хуруфты» аудару мен зерттеуге жұмсаған еңбегімнің жемісі 
жинақталып, 2005 жылы монография болып жарық көрді. 
Әл-Фараби  –  өз  заманынан  озып  туған  ұлы  тұлға.  Оның  әр 
еңбегі жеке бір ғылым саласына тең тұратын дүние екенін бүкіл 
әлем  мойындаған.  Ғалымдарды  тәнті  еткен  еңбектерінің  бірі  – 

Аманат
152
«Музыканың  үлкен  кітабы»,  арабша  «Китабул  мусиқа  әл-кабир» 
деп  атаған.  Бұл  трактатты  аударып,  оған  Әбу  Насыр  әл-Фараби 
деңгейін  жеткізетіндей  мақала  жазу  үшін  үлкен  білім,  қажыр-
қайрат қажет. Әл-Фарабидің музыка туралы трактатынан үзінділер 
аударып, 1992 жылы «Ғылым» баспасында жарияладым.
Әл-Фараби мұраларының ішінде силлогизмге арналған трак-
тат  та  бар,  ол  «Шағын  силлогизм  кітабы»  деп  аталады,  2009 
жылы «Фараби» журналының бірнеше санында осы трактаттың 
мен жасаған аудармасы жарияланды.
Әл-Фарабидің  трактаттарын  аударып,  ол  туралы  өз  пайым-
дауларымды  жеткізумен  қатар,  ғұламаның  мұралары  мен 
идеяларының кейінгі замандардағы сабақтастығын да зерделеу-
ге тырыстым, ондай ізденістерім ретінде «Аль-Фараби и Ясави 
–  представители  двух  направлений  в  средневековом  восточном 
пантеизме»,  «Абу  Наср  аль-Фараби  и  Ахмед  Йассауи:  пути  со-
прикосновения»,  «Абу  Бакр  Бен  ас  –  Сарадж  и  Абу  Наср  аль-
Фараби» атты мақалаларды атауға болады.
Әл-Фарабидің  дінге  көзқарасы  туралы  пайымдаулары 
төңірегінде  «Аль-Фараби  о  соот ношении  философии  и  рели-
гии», «Философия аль- Фараби: богопознание как философское 
знание»,  «Аль-Фараби  о  религии»,  «Религия  в  творчестве  аль-
Фараби» атты мақалалар жаздым.
 Негізгі мамандығым арабтанушы-филолог, сондықтан да әл-
Фараби  трактаттарының  тек  философиялық  қырын  ғана  емес, 
филологияға  қатысты  тұстарын  да  көп  зерттедім,  олар  «Аль-
Фараби: наука о языке», «Философские аспекты языка в творче-
стве Абу Насра аль-Фараби», «Логика и грамматика в наследии 
аль-Фараби», «Философия языка и языкового знака в творчестве 
Абу Насра аль-Фараби», «Терминология арабского философско-
го  текста»,  «Абу  Наср  аль-Фараби:  язык  и  логика»,  «Филосо-
фия языка и язык философии аль-Фараби» атты мақалаларымда 
көрініс тапты.
ҚР  ҒБМ  ғылым  комитетінің  философия,  саясаттану  және 
дінтану институты ұжымының құрамында әл-Фараби мұраларын 
зерттеу жобасына қатысып, «Наследие аль-Фараби и формирова-
ние нового интегрального мировозрения» атты жинақ шығаруға 
ат  салыстым,  осы  кітапқа  енген  әл-Фарабидің  «Герменевти-

Аманат
153
ка»  атты  трактатының  аудармасы  менің  қаламымнан  шыққан 
дүние.  2012  жылы  жарық  көрген  бұл  трактаттың  аудармасы 
екінші  ұстаздың  логикалық  шығармаларының  аудармаларын-
да болып келген ақтаңдақтарды жоюға үлесін қосатыны сөзсіз. 
Біраз ғылыми мақалаларым тек Қазақстан ғылымында ғана емес, 
ТМД елдерінің, нақтырақ айтар болсақ, Мәскеу, Санк-Петербург, 
Баку,Ташкент  сынды  шығыстану  орталықтарында  жоғары 
бағаланды. Алыс және жақын шетелдердің ғылыми басылымда-
рында жарияланған мақалаларым да бар.
1993  жылы  сол  кезде  әл-Фараби  атындағы  Қазақ  ұлттық 
университетінің проректоры Әбсаттар Дербісәлінің шақыруымен 
ғылыми-зерттеу  жұмысымды  ұстаздық  қызметке  ұластырдым, 
қазір әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті шығыстану 
факультетінің арабтану және ирантану кафедрасында доценттік 
қызметтемін.  Әл-Фараби  трактаттарын  аударумен  қатар,  мен 
исламға, сопылық ілім мен басқа да ағымдарға, сонымен қатар 
араб  тілді  философияға  да  қатысты  зерттеулермен  айналысып 
жүрмін.  Ғылыми  ізденістерімді,  білгендерімді  шәкірттеріме 
жеткізуге  тырысып,  оқу  үдерісіне  арнайы  курстар  енгіздім. 
Диссертациямның  тақырыбымен  өзектес  етіп,  «Халықаралық 
қатынастардағы  ислами  фактор»  (Исламский  фактор  в  между-
народной  политике)  және  әл-Фараби  трактаттарын  аударғаннан 
жинақтаған  тәжірибелерімді  шәкірттеріме  үйрету  мақсатында 
«Араб философиялық мәтіндерін аударудың теориясы мен прак-
тикасы»  (Теория  и  практика  перевода  арабского  философского 
текста)  атты  арнайы  курс  енгіздім.  Ендігі  арманым  –  арабша-
орысша-қазақша философиялық терминдер сөздігін құрастыру.
Ғылыми жетістіктерім мен ұстаздық қызметім ескерусіз емес, 
2009  жылы  «Қазақстан  Республикасының  білім  саласындағы 
құрметті қызметкері» төс белгісі мен 2010 жылы «факультеттің 
үздік оқытушысы» құрметіне ие болдым.
Мен  факультетке  келгелі  де  20  жылдан  асты.  Арабтану 
және ирантану кафедрасы – бірлігі жарасқан, білікті мамандар-
дан  құралған  ұжым.  Осы  кафедрада  қазақстандық  шығыстану 
мектебінің  негізін  қалаған  Дербісәлі  Әбсаттар  Бағысбайұлы, 
қазақтың  алғашқы  арабтанушы  қызы  Мәженова  Мәрзия 
Нұрмағанбетқызы,  өзіммен  Ташкент  университетінде  қатар 

Аманат
154
оқыған  Рамазанова  Гүлжан,  Ленинград  (Санк-Петербург)  уни-
верситетінің түлегі Надирова Гүлнар Ермұратқызымен бір кафе-
драда әріптес болып, жас ұрпаққа сапалы білім, салиқалы тәрбие 
беруге ат салысқаныма, өзімнен кейінгі жас әріптестеріммен тең 
жүріп, ел игілігі үшін еңбек етіп келе жатқаныма қуанамын. 
Шәкірттерімнің  араб  тілін  теориялық  тұрғыда  ғана  емес, 
тәжірибелік тұрғыда да жетік меңгеруіне, арабша еркін сөйлеуіне, 
араб мәдениеті мен өркениеті туралы терең білім алуына, ең басты-
сы, азамат болуына мән беремін, осы жолда оларға үлгі болу менің 
ұлы мақсатым. Осы мақсатым орындалып келеді деп мақтанышпен 
айтуға  болады.  Араб  тілін  әліпбиден  бастап  оқытып,  білім  бер-
ген шәкірттерімнің арасында өзімнің жолымды қуып, әл-Фараби 
мұраларын  зерттеушілер  пайда  болды,  соның  бірі  –  философия 
ғылымдарының докторы Құрманалиева Айнұр. Қазір философия 
және саясаттану факультетінде кафедраны бас қарады. 
Жастармен  өз  мамандығы  бойынша  біліктілік  биігіне 
шығуға,  яғни  өз  ісінің  майталманы  болуға  ұмтылудың  және 
оның қаншалықты жауапкершілік жүктейтіні туралы ой бөліскім 
келеді. 
Біріншіден, сенде білімге деген құштарлық болуы тиіс. Бұл 
құлшыныс  мектеп  қабырғасында  алған  біліміңізді  әрі  қарай 
жалғастырып,  дамытуға  деген  ұмтылысыңызбен  ұштасып, 
қуаныш  пен  қанағат  сезіміне  айналғанда  пайда  болады.  Алда 
бір ғана мақсат болуы тиіс, ол – білімді мансап үшін ғана емес, 
білім үшін білім алу. Өзің таңдаған мамандық көңіліңнен шығуы 
тиіс, сонда ғана Сен күн сайын жұмысыңа қуанып барып, қуанып 
қайтатын боласың, еңбегінің жемісін жейсің. Өз кәсібіңде білікті 
маман болу- асыл мұраттардың бірі. Кәсіби біліктілікке жетемін 
деген  жан  өз  ісіне  салғырттық  танытпауы  тиіс.  Білім  жолында 
әрдайым  ізденгенде  ғана,  үлкен  жетістіктерге  қол  жетеді.  «Оқу 
инемен  құдық  қазғандай»  деген  ұлағатты  сөзді  естен  бір  сәтке 
шығармағанда ғана, толағай табыстарға жететін боласыңдар. 
Өмірімнің жартысынан көбі әл-Фараби мұраларын аударуға 
кеткендіктен болар, мен өмірден алған сабақтарымды, көңіліме 
түйгендерімді ұлы бабаның пайымдауларымен сабақтастырғанды 
ұнатамын.  Әл-Фараби  өмір  бойы  өзін  материалдық  байлықтан 

Аманат
155
гөрі  рухани  байлық  іздеуге,  білім  алуға  жетелеген  жан  болған. 
Жастайынан  білім  іздеп,  Араб  халифатының  ғылыми  орта-
лықтарына  сапар  шегіп,  араб  тілінде  терең  білім  алып,  өзінің 
ғылыми еңбектерін сол тілде жазған. Күнделікті оқу, іздену үшін 
шыдамдылық пен табандылық қажет. Білім бір күнде келмейді, 
талмас талапты, қажыр-қайратты болғанда ғана діттеген жеріңе 
жете  аласың.  «Іздеген  жетер  мұратқа»  деген  сөз  осындай 
әрекеттен туған. Араб халықтарында «Тал бесіктен жер бесікке 
дейін білім ізде» деген нақыл сөз де бар, яғни бұл мақал «сәби 
боп дүние есігін аттағаннан, қара жерге кіріп, дүниеден өткенше 
білім ізде» дегенді білдіреді. Адам баласы жеткен жетістіктеріне 
масаттанып, масайрамай алға ұмтылуы керек. Бір жеткен жетістік 
ғұмырлық  жеміс  емес,  әрдайым  талпыныс  үстінде  болу  керек. 
Аз-кем  бірдеңе  қолы  жеткен  кейбір  жандар  тоқмейілсіп  кетеді. 
Осындай  жандар  туралы  әл-Фараби  мысқылдап:  «Олар  өздерін 
Платон санайды» деген екен. 
Жастарға айтарым, уақыт үлкен сыншы және дүние бір орын-
да  тұрмайды.  Сондықтан  уақыттарыңды  бағалай  біліңдер.  Бос 
уақыттарың  болмасын,  өмірлеріңнің  әр  сәтін  сәтті  және  пайда-
лы  өткізуге  ұмтылыңдар.  Ұлтжанды,  еңбекқор,  ұтқыр  болып 
өсіңдер,  бабалар  мұрасын  көздеріңнің  қарашығындай  сақтап 
құрметтеңдер. 

Доцент К.Х.Таджикованың «Қазақстандағы ислам және толеранттылық 
мәселелері» атты дөңгелек үстелде жасаған баяндамасы 2013 жыл.
Доцент К.Таджикова студенттеріне дипломдық жұмыс бойынша
 кеңес беруде 2014 жыл.

Каир университетіндегі 
тілұстарту тәжірибесі 
кезіндегі 
Араб тілі сабағында 
1999 жыл.
 Тілұстарту тәжірибесі 
кезіндегі Мысырдағы 
Орталық кітапханада 
1999 жыл.

Аманат
158
 
шЕДЕНОВ 
Өтеғали Қадырғалиұлы
 
Экономика ғылымдарының
докторы, профессор, академик
Шеденов Өтеғали Қадырғалиұлы (1939 жылы 8 наурызда Азғыр 
ауылы, Құрманғазы ауданы, Атырау облысында туылған)- ғалым, 
э. ғ. д. (1979 ж.), профессор (1980 ж.), Халықаралық Ақпараттану 
Академиясының  академигі  (1995  ж.).  Қазақстан  Рес публикасы 
әлеуметтік ғылымдар академигі (1997 ж.), Еуразия Халықаралық 
Экономикалық Академиясының академигі (1998 ж.).
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-інің экономикалық факультетін 
(1961),  Ресей  экономи ка лық  Университетінің  аспирантура-
сын  (1965  ж.)  бітірген,  сол  жылы  кандидаттық  диссертация-
сын  қорғады.  Докторлық  диссертациясын  1979  жылы  қорғады.  
Т.  Рыс құлов  атындағы  ҚазЭУ  23  жылдай  экономикалық  тео-
рия  кафедрасының  меңгерушісі:  әл-Фараби  атындағы  ҚазҰУ-
нің,  ҚазҰАУ-нің,  Қазақ  Архитектура-құрылыс  академиясының 
(1979-2002  жж.).  Жоғарғы  экономикалық  мектебінің  ректоры 
және  оқу  ісі  меңгерушісі.  (1966-1978  жж.),  Қазақ  ССР  Ғылым 
Академиясының  өндірістік  күштерді  зерттеу  бойынша  Кеңесі-
нің  басшысының  бірінші  орынбасары  және  бөлім  меңгерушісі 
қызметін атқарған, ал әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Экономи-
ка және Құқық институтының ғылыми-әдістемелік орталығының 
директорының  орынбасары  (1999-2002  жж.)  болды.  Ал  2002 
жылдың  қырқүйегінен  бастап  әл-Фараби  атындағы  ҚазҰУ-нің 
Экономика  және  бизнес  жоғары  мектебінің  «Экономикалық  те-
ория», «Менеджмент және маркетинг» кафедраларының профес-
соры.

Аманат
159
ғылыМныҢ ҚИЯ жолы үМІт Деген...
А
дам өмірінің өзі – бір мектеп. Ол мектептің 
тірегі  де,  тілегі  де  –  ұлағатты  ұстаздар 
қауымы.  Ұстаз  деген  сөздің  мағынаcы 
да  терең.  Мектеп  табалдырығын  алғаш  рет 
имене  аттаған,  қанаты  қатаймаған  балапан 
қарлығаштай  жас  жеткіншектер  мектепті 
бітіріп, өмірге қанат қаққанша талай ұстаздардан 
тәлім-тәрбие алып, білім нәрімен сусындап өседі.
Осындай Атырау өңірінде жас буындарды білім нәрімен су-
сындатып,  тәлімді  тәрбие,  сапалы  білім  беруде  өздерінің  күш-
қайраты  мен  ұстаздық  ғұмырын  туған  халқының  болашағына 
арнаған  ұлағатты  ұстаздар  көптеп  саналады.  Олардың  біразы 
кезінде  үкіметтің  ордендері  мен  медалдарымен  марапатталған. 
Азғыр-Нарын  өңірінің  мектептерінен  білім  нәрімен  сусындап, 
кейіннен  еліміздің  әр  қиырындағы  үлкен  басты  жұмыстарда 
қызмет  істеп  және  жоғарғы  оқу  орындарда  білімдерін  жалғас-
тырып,  ғылым  докторы,  профессор  академик,  мемлекеттік  лау-
реат,  әйгілі  ақын-жазушылық,  мәдениет-ағарту  ісінің  жоғарғы 
дәрежесіне жеткендері де аз емес.
Осындай ұстаздар туралы ой шертсек: 
Ол ұстаз еді, ұлы боп өткен сан қырдан,
Ол ұстаз еді, ұрпаққа жолын қалдырған.
Ол ұстаз еді, білімнің аққан бұлағы,
 Халықтың содан аянбай шөлін қандырған, – 
деген өлең шумақтары тіл ұшына оралады. Қазіргі ұстаздардың 
оқушыларына қалай сабақ түсіндіретінін бізге қазір талдап айту 
қиын, ал сол кездегі ұстаздардың сабақ түсіндірулері ерекше бола-
тын. Содан бері, 60 жылдай өтіп те қалыпты, ол да аз уақыт емес. 
Қоғам өмірінде алуан-алуан өзгерістер болып, өмір тіршілігінің 
уақыт өткен сайын қадірі артып, бәсі білініп келе жатыр ғой.

Аманат
160
Өмір  баспалдақтарын  есею,  кемелдену  белестері  арқылы 
өткен ізіңе үңілген сайын ғұмыр – жолдың ерекше бөлшегі бо-
лып  құралар  әр  жылдар  жаңғырығы  мезгіл  қоңырауындай 
көкірегіңде  күмбірлеп  қоя  береді.  Там-тұмдап  санадан  шыққан 
ой ұшқындары еріксіз көз алдыңа оралып келеді де тұрады екен. 
Шынында, “Өткендерін ескерген өскендіктің белгісі, өткендерін 
ұмытқан  –  өшкендіктің  белгісі”  дегендей,  еліміздің  қайсарда, 
қайраткер  ұрпақтарының  бар  екеніне  мақтанышпен  қарап,  ел-
жұрт та марқаяды екен.
Біздер өскен Азғыр өңірінің өзіндік тарихы, патшалық Ресей 
экономикасында ерекше орны анық жер асты байлығында , яғни 
бірнеше қабат терең және жер бетіне жақын жатқан өте пайдалы , 
өндіруге жеңіл ас тұзын өндіру кәсіпшіліктері ұйымдастырылған 
. Бұл өңірде мал және егін шаруашылығымен бірге басқа да түрлі 
өнеркәсібіде дамыған. Азғыр шаһарының шығысында осы күнде 
орны жатырған екі үлкен тұз шахтасы
 
соның дәлелі. Тұз өндіру 
өндіріс  көзінің  ашылуына  орай  Азғырға  орыс,  татар  көпестері 
келіп тұз өндіру кәсіпшіліктерін иемденген. Азғыр шахтыларында 
өндірілген тұзды түйе арба керуенімен Қарабайлы және Астрахан 
қалаларына тасыған. Бұл керуенді, “ Шумақ жолы “ деп атаған. 
Азғыр мен оның қасындағы қазақ ауылдарында татар көпестері 
алғашқы сауда дүкендерін ашып, жергілікті халықтық мал, жүн, 
тері, май т.б. өнімдерін, өз тауарларын айырбас жасаған.
Өткен  ата-баба,  аналардың  жолдары,  қазіргі  тарихымыз  – 
болашаққа барар жол, өміріміздің алтын діңгегі. Бәйтерек өскен 
сайын  тамырын  тереңге  жаятыны  сияқты,  әр  адам  өз  өмірінде 
тамырын тереңге жайып, болашақ өмірге ұмтылған ұрпаққа зор 
үміт артып, өнеге өрнектері арқылы үлгі болуға, аманат қалдырып 
және ұлағат көрсетуге тырысады. “ Ұрпақ үшін, ел үшін , Атаме-
кен жер үшін “ деп, халық қиын-қыстау жағдайлардың бәрін ба-
сынан өткізіп, өмір сүре білген. 
 Біз өткен жол, біз кешкен ғұмырдың да ғибраты, түйдірген 
тағылымы мол.
Дүниеде, “Не қымбат?” дегенде, Төле би:
 
 Туып-өскен елің қымбат,
 
 Кіндік кескен жерің қымбат, – депті-ау.

Аманат
161
Перзент  үшін  әке  мен  анадан  жақын  жанашыр  болмақ 
емес.  Ананың  ақ  сүтін  ақтау  –  бәріміздің  парызымыз,  ал  олар-
ды  құрметтеу  –  міндетіміз.  Әрине  олардың  жарқын  өмірі  мен 
еңбектері  жас  ұрпақ  үшін  тәрбие  ғана  емес,  егемен  еліміздің 
болашағы мен келешегіне қызмет етер ұрпаққа үлгі-өнеге. Осын-
дай  абзал  әке-шешелерімізді  біздер  кейінгі  ұрпақтары  нағыз 
патриоттық  сезіммен  еш  уақытта  ұмытпай,  күнделікті  тіршілік 
өмірде еске алып отыруды парызымыз деп санауымыз керек.
Халқымызда  «береке  басы  –  бірлік»  дейтіні  осыдан.  Қай 
заманда,  қай  қоғамда  бірлігі  бекем  елде  ғана  береке  болған. 
Сондықтан  да  шығар,  біздің  балаларымыз  ынтымақ  пен 
бірлікті қашанда елдіктің сынына, тірліктің темірқазығына ба-
лап келген. Ынтымағы жарасқан елдің ырысы да мол болаты-
ны белгілі.
Ұлтымыздың  тозып,  жойылып  кетуден  сақтап  қалған 
намысқойлықты,  еңбекшілікті,  сөзге  тұру,  үлкендерді  сый-
лау секілді атадан ауысқан мықты менталитет – мінезді бүгінгі 
жастардың  санасына  сіңіруге  әр  уақытта  да  ұмытпаған  жөн. 
Өзімізден кейінгілер өжет, бейнеттен бойын тартпайтын, ілгеріге 
тілеулі, бір сөзді болып өссін деп бабалар бекер айтпаған. Бізден 
өте туған жеткіншектер межеге місе тұтпай, күн сайын ертеңгілік 
«жесем-ау»  деген  Қарауыл  қаданы  әрігірек  алыстатып  қойып: 
«ырғып өтсем-ау» деп, биік планканы үнемі биіктетіп үйренген 
мына  ата-аналарға  көңіл  көншітер  ұрпақ  жетіліп  келе  жатыр. 
Ертеңгі  таңымыз  шалқайып  ататындай  көрінеді,  солай  болсын 
деген  тілеудің  үстіндегі  адамдар  болған  жөн.  Содан  ба,  қазір 
қасымыздағы жеткіншектер кілең сен тұр, мен айтайын – өжет, 
еңбекқор,  бір  сөзді  намысқой  қап  түбіндегі  болат  кездік  болып 
көрінеді.
Бала жаста көрген-білгеннің көбі ұмытылмайды ғой. Кешегі 
алаш  алыптарының  алтын  сынығындай  ұлы  жазушы  Ғабиден 
Мұстафиннің:  «Жасында  көргені  жоқтың,  өскенде  айтары 
жоқ»  деген  сөзі  бар.  Балалық  шақтың  біраз  оқиғасын  мысалда 
баяндаған  сияқтымыз.  Бұл  өмірдің  құбылыстар  заңдылықтары 
үлкен  кісілердің  тәжірибелік  көрген-білгендерінің  үйренген 
үлгілерін  тіпті  экономиканың  бағыт-бағдарын  болжау  өзегінде 

Аманат
162
халықтың әдет-ғұрып дәстүрлі дағдысында жатады деген пайым-
ды пікірден туындар ой да көңілге орала береді.
  ...  Білім  тереңіне  бойлап,  ғылыммен  шыңдап  айналысуым, 
әсіресе,  ҚазМУ-дың  экономика  факультетінің  үшінші  курсын-
да  бастапқы  тың  серпінін  иеленген  тәріздімін.  Ғылымға  деген 
белсенділігімнің  бірінші  нәтижесі-  1958  жылы  маусымда  өткен 
Орта Азия мен Қазақстан студенттерінің ІІІ ғылыми конферен-
циясында  Экономика  тақырыбына  баяндама  жасағаным  бар. 
Ғылымның алуан сырына қаныққан сайын білмекке құштарлық 
талабы  ұлғая  берді.  Бұрынғы  Пушкин  атындағы  кітапхананың 
(қазіргі Республикалық Ұлттық кітапхана) тұрақты оқырманына 
айналдым.  Содан  ба,  даналық  мәйегіндей  ғибратты  сөздерді 
қойын кітапшама түртіп қоюды әдетке айналдырдым. Қытайдың 
Ұлы  ақылшысы  Дэн  Сяупин:  «Өркениетті  ел  болудың  кілті  – 
ғылым мен техниканың дамуы білім беру сапасымен байланыс-
ты», – депті. Ол кезде менің алдымда «білім беру» емес «білім 
алу» мәселесі бірінші кезекте тұрса да, «Білім-ғылым үйренбекке 
талап  қылушыларға  әуелі  білмек  керек...  Адамның  көңілі  шын 
мейірленсе,  білім-ғылымның  өзі  де  адамға  мейірленіп,  тезірек 
қолға  түседі»  деп  Абай  айтқандай-ақ,  ол  ғылым  сырына  содан 
шын көңілімен бейімдене үңілдім. 
Бір күні ұстаздарым шақырып алып: «Өтеғали, сен универ-
ситетті  үздік  үлгеріммен  тәмамдадың,  енді  ғылыммен  шын-
дап  шұғылданғаның  дұрыс,  ал  қызмет  ешқайда  қашпайды» 
деді.  Өз  арманым  да  оқуды  жалғастырып,  ғылымның  жаңа 
биіктерін  бағындыруға  саятын.  Құштар  көңіл  жеткен  межені 
місе  тұтып,  тоқмейілсіп  қалмақ  емес-ті.  Аспирантураға  бару 
мақсатым біржола бекемдеген кезінде университеттің Экономика 
факультетінің Ғылыми-оқу кеңесі В.Г.Плеханов атындағы Мәскеу 
халық  шаруашылық  институты  (қазіргі  Ресей  экономикалық 
университеті)  аспирантурасына  жолдама  беретін  болды.  Бұдан 
әрі ойланып жатуға мұрша жоқ, жиған-терген ақшамды есептеп, 
шүберекке түйіп, қыркүйектің 5-і күні 1961 жыл Мәскеу қайдасың 
деп, поезға отырдым. 
«Көзді  ашып-жұмғандай-ақ  қысқа  мерзімде  өмірден  не  ал-
дым, не берді?» Азғырдан үлкен арман арқалап шыққан бозбалаға 

Аманат
163
одан әрі алыс жолға бастаған ендігі сапары не сыйлайды? Бәрінен 
бұрын,  Құдайға  мың  құлшылық  етіп,  аман-есендігіне,  абырой-
мерейіне  тілеулестігінен  жазбайтын.  Тоғжан  атасының,  Жұмаш 
апасының үміт-сенімін ақтай алармын ба? Оқытқан, қанатымды 
қатайтқан,  баптап  ұядан  ұшырғанда,  қияларға  еркін  шарықтап 
жете алар ма?» деген ойлары ше? Бұл жолғы сапар екі есе ауыр 
сияқты. Артымда бүкіл ел Қазақ деген халқым тұр десем, артық 
айтқан емес шығармын. Қазақстанның ар-абыройын асыруға, аты-
на, намысына кір келтірмеуге міндеттімін, жауаптымын. Бәлкім 
мұндай  ой  менімен  бірге  поезға  отырған  жүздеген,  мыңдаған 
талапкерлердің  де  жанына  рух  қосып,  жүрегін  тебіренткен  бо-
лар?  Қазақ  жастары  жаппай  ғылым-білімге  бет  бұрып,  өрісін, 
көкжиегін кеңейтуге ұмтылып жатқан дәуірде «Жүзден – жүйрік, 
мыңнан – тұлпар» дейтіндей, ең үздік, ең дарынды жастар ғана 
Ресейдің және басқа елдердің үлкен шаһарларында оқып, білім 
алатын. Ал, Алматыдан жиып барған қомақты білім қоржыным 
Мәскеудің  «тақиясына  тар  келмес»  пе  екен?  Алыс  жол  үстінде 
сан  сапар  уайымшыл  ойлармен  алысқан  мені  санам  ақырында 
күдік – күмәннан үстем түсіп, көңілімді орнықтырып, сенімімді 
бекемдей түсті. Басқалардан қай жерім кем? Кешегі арманда кет-
кен  Сұлтанмахмұт  Торайғыровтай  ағаларым  арттағы  ұрпаққа 
сенім  білдіріп,  аманат  жүктеп  кетпеді  ме?  «Қараңғы  қазақ 
көгіне,  өрмелеп  шығып,  күн  болам.  Қараңғылықтың  кегіне, 
күн болмағанда, кім болам?..» – деген отты сөздерден қалайша 
рухтанбайсың?! Адамзаттың алыбы – Абай атам да: «Адам болам 
десеңіз, тілеуің, өмірің алдыңда...» –деп, ақ жол тілеп ол тұр...
Қазанның 10-ы күні бұйрық шықты. Мен бәсекелестерімнен 
өн  бойы  озық  келіп,  бәйге  иеленіппін!  Бәйгем  сол  –  аспирант 
деген  атақ!  Білім-  ғылымға  ұмтылған  мен  секілді  мыңдаған 
талапкер  түлегін  қабылдап,  кемел  келешекке  аттандырып  жа-
татын  астана  Мәскеу  көп  нәрсеге  көзімді  ашып,  орнықты,  па-
расатты  дүниетаным  мен  ойымды  жан-жақты  көзқарасымның 
қалыптасуына, 
таным-біліктің, 
өре-зерденің 
жоғарғы 
баспалдақтарына  өрлеуіне  үлкен  септік  еткені  айдай  ақиқат. 
1965  жылдың  1-қаңтарына  дейін  аспирантурда  болған  кезімді 
босқа  өтпегеніне  қуанамын.  Сол  күндер  мойыныма  көп  күш 

Аманат
164
салып,  сарқылмас  байлық-ырыс  берекеге  кенелтті.  Бұл  күнде 
оны  айту  мақтаныш  болмаса  да,  жасырмаймын  1962  жылы 
коммунистік партияның құрамына кіріп, аттай отыз жыл мүше 
болдым. Институтты бес кафедраның мұғалім-профессорларына 
арналған  ғылыми-теориялық,  методологиялық  семинарда  ста-
роста  бола  жүріп,  осы  семинардың  ғұлама  ғылыми  жетекшісі 
Михаил  Викторович  Бреевтен  мол  тағлым-тәрбие  түйдім. 
Әкелік  қамқорлығын  аямаған,  білікті  ғалым  –профессор-
лар  Анна  Самойловна  Иткина,  Леонид  Иванович  Абалкин-
нен  үйренгенім  ұшан-теңіз.  (Ал,  академиктер  Л.И.  Абалкин,  
С.Б. Бәйішевтер кейін докторлық жұмысымның кеңесшісі бол-
ды). Профессорлар А.И. Бирман, С.С. Васильев, А.Г.Григорьян,  
Ш.Я.  Турецкий,  Т.В.  Солартинская,  А.Н.  Шапиев,  А.Э.  Бы-
ковский,  А.Т.  Григориев,  Ж.Н.  Коминицер,  академиктер  Н.Я. 
Пет раков,  А.С.  Сорокин,  Г.С.  Струмулин  және  тағы  басқа 
ұстаздарымның ой-санамды білім нұрымен нәрлендіріп, жарқын 
болашаққа жол сілтегенін қалайша ұмытпақпын? «Бір ғылымнан 
басқаның, кеселі көп асқанға...» – деп, Абайша тәлім түйдірген, 
«Қалар атың мынау жалғанда, қайырымды сөз, қайырымды ісің 
қалғанда» деп Жүсіп Баласағұниша айтқан абзал жандарға мен 
де мәңгілік қарыздармын.
...Ендігі  еңбек  жолды  1965  жылы  жаңадан  құрылған  (бұ-
рынғы  ҚазМУ-дың  экономика  факультеті  негізінде  ашылған, 
ал  қыркүйекте  1963  жылы  оған  да  50  жыл  толды).  Алматы 
Халық шаруашылық институтында бастап, білім беруде және 
ғылымда өсудің алғашқы баспалдақтарын осыдан бастап өттім. 
Жүрген жерімде қоғамдық жұмыстарға да белсенді араластым. 
Сірә,  осындай  жақсы  қырларыммен  жиірек  көзге  түскен  бо-
луым  керек,  бір  жылдан  соң  қалалық  және  облыстық  партия 
комитеті  жанынан  құрылып  жатқан  Жоғарғы  Экономикалық 
Мектебіне шақырылдым. /1966жыл, 6 ақпан/. Әуелі мектептің 
оқу бөлімін басқарып, кейін 1978жылға шейін ректор міндетіне 
тағайындалдым.  Мұнда  қала  мен  облыс  кәсіпорындары-ның 
директорлары, бас инженерлері мен мамандары оқытылып, ал, 
сабақ-тары министрлер, министрліктер мен ведомствалардың 
басқарма басшы-лары, мұғалім-профессорлар жүргізетін.

Аманат
165
Ортақ істен аянып қалу – әуелден табиғатыма жат. Қолға алған 
істі  соңына  дейін  жеткізіп  бітіруге  аянбай  кірісетін  әдетім  бар. 
Әлбетте, оңай соқпайды. Солай екен деп, міндетіме селқос қарау 
–  азаматтығыма  сай  келмейді.  Қазақ  ССР  Ғылым  Академиясы 
жүйесінде өндіргіш күштерді зерттеу бойынша Кеңес төрағасының 
бірінші,  орынбасары,  сонымен  қатар  әлеуметтік-экономикалық 
мәселелер бөлімнің меңгерушісі де болып қызмет істеген кезімде 
экономика ғылымына айтарлықтай үлес қоса білдім.
Менің басқаруыммен және тікелей қатысуыммен республика 
тағдыры үшін аса маңызды бірқатар проблемалар, соның ішінде 
Қазақ  Республикасын  интенцификациялық  жолмен  дамыту 
бағдармаласы  (  “Интенцификация-90”),  Арал,  Балхаш,  Каспий 
өңірлерін игеру мәселері зерттеліп, қорытындылары шығарылып, 
тиісті  органдардың  алдына  қойылып,  сол  зерттеулер  нәтижесі 
қазір де халық игілігіне қызмет етуде. Өзекті мәселелердің көбі, 
өкінішке орай, қағаз жүзінде қала береді. Кейбірінің жүзеге асу-
ына  Кеңес  Одағының  ыдырауы  кесірін  тигізді.  Мәселен,  Сібір 
өзендерінің  арналарын  Қазақстан  мен  Орта  Азияға  қарай  бұру 
жобасы ұлы арман еді ғой, шіркін!...
...Жалпы  ғылыми-педогогикалық  қызмет  стажым  54  жыл-
дан  астам,  менің  ғылыми  басшылығыммен  60-тан  астам  аспе-
ранттар мен ізденушілер ғылыми кандидаттары мен докторлар, 
академиялық PhD дәрежесіне ие болды. 500-ден астам ғылыми 
жұмыстар жарияладым, оның ішінде 70-тен аса монографиялар, 
кітаптар, оқулықтар және оқу құралдары шыққан. Бұл еңбектер 
экономикалық  теория,  макроэкономика,  микроэкономика,  тео-
рия лық  экономика,  экономикалық  ілімдерінің  тарихы,  қызмет 
көрсету  экономикасы,  қоғамдық  инфрақұрылым  экономикасы, 
экономикалық  қауіпсіздікті  басқару  бойынша,  осы  еңбектерде 
еліміздің  әлеуметтік-экономикалық  дамуының  теориялық  және 
практикалық мәселері зерттелген, олар еліміздің студенттерінен 
бастап  жоғарғы  мектеп  оқытушылары  және  мемлекеттік 
қызметметкерлеріне дейін қолдануында. 
Сөзімнің соңында жастарға жоғарыдағы өмір жолымның сы-
рын ескерте отырып, мыналарды әр уақытта ойларында сақталуын 
қалаймын.  Қазақ  халқы  –  өзінің  қалыптылығымен  көршілес 

Аманат
166
халықтар арасында “айдар тағылып, ат берілмеген” халық. Қайта 
қазақтың пейілі кең, достық қарым-қатынаста адал, іс-әрекетінде 
қарапайым, ортақ істе көпшіл, халық мүддесінде намысқой халық 
ретінде  санайды.  Қазақты  сондай  абырой  биігінен  көрсеткен  – 
оның  өзіндік  қалпы.  Олар:  біріншіден,  табиғатты  аялау  қалпы; 
екіншіден,  адам  сыйлау  қалпы;  үшіншіден,  тұрмыс-тіршілік 
ету  қалпы;  төртіншіден,  тәлім-тәрбиелік  қалпы;  бесіншіден, 
шүкіршілік,  қанағат  ету  қалпы;  алтыншыдан,  қонақжайлық 
қалпы т.б
Міне, жастар осы қалпымызды халық ретінде, “ Мәңгілік Ел 
” ұлты ретінде сақтай білсек көштен қалмаймыз. Ұстаздар мен 
тәрбиеші-тәлімгерлер  осы  қазақы  қасиеттерді  жас  ұрпақтың 
бойына  сіңіре  білсе,  болашағымыз  жарқын  болары  анық.  Осы-
ны іске асыруда жастарымызбен жүйелі жұмыстың маңызы зор. 
Жастар – еліміздің ертеңі, мемлекеттің тірегі, өмірдің жалғасы, 
болашаққа жарқын көзбен қараған бастаушы қоғамның мүшелері. 
Халқымызда “Ақыл – жастан, асыл – тастан” деген қанатты сөздер 
бар. Бұл сөз – көргенін өнеге тұтқан, білген, естігенін ой елегінен 
өткізіп,  көңілге  тоқыған,  ақыл-ойын  сараптап  айта  алатын, 
қатарластарынан  адамгершілік  деңгейі  жоғары,  болашағынан 
үлкен үміт күттірген жастарға арналған болса керек.
Осыдан өскелең ұрпаққа ендігі айтар сөзім , жарқын болашақ 
өз қолыңда. Сондықтан білім алып, қызмет етіп, өз болашағыңды 
өзің жаса. Жұмыстың қандай түрінен болса да қорықпау керек, 
мейлі  мал  бақ,  егін  ек,  жүк  тасы,  тек  адал  еңбектен.  Біреудің 
қолына  қарамай,  өзін  асырай  білген  адам  ешкімге  тәуелді  бол-
майды.  Еңбектеніп,  қаржыңа  теледидар  сатып  ал,  оны  қарап 
отырғанда  еңбегіңнің  жемісін  сезінесің,  кәдімгідей  қуанасың, 
өзгенің  еңбегін  түсіне  білесің.  Осындай  ой-іс  туралы  шығыс 
ақыны Ә.Жами : «Таңдамасаң жастай жолдың дұрысын, жас бо-
лып та көрген күнің құрысын», – деген болатын.
Сондықтан жастар қауымы бірігіп, әр салада жұмыла еңбек 
еткенде  ғана  ертеңгі  атар  күніміз  арайлы  да  жарқын  болмақ. 
Осыны  ойлаған  мемлекетіміз  де  жастарды  назарынан  тыс 
қалдырған  емес,  қалдырмайды  да.  Жастық  –  арман,  жастық  – 
сезім, жастардың ерлікке құштарлығы, болашаққа үлкен жоспар-

Аманат
167
лар  жасатқызады  деп  ойлаймын.  Міне,  осындай  шақта  жастар 
алдына мақсат қойып, сол межеге жету жолында қызмет істейді. 
Халық даналығында “Жасында байқары жоқтың, жасы жеткенде 
айтары жоқ” деген ой бар. Қазір жастар бос уақыттарын тиімді 
пайдаланып, жат қылықтан аулақ болудағы бағытты ұстауда. Осы 
орайда оларға деген ілтипатымыз ерекше. Ендігі жерде желдей 
жүйіткіген жастарға айтарым, елдің экономикасы мен мәдениетін 
одан әрі дамытуға білек түре, бірге жұмылайық! “Туған жеріміз 
тозбасын,  ұл-қызымыз  азбасын”  деген  жастарға  аманатты 
тілегіммен,  еліміздің  шаттық  өмірі  ұрпақтан-ұрпаққа  жалғаса 
берсін демекпін!

70 жылдық мерейтойында экономикалық және өндірістік мәселелер  
жөніндегі проректор  М.Бектемесевпен бірге
Экономика және бизнес жоғары мектебінің деканы  
Б. Ермекбаева және академик С. Сатыбалдинмен бірге

 Белгілі күйші Шәміл Әбілт
аев және 
Қазақст
ан Р
еспу
блик
асының
   
 х
алық әр
тісі Нұрға
ли Нүсіпжановпен бірг
е

Аманат
170
 

жүктеу/скачать 3,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: