АҚМОЛЛА (МИФТАХИДДИН) МҰХАМЕДИЯРОВ

 
14
Қазаққа өлең жаздым ашық қылып, 
Қасистердің жүрегін ашыттырып. 
Айтамын үгіт қылып казақ халкын 
Көңіліңіз дін жағына сонша салқын. 
Қаншама ғұламалар айтса дағы. 
Бұрынғы қия алмайсыз ата салтын. 
Ақынның  «Жоқтау»  деген  бір  өлеңі 1892 ж,  бірсыпырасы 
Ақмолла  деген  атпен 1904 жылы  басылған. «Мəшһүр  шағир 
Ақмолланың мəрсиясы жəне басқа шиғирлары» деген атпен 1907 жыл 
толық  жинағы  шыққан.  Кеңес  тұсында  «Ақмолла  өлеңдері»  деген 
атпен 1935 жылы шыққан. 
Ақмолла  өлеңдерінің  көбінде  заман  жайы,  қазақ  тұрмысы,  оқу, 
өнер,  ғылым  мəселесі,  дін,  мінез-  құлық  туралы  пікірлер  айтылады. 
Ақмолла  татарлар  арасындағы  «ұсыл  жəдит»  ағымын,  оның  көрнекті 
өкілі  Шаһабуддин  Маржаниді  үлгі  тұтқан,  оған  арнап  үлкен  өлең 
жазды. Кезінде ақынның атын шығарған да осы өлеңі еді. 
Ақын  өз  өлеңдерінде  «жігерлі  болайық,  ілгері  ұмтылайық,  озып 
кеткен елдерден үлгі-өнеге алайық, оларды қуып жетейік, заман осыны 
тілейді»,- деген пікірлерді алға тартады. 
«Ғылым» туралы өлеңінде: 
Болмайық төрт аяқты мал секілді, 
Қураған жапырақсыз тал секілді. 
Бақшадай жігіт адам көркейеді, 
Ғылыммен сөз сөйлесе бал секілді,-дейді. 
Ақын  өлеңдерінің біраз  жерлерінде  өз  заманындағы  адамдардың, 
би-болыстардың,  қожа-молдалардың,  бай  саудагерлердің  дүние 
қоңыздық ниеттерін, іс əрекеттерін əшкерелеп: 
Адамы бұл заманның арам тамақ, 
Көңілі қара,аузы ала, ерні жалақ. 
Дін ісіне шамшыл  аттай  шегінеді.  
Дау десе жауыр атын кетер сабап,-дейді.  
       Ақмолла    діни  ниет,  мінез-құлық  туралы  өлеңдерінің  енді 
біразында    ізгілікті,  адамгершілікті  уағыздайды.  Ол  жұртты  «дүние 
қоңыздықтан,  қиянатшылдық,  зорлық-зомбылық,  жауыздық  істерден 
тиып,  таза  жол  ұстауға,  тура  жүруге,  əдепті,  қайырымды  болуға» 
үгіттейді:  
Ең əуел тазалау керек іштің кірін  
Іште толып жатпасын сасық ірің  
АҺ  дариға іш тазарсын, іш тазарсын  
Болмаса пайда бермес құры білім…          
       Ақмолланың    бірқатар  өлеңдері  жыл  мезгілдері,  табиғаттың  
«көктем», «жаз»  т.б.  сияқты  кезеңдеріне  арналған.  Бұл  өлеңдерінде 
ақын  табиғаттың  келісімді  сұлулықтарын  суреттейді.   Ол  осы 
құбылыстардан философиялық   ой жүйесін қорытып шығарады.  
«Табиғат құбылыстары» деген өлеңде:  

 
15
Күн шығады, көтеріліп батады,  
Демалысқа жан-жануарлар жатады. 
Жердің жүзі түн пердесін жамылып.  
Таңғы машырық, жарқырап таң атады.  
Су ағады, көшіреді гүрілдеп,  
Қыс қатады, күз  жатады дірілдеп.  
Кейде тасып, кейде асып шенінен,  
О да  кейде су алады бірімдеп.  
     Оның осы өлеңдерінен ақынның тілінің көркемдік  жағы  біраз 
байқалады. Ол өлеңдерін қара өлең үлгісімен  жазған.  
     Ақмолла  өлеңінің  сыртқы  ұйқасына  емес,  ішкі  мазмұнына 
көңіл  аударғанын «Шиғыр туралы» өлеңінен көреміз.  
Шиғыр дұрыс насихат қабыл болса,  
Иесі кадари  хал ғалым болса.  
Естіген адамдарды жылатқандай,  
Уағыз бен ғибраты кəміл болса. 
Тіл пайдалана білгенге таптырмас құрал деп есептейді ақын. 
Сондықтан да тілді дəріптейді, оның күшін мақтайды. Бірақ тілді 
байқап безе, алды-артыңды ойлап, абайла, оны керек жерінде ғана 
пайдалан. Не болса да тілден басталады деп ескертеді: 
                           Он бəленің тоғызы тілден туар, 
                            Ақылы бар адамдар тілін буар. 
                            Ауызыңнан шығарсаң жаман сөзді,  
                            Аждаһа боп артыңнан сені қуар. 
Адамды татуластыратын да, жауластыратын да тіл,- дейді 
Ақмолла. ретсіз сөйлеу осыған əкеп соғады. 
                       Тіл ашуын шақырса қол қызметкер, 
                        Ашу дұшпан ақылға болмайды жар. 
Ақмолла осылай тіл өнерін дəріптей отырып, адамгершілік, əр 
адамның парызы, міндеті туралы да толғанады. 
Өмірге келгеннен кейін адам секілді өмір сүру парыз.Əйтпесе, 
айуаннан айырмашылық қайсы дейді ақын. Ал надандық адамның 
жүрегін тұмшаласа, одан елге келіп кетер пайда қайсы? Ол ақын 
өлеңдерінен мол  аңғарылады: 
                       Жігіттер, хабардар бол заманадан, 
                      Сиырдан артық емес надан адам. 
                      Неге біз қор боламыз басқа жұрттан, 
                      Біз дағы туып өстік ата-анадан,- деп назаланады 
ақын. 
 
 
    Ақмолла  өлеңдерінде    теңеу,  эпитет,  салыстыру,  шендестіру 
сияқты образды сөздер мен өзі   тапқан жаңа сөздер кездесіп отырады.  
Ол қазақтың ауыз əдебиетінде бұрыннан келе жатқан, өзінен бұрынғы 

 
16
қазақ-ақын  жазушылары  жасаған  сөз  образдарын  орынды  қолданып, 
өзінше жаңа бейнелер, сөз образдарын жасады.  
Мысалы:                    
 Темірмен қабатталған терезесі, 
 Қара тас қабатталған керегесі.           
 
 Əсері асыл сөздің балдай татыр, 
 Бұл жерде көңілім, қорқақ, тілім батыр… 
Оның кейбір өлеңдері шешен тілмен, өткір сөзбен жазылған.       Бұл 
сияқты сөздермен ол өзінің пікірін, өз заманының өзгешелігін сипатай 
түседі.  
         Сауысқан əкім болып, тоты болмас,  
         Əр елдің бозбаласыз құты болмас.  
         Жаманның кесапаты алыс болмас, 
         Жөкені майлағанмен қайыс болмас.  
         Сиырға кілем тағу келіспейді,  
         Шағала бояуменен тауыс болмас.  
         Ақмолланың  көзқарасы,  ұстаған  жолы,  алған  бағыты-діни 
оянушылық, жəдидшілдік-жаңашылдық болды.  
Ақмолла өлеңдерінде өлеңге өрнек беретін дыбыс қайталаушылық 
та  жиі  кездеседі.  Əсіресе,  бір  дыбыс  емес,  бірнеше  дыбюыстардың 
топ-тобымен қайталанып келуі жиі ұшырайды: 
         Көк маужырар, көтеріліп жерден су, 
         Қыз-бозбала  шырқасып гу де гу. 
         Жылқы кісінеп, түйе боздап, қой маңырап, 
         Иттер үріп, балалар да  у да шу. 
Жалпы  алғанда,  Ақмолла  поэзиясының  көркемдігі  жоғары,  ол 
Х1Х  ғасырдың  екінші  жартысындағы  өзі  қатарлы  ақындар  арасында 
озық  тұрған,  ойы  орамды,  тілі  жүйрік  ақындардың  бірі.  Ақын- 
шыншыл. Өзі өмір сүрген ортаның кем-кетігін, жаман деттерін ашып 
көрсеткен,  оны  сынап  қана  қоймай,  жаман  əдет-қылықтармен 
күрескен.  Өлеңдерінің  мазмұны  бай,  көрнекті,  тіл  ұстарту  өнері 
қалыптасқан,  қазақ  əдебиеті  тарихында  өзіндік  орны  бар  реалист, 
ағартушы ақын.   
           
 
 
 
 
 
 
Сұрақтар мен тапсырмалар: 
 
 
 
 
1.  Ақмолланың өмір жолы, əдебиетке келуі. 
2.  Ақмоллланың өлеңдері, олардың тақырыптық ерекшеліктері.  
3.  Ақмолланың сатиралық шығармаларының идеясы неде?  

 
17
4.  Шахабуддин  Маржани  кім-Ақмолла  оны  не  үшін  «ұстазым» 
деп есептеген?  
5.  Ақмолланың  өлеңдерінде    қоғамдық,  əлеуметтік  мəселелер 
қалай көтерілген?  
 
   
 
  
МАҚЫШ  ҚАЛТАЕВ 
(1869-1916) 
 
   Жоспар: 
1. Өмірінен мəлімет.  
2. Мақыш  Қалтаевтың  шығармалары,  олардың тақырыптары.  
а) Əйел  теңдігі.  
ə) Əлеуметтік жағдай.  
б) Оқу, өнер т.б  
3. Мақыш Қалтаевтың  аудармашылығы.  
4. М. Қалтаев туындыларының сипаты. 
 
Əдебиеттер: 
1. ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының шығармалары.  
2. Бес ғасыр жырлайды 1990 ж. 
3. Б. Кенжебаев ХХ ғасыр басындағы əдебиет. 1994 ж  
4. Б. Ақмұқанова. ХХ ғасырдағы қазақ ақындары. 1989 ж 
 
Мақыш  Қалтаев-Ақмола  (Астана)  маңында  туылған,  жасынан 
мұсылманша  көп  оқып,  молда-ғұлама  болған.  Талмай  оқи-оқи,  өз 
бетімен  көп  іздене  жүріп,  ел  арасына  аты  кең  тарайды.  М.Қалтайұлы 
өзінің  туып  өскен  елін,  кір  жуып,  кіндік  кескен  жерін  суреттеген. 
Ақынның  «Қалтайұлының  қазақ  ахуалын  бəхас  еткен  манзумасы» 
(Қазан. 1910.) атты кітабында: 
                Атым –Мақыш, Қалтай дер атам атын, 
                Бабам аты – Едіге, қазақ – затым. 
                Ақмоладұр дуаным, Қыпшақ руым, 
                Əр жерде саясатпен болды жүруім, 
                Туған жер Есіл, Нұра болса дағы, 
                 Қушоқы деген жерде бүгін тұруым,-дейді. 
Елін,  өз  Отанын  барынша  сүйген  Мақыш  Қалтайұлы  өз  ойын, 
арман-тілегін  өлеңмен  өрнектеген.  Жазған  өлеңдерінің  басын  қосып, 
алты  өлең  кітабын  шығарыпты.  Олар: «Қалтайұғлының  қазақ 
ахуалынан  бəхас  (баян)  еткен  манзумасы» (Қазан,1910), «Қазақтың 
айнасы» (Қазан,1910), «Тура  жол» (Қазан, 1910), «Бар  оқиға» (Қазан, 
1913). «Сақ-сұқ»(татаршадан  аударма,Қазан,1913), «Насихат  қазақия» 
(Қазан,1907) 

 
18
Мақыш өз ұлтының төл перзенті, ол «елім, жұртым, халқым» деген 
азамат. Ақын елді сауаттандыруды көп ойлаған, ол жас өспірімдерге 
арнап «сақ-сұқ» деген кітапты татаршадан аударады. 
                                  Оқу парыз балаларға, 
                                  Оқулыға баға бар ма. 
                                  Оқудан үлкен аға бар ма, 
                                  Оқу керек, ойынды қойып. 
                                  Жас уақыт гауһар, жақұт, 
                                  Шегі жоқ шын көңілде тот, 
                                  Өмірі өтіп, өкінген көп, 
                                   Оқу керек, ойынды қойып. 
Жалқаулық адам баласының дұшпаны,білім адам баласының ең 
жақын досы. Бұл туралы ақын: 
                             Ақымақтарға ақыл болар, 
                             Айтса сөзі мақұл болар. 
                             Оқудан асар бар ма? 
                              Надандықтан қашар бар ма, 
                              Болсын нəсіп нашарларға, 
                              Білмеген мен білген қандай, 
                                      Мысалы оның тəн мен жандай, 
                                      Біреуі – түн, бірі шамдай, 
                                      Бекер болмас бекілген, 
                                       Жерде қалмас жетілген. 
                                      Жастықта жарамас, 
                                      Жалқаулықты қой, -деп кетіреді. 
Мақыш  Қалтайұлының  өз  тұрғыластарынан  сəл  де  болса 
айырмашылығы  ол  өзі  өмір  сүріп,  өзі  араласқан  дəуірдің  кем-кетігін 
дөп басып айтуға, тауып та танып айтуға барынша тырысады, көбінесе 
онысы сəтті шығады. 
               Əр жұрттың көп аралап, көрдім парқын, 
                Базар барған біледі малдың нарқын. 
                «Пайдаңды басыңа қыл» дегендейін, 
                Сөйлеймін өзіміздің қазақ халқын. 
                Əуелгі ізден айырылмай адасып жүр, 
                Пайда, зарар ойламай алдын-артын. 
                Адамбыз деп адасып, алшаңдаймыз, 
                Адамдықтың білмейміз тіпті шартын. 
                Ауруға ащыдан дауа қылар, 
                Табиғаты болса да қанша салқын. 
                 Ащы айтты деп ашуы келгендердің, 
                 Бола қалмас қасында жүзім жарқын. Осы бір кішкене 
үзіндіден-ақ қолынан келгенінше ел жұртына құшағын ашып 
көмектесуге дайын екенін байқағандаймыз. Ол көпшілк қауымды 
жайсаңдыққа , дарқандыққа, береке-бірлікке шақырады: 
                Басылмас сөйлеп болмай біздің қарқын, 

 
19
                Басқа жұрттан несіпте қор деп білем, 
                Қазақ пен Түркістанның тəжік, сартын. 
                Тұрмысына мəз болып мақтанады, 
                Өзінің білмеген соң шама-шарқын. 
                Жаз жайлауға көшеді малын айдап, 
                Қонады бір мекенге қойған сайлап, 
                Əрбір ел жайлауында басын қосып, 
                Қымыз ішіп қылжаңдар, бие байлап. 
Ақын  көпті  көрген,  көп  жерлерді  аралаған.  Жақсымен  де. 
жаманмен  де  дəмдес  болған,  өзі  көргені  мен  білгендерін  саралап, 
талдап өзінше қорытынды жасап отырған. Ақырында, Адам баласы тек 
жақсы істерімен ғана мəңгі ғұмыр кешеді дей келіп: 
               Мен өзім екі жолды жарыстырдым, 
               Пікірімді жүргізіп салыстырдым. 
               Хақ сөзді халықтан қорқып қойғым келмей, 
               Алдау. Арбау жағынан алыс тұрдым. 
               Достығымды қастықтай көргендерге, 
               Түзу болмай. Азырақ шалыс тұрдым. 
               Бір сөзімді бір атқа саудаламай, 
                Білгенімді тура айтып, қалыс тұрдым,-дейді. 
Біздіңше,  ақынның  бірғана  шындықты  жырлауы  да,  жұртқа 
ақиқатты  сөйлеңдер,  жалған  айту  жараспайды  деуі  де  үнемі  құдайға 
құлшылық  етуінен  болуы  мүмкін.  Ол  алты  өлең  кітабын  шығарып, 
төрт  аударма  жинақ  берген  еңбеккер  жан  екенін  жоғарыда  сөз 
еткенбіз.  Осы  өлең  кітаптары  ішінде  ең  көрнектісі  «Қазақ  айнасы» 
атты жинақ екенін нақтырақ көрсету керек. Ақын осы кітабында: 
                    Айнадай көрсетемін жұрттың мінін, 
                    Қорқып ішке жимаймын сасық ірің, 
                    Жақын, алыс, дос, дұшпан – бəрін бірдей, 
                    Сөйлеймін 
жалтақтамай 
хақтың 
құлын,-деуі 
шындыққа сай айтылған.   
Мақыш Қалтайұлының өлеңдері де, аудармалары да əр кезде сөз 
болып  келген,  біреулер  өлеңдерінің  идеясына,  мазмұнына  мəн  берсе, 
енді  бір  зерттеушілер  ақынның  өлеңдерінде  араб,  парсы,  түркіден 
енген сөздер бар деп, тілі шұбар деген пікір білдірді. 
Мақыш  өлең,  жыр,  қисса-дастандармен  қатар  мақалалар  да 
жазған. Ондай мақалаларына «Қазақ əйелінің бас бостандығы», «Қазақ 
тілінде газет шығарудың керектігі»  т.б. жатады.  
М.  Қалтаев-молда  ақын.  Оның  дүниетанымы,  көзқарасы,  діни 
мəселелерді  талдау-түсіндіруі  шариғатша.  Бірақ    жалпы  алғанда, 
Мақыштың ізгілік, ағартушылық-демократтық пікірі  бəрінен басым.  
«Насихат қазақияда»-өнер- білім үйрену керектігін айтып:  
  Ең зор себеп ғылымдар сағадатқа.  
  Əрбір кісі, əр қауым, əр міллетке.  
  Астық үшін не қадар жаңбыр керек.  

 
20
Сол рəуішті ғылым керек адамзатқа,  -дейді.  
Отан, ұлт туралы былай түсіндіреді:  
Отан үшін күш аяп,  мал қызғанба, 
Пайдагерлік лайық-дүр əрбір жанға. 
Ата-ана, қардаш кібі міллəт сүйсін,  
Болмаса адам болып, кірме санға.  
Тараққи деген сөзді масқара етпе,  
Міллəтке қызмет ет, қырын кетпе. 
Енді бір өлеңінде əр адам, əр халық талапты болса, ізденсе, əрекет 
етсе,  ақыл-өнер  тапса,  олар  бай  да  білімді  жəне  мəдениетті  болады 
деген қорытындыға келеді.  
Бала болмас еш уақыт қатын алмай,  
Бидай шықпас соқалап тұқым салмай,  
Сусыз қатып ашыққан тоқ болмайды.  
Қолмен алып ауызға ішке бармай,  
Беру хақтан, болса да себеп бізден.  
Жабысалық себепке соңға қалмай,  
«Себепке  жабысып,  талаптанып  ізденіп,  өнер-ғылым  табуының 
арқасында  Европа  халықтары  білімді,  мəдениетті  бақытты  болып 
отыр» деп жазады.  
Мақыш  қазақтың  үйлену  жөніндегі  дəстүрін  сынап,  балаларды 
сырттай атастырғанға қарсы шығады. 
       Бір адам жолға шықса сапар қылып, 
       Қасына жолдас ертер сырын біліп, 
       Қалайша сырын білмей мал береді. 
       Оның үшін  жолдас қой ол өмірлік, 
       Өмірлік алған жолдас жаман болса, 
       Татулықпен жалғанда етпес тірлік. 
Ақынның  шығармашылығын  арнайы  зерттеген  келелі,ғылыми 
еңбек болғанымен, ол туралы бірқатар ғалымдар, жазушылар əр кезде 
ғылыми  ойлар.  Пікірлер  айтқан.  Профессор  Б.Кенжебаев  «ХХ  «асыр 
арасындағы  қазақ  əдебиеті»  атты  еңбегінде  ақынның  өмірбаянында 
өлеңдері мен аудармаларына кеңінен түсінік береді. Сондай-ақ ғалым 
У.Қалижанов  «Қазақ  əдебиетіндегі  діни-ағартушылық  ағым»  атты 
монографиясында  Мақыш  Қалтаевтың  өмірі  мен  ақындығына,  əдеби 
мұрасына  арнайы  тоқталады,  ақынның  өз  кезіндегі  белгілі  діни-
ағартушылық еңбегін жан-жақты талдайды. 
Халықтың  қалың  ортасынан  шыққан  көпті  көрген,  ғұлама 
ақынның  өлеңдері  мен  аудармаларында  ескіден  келе  жатқан  ақыл-
нақыл,  мақал-мəтелдерде  баршылық.  Кейде  сурет  тілімен  бейнелесе, 
кейде  баяндау  түріндегі  оқиғалар  көп.  Кешегімізді  жақсы  білуге 
ақынның шығармаларының тигізер септігі де мол. 
 
 
 

 
21
 
Сұрақтар мен тапсырмалар: 
 
1. Мақыш Қалтаевты «кітаби ақын» деудің себебі неде?  
        2.  Мақыштың  кітаптары,  олардың  қайда,  қашан  басылғанын 
айтып бер. 
3. Мақыш өлеңдеріндегі ең көп жырлынған тақырып қайсылар? 
4.  Мақыш  шығармашылығының  өзіндік  сипаты,  ерекшеліктері 
неде деп білесің?         
 
 
 
Əбубəкір (Кердері) Шоқанов. 
 
                                          
Ж о с п а р: 
1.  Əбубəкірдің өмірінен мəлімет.  
2.  Ақынның терме-толғаулары.  
3.  Арнаулары.  
4.  Айтыстары мен шежіресі.  
5.  Ақын шығармашылығының мəні. 
 
 
 
Ə Д Е Б И Е Т Т Е Р: 
        1.Əбубəкір Кердері «Қазағым», Алматы, 1993ж  
2.Б. Кенжебаев ХХ ғасырдағы қазақ əдебиеті.  
        3.Қазақ əдебиетінің тарихы, ІІ-том, 2-кітап.       
 
Қазақ жеріне,əсіресе оның батыс аймақтары мен Қарақалпақстан, 
Хорезм  өңіріне  шығармалары  ең  көп  тараған    ақындардың  бірі- 
Кердері Əбубəкір. Ақын туған халқына ғана емес, зиялы, көзіқарақты 
хат  танитындары  бар,  қазақ  тілін  түсінетін  қырғыз,  қаракалпақ, 
түркімен,  өзбек,  ұйғыр,  татар,  башқұрт  арасында  да  мəлім  болған. 
Оның бірнеше себебі бар. Əбубəкір шығармалары 1902-1905 жылдары 
Қазан қаласында  бірнеше дүркін жарияланды. 
Көптеген  өңірлерге XX ғасырдың  бас  кезінде-ақ  танымал  болған 
Əбубəкір  ақын  қайта-құру  дəуіріне  дейін  Шортанбай,  Дулат, 
Мұраттармен бірге өткен заманды, ескіні жоқтаушы зарлауық ақындар 
қатарында  аталып  келді,  шығармалары  уақыт  ыңғайына  қарай 
бағаланады, орынды, орынсыз сындарға ұшырады. 
Аталған  деректерге  сүйенсек,  Əбубəкірдің  шыққан  тегі-Кіші 
жүздегі Жетіру, оның Кердері тайпасы. Одан бергі аталары Көтермен, 

 
22
одан Таран. Оның əулеті Айтқұл, одан Боранқұл туады. Əбубəкір осы 
Боранқұлдың баласы. 
Əбубəкірдің  ата  қонысы  Жайық  бойындағы  Теректі  деген  жер. 
XIX  ғасырдың  екінші  жартысында  патша  өкіметі  əкелген  қоныс 
аударушылар  мен  кердерілер  арасында  жер,  су  жағдайында  əр  түрлі 
дау-жанжалдар  туады.  Жергілікті  патша  əкімдерінің  зорлық-
зомбылығына  ұшыраған  Боранқұлдар  бағзы  қонысын  тастап,  Ақтөбе 
маңындағы Сарықобданы мекен еткен Кердерілерге көшіп келеді. 
Əбубəкір  жас  кезінде  тентек,  сайқымазақ,  ойыншыл  болыпты. 
Əуелі ауыл молдасынан сабақ алады. Оқуға алғыр, зейінді бала кейін 
Орынбор,  Тройцк  қалаларындағы  мектеп,  медреселерді  бітіреді. 
Тұзтөбе, Орал, Орск, Орынбор маңындағы елдерде бала оқытады, дін-
шариғат жолын ұстайды. 
Сауатты, сергек, шешен, ақындық өнерді ардақ тұтатын Əбубəкір 
біраз  жыл  ел  əкімдерінің  қасында  жүріп,  хатшылық  қызметтер 
атқарады. 
Сол 
жылдарда 
Орынбор, 
Орск, 
Орал, 
Ақтөбе 
қалаларындағы, 
Қарақамыс, 
Көкжар 
жəрмеңкелеріндегі 
бай 
саудагерлермен  де,  елдің  атқамінер  əкімдерімен  де,  айтулы 
азаматтарымен де таныс болған, патша өкіметінің жергілікті əкімдерін 
де көре жүрген. 
Əбубəкір Қазақстанның Сарыарқра, Оңтүстік һəм Батыс өңіріндегі 
өзіне  дейінгі  ақындарын  жақсы  білген.  Өзі  шыққан  Жетіру  елінде  де 
Марабай  бастаған  Сабыр,  Жібек  қыз  сияқты  айтулы  ақындар  болған. 
Сол  дəстүрді  Əбубəкір,  одан  кейінгі  дəуірде  Кердері  Құдайберген 
жырау  жалғастырған.  Əбубəкір  шығармалары  құрамында  өлең,  хат-
өлеңдер,  арнаулар,  айтыстар,  шежіре-жырлар  кездеседі.  Ел  аузында 
жүрген  бірқатар , нақылдары  мен  шешендік  сөздері,  уытты  əзіл, 
оспақтары да бар. 
Əбубəкір өлең, толғауларында заман, адам, дін, өнер, ғылым, əдет-
ғұрып,  имандылық,  мінез-дағды  туралы  тебіренеді,  дəуір  бағдарын 
байқап,  халкымыздың  бағзы  тұрмыс-тіршілігі  мен  сол  кездегі  хал-
жағдайын салыстыра жырлайды. 
Əбубəкірдің  патша  өкіметінің  өмірдің  барлық  саласында  өз 
дегенін  жасап,  жойып,  келе  жатқан  отарлаушылық  əрекетін  сезінбеуі 
қалай?  Өзі  кейін  байқап,  наразы  болатын  патша  өкіметіне  ілкіде  неге 
іші-бауыры елжірей қалды? Мұны оқушы жұртшылыққа ашып айтып 
дұрыс бағдар беруіміз керек.  
Əбубəкір  патшаны  дəріптеп,  оның  тілегін  тілейтін  кезі  «белгілі 
халық үстінде жақсылармен бір жүріп, тізе түйіп, қылдым сапар»  деп 
өзі айтқандай, атқамінерлер мен əкімқаралар қасында болған жылдар. 
М. Əуезов айтқандай «өзі шыққан жері аласа болса да,  үстем таптың 
тобына кіріп, соның көңіл ашар думаны болған»  дəуірі. Ол заманда ел 
билеушілерге    Махамбет  сияқты  қасқая  қарсы  шығу  кез  келген 
ақынның  қолынан  келе  бермеген.  Сөйтіп,  Əбубəкір  солардың  

 
23
ығымен,  ыңғайымен  сөйлеген.  Патша  өкіметінің  ел  ішіндегі  кейбір 
өзгерістерін жақсының нышаны деп ұғынған.  
Патша  өкіметінің  қазақ  елінің  бойын  жаздырмай,  барлық  
əлеуметтік өміріне, тұрмыс-тіршілігіне, əдет-ғұрпына кеулеп еніп бара 
жатқан зиянды  жаңалықтарын ақын тап басып, дəл көрсете алған.  
 Орысша  білім білмесең, 
 Еш пайдаға аспай тұр.  
 Мұсылманша молдаңыз…  
 Қараның ұлы хан болды.  
 Құлдан туған паң болды.  
Ақын  бұл  жерде  көненің  күні  өтіп,  орнына  жаңаның  келетін 
заңдылығын  айта  отырып,  сол  дəуірдегі  өмір  шындығын  шынайы 
суреттейді.  
Аруақты ердің тұқымы,  
Дұшпанымен дос болды.  
Балдағы алтын құрыш болат  
Балалар ойнар тас болды,  
Атаны билеп ұл кетті,  
Қожаны билеп құл кетті.  
     Патша  өкіметі  ықпалымен  өзгерген  дəуірде  ақылы  шолақ 
əкімнің  «алһамды»  шала  білген  дүмше  молданың  пайда  болуы,  көрсе 
қызар  қызылшылдардың  жат  əдет-дағдыға  орынсыз  еліктеуі  ақынға 
жат көрінеді.  
Тар шалбар бешпент шықты қынамалы.  
Жігітке шапан киген ұнамады.  
Төсектен ерте тұрып бас ауырса,  
Бөтен ем шəйдан басқа сұрамады.  
Сөйледің екі түрлі тілде, адам,  
Тілі екеудің діні екеу деген сөз бар,  
Аңдамай  бұзып  алма    дініңді,  адам,-  деген  жолдар  бұрын  
Əбубəкірдің жаңалыққа қарсылығы тұрғысында түсіндіріліп келеді.  
  Əубəкірдің аңсағаны құдайын есінен  шығармаған, əділет, ақтық 
пен  иманды-инабаттылық,  жасы  үлкен  мен  əкімін  тыңдаған,  қулық-
сұмдық,  озбырлық,  арсыздық  балаламаған  тыныш  та  дарқан,  бағзы 
қазақы өмір. «Қазағым» атты өлеңінде халқымыздың бұрынғы  бақыт, 
берекесі мен кең пейіл, ақ көңіл-адалдығын, елдігі мен ерлігін теберіне 
жырлауы да сондықтан. 
Əбубəкір  «Ноғай  халқына  насихат  қылып  айтқаны»  өлеңінде  өз 
халқының  арын  арлап,  мүддесін  қорғаушы  ауызы  дуалы  азамат  ақын 
ретінде  танылады.  Туыс  халықтардың  бағзы  бірлігін,  тату  тіршілігін 
қалап,  көңіл  жаралайтын  жағымсыз  сөзге  үйір  жеңіл  ауыздыларды 
сыпайы сынай біледі. 
Ақынның  Орскіде  тұратын  Сары  Ахмет  баласы  Нығметжанға, 
оның Əбубəкірге жазған хаттары шығыс шайырлары үлгісінде. Əрине, 
екі хатты да Əбубəкір өлеңге айналдырып өзі жазған болуы керек. Бұл 

 
24
хаттарда  айтылатын  мəселе-Əбубəкір  шығармаларын  бастыру:  хат 
иелерінің  бір-бірін  қадір  тұтып  сыйлайтындығы.  Осы  сыйлықтың 
нəтижесінде  ақынның  «Əдебиет  қазақия»  атты  шығармалар  жинағы 
1902 ж, 1905 жылдары Қазан қаласында екі дүркін жариялаған. 
Қазан  төңкерісіне  дейін  Қазан,  Уфа,  Орынбор  қалаларынан 
көптеген  əдеби-рухани  мұралары  жарық  көргені  белгілі.  Бұл  істегі 
татар,  башқұрт,  туысқандарының  ерекше  еңбегін  атап  айтқан  жөн. 
Əбубəкір  жинағының  екі  басылымы-осындай  игілікті,  ағайындық 
көмектің  көрінісі.  Ал,  сол  кезде  шыққан  кітаптардағы  өзгеріп, 
татаршаланып,  кеткен,  түсіп  қалған  сөз,  сөйлемдерді  айтсақ,  ол 
аталған  биік  адамгершілік  ахуалдарды  мансұқ  еткендік  емес.  Бұл  сол 
дəуірдегі нақты іс халын көрсету ғана. 
 Əбубəкірдің  бірқатар өлең, толғаулары-арнаулар. 
Ақынның  табын  Досжан  хазіретке  арнауы-бағзы  жоқтаулар 
сарынында  кезінде  көзі  көрген  жайларды  тебірене  еске  алу  ретіндегі 
өлең-эссе  сипатын  да  танытады.  Мұнда  кез  келген  оқушы  біле 
білмейтін  бірқатар  деректер  бар.  Табынның  Шөміш  аталығындағы 
Қашақ мола дəстүрін баласы Досжан хазіреттің жалғастыруы, оның үш 
рет Қабаға барып «тақия» атты қонақжай салдырып, Қанатбай дейтін 
кісіге тапсырып кетуін ақынның осы өлеңі ғана мəлім етіп отыр. 
Əбубəкірдің  үш  айтысы  бар.  Екеуі  кітаптарында  жарияланған, 
айтыс  жинақтарына  енген.  Екеуі  де  жазбаша  түрдегі  сұрақ  –жауап 
ретіндегі  жұмбақ  айтыстар.  Солардың  бірі-Əбубəкірдің  атақты 
қарақалпақ  ақыны  Құлымбетпен  айтысы.  Құлымбет  сырттай  даңқын 
еститін  Əбубəкірге  тама  Ізім  шайыр  арқылы  өлеңмен  сəлем  хат 
жолдайды, өзін таныстырады. Хаты сыпайы, сыйластық қалыпта. Сөз 
түйіні-«қандай  түрлі  сана  бар?  Бізге  жазып  жіберің,  сөзің  жұртты 
аралар»  деп  өзі  айтқандай,  ел  айтып  жүретін  өлеңдер  жолдауын 
қалайды.  Айтулы  ақындар  арасындағы  мұндай  сөздер  кейін  халық 
есінде  қалады,  осындай  дəстүр  Қазақстан,  Орта  Азия  шайырларында 
бұрыннан бар. 
Сыйластық  сəлем  соңында  Əбубəкірдің  Құлымбетке  жолдаған 
сұрақтары: 
Қарақалпақтың 
тегі: 
Хорезм 
айналасының 
ел-
жұрты:Əнестен  арғы-бергі  аталар:  ауған,өзбек,  тəжік,  түрікмен 
нəсілдері: жеті ықылым шаһар, дариялар, төрт бөлім жер парасы: алты 
алаштың  кім  екендігі:  мұның  бəрі  де  іргелі,  ірі  сұрақтар.  Мұндай 
мəселелерге  дұрыс  жауап  беру  үшін  ақынның  ауызша,  естіген 
білімімен қатар əр түрлі ғылым жүйесінен де  айта қалғандай хабары 
болуы  керектігі  белгілі.  Құлымбет  те  өз  шама-шарқынша  жан-жақты  
жауап  жолдаған.  Бірақ,  Əбубəкірдің  соңғы  хатына  қарағанда 
Құлымбет  жауабын  түзете  отырып,  өзі  толық  шешімін  айтады.  Бұған 
қарағанда,  акынның  Шығыс  елдерінің  жағырапия,  дін-шариғат 
жүйесінен мол хабардар екендігі аңғарылады. 
Əбубəкірдің  ноғай  ақыны  Нұрыммен  айтысы  бұрын  баспа  жүзін 
көрмеген,  тек  ел  аузында  ғана  айтылып  жүрген.  Екі  ақын  Жетіру 

 
25
елінің  ауқатты  адамы  Мырзалының  үйінде  кездеседі.  Мырзалы  той 
жасамақ  болып,  Қазақай  баласы  ноғай  Нұрымды  алдырса  керек. 
Нұрымның  Əбубəкірмен  айтыспақ  ойы  барын  Əбубəкір  де,  Мырзалы 
да  сезеді.  Тойда  шəй  үстінде  Əбубəкір : «Мырзеке,  мынауың  кім? 
Қылтиған,  орысша  киім  киіп  тыртиған»  деп  қағытып  өтеді.  Нұрым 
сөзді  өз  халқы  атынан,  қала-шаһар  шайыры  ретінде,  Əбубəкір  қазақ 
атынан,  дала  ақыны  ретінде  сайысқандай.  Тілге  тиек  болатын  қала, 
даланың  мін-мүлтіктері,  кемшілік,  жетіспес  жағдайлары,  шариғат 
жайы. 
   Айтыстағы  сөздеріне  қарағанда  ноғай  Нұрым  да  мықты  ақын 
ретінде танылады. Алайда, Əбубəкір аршынды, білімді, қарсы шабуыл-
сайыста дес бермейтін нағыз дүлдүлдің өзіндей сезіледі. 
Əбубəкір  мен  ноғай  Нұрымның  бұл  айтысы  тұтқиылдан  болған 
ауызша  ақындық  айтыс  сияқты.  Ақындардың  бағзы  дəстүрінше  кейін 
қағазға  түсірген  болар.  Себебі,  бұл  айтыста  қолма-қол  сайысқа  тəн 
қисық-қыңырлау,  өктем-өкірекеу,  ащы-ызалы,  қатқылдау  сөздер  мол 
кездеседі. 
Əбубəкір-жазбаша  шайыр  болса  да,  өзіне  дейінгі  ақпа 
ақын,жыраулар 
өнегесінен 
аулақ 
кетпейді. 
Ғасырлар 
бойы 
қалыптасып,  халық  көңіліне  үйреншікті,  ұғымына  қонымды  өлеңдік 
əдістерді  мол  қолдана  біледі.  Ол  нақылға,  шешендік  толғаныс, 
тебіреністерге  құрылатын  толғауларында  жол  аяғында:  болар, 

жүктеу/скачать 0,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: