Т. В. Шевякова д филол н., профессор кафедры журналистики Казнпу им. Абая хуш столетие нередко называют веком фразеологии, что вполне правомерно, поскольку именно в этот период возникли или окончательно оформили

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
63 
 
жанарында  жалын  бар»,  «Азат  ҿлең»,  «Қҧдай»,  «Жер  сенікі,  билік  бізде»-  деп  кҥліп»  ҿлеңдері  мен 
«Желтоқсан»  поэмасы.  Жалпы  Б.Ҥсеновтың  қоғамдық-ҽлеуметтік  жағдайларға  арналған  ҿлеңдерінен 
Желтоқсан  қозғалысынан  кейінгі  қоғам  тынысы  мен  намысшыл  жас  ҿреннің  сол  ортаға  деген  ымырасыз 
кҿзқарасы анық кҿрінеді.  
Қайраттың ер тҧлғасына арнап алғаш ҿлең жазушылардың бірі – Б.Ҥсенов. «Ерте солған жыр гҥлі» 
деген  ҿлеңінде  қоғамның  ҽділетсіздігі  бҥгіннен  басталмағанын,  ҽріден  жалғасып  келе  жатқанын  ашына 
айтады.  Ҿлеңде  ҿктемшілдік  пен  бюрократизм  жайлаған  заманның  қҧрбанына  айналған  Қайраттың  ҿр 
тҧлғасы жасалады. Ақыл мен ой боданға айналғанда, намысшыл ақын бҧғып жата ала ма, кешегі бір қысталаң 
уақытта қиянатқа кҿнбеген жанның алаңға шығуы айып па деп толғанады. Бҧл ҿлең Желтоқсан қҧрбандары 
ҽлі  толық  ақталмай  тҧрған  кезде  жазылғанын  ескерсек,  ақынның  замана  ырқына  кҿнгісі  келмей,  ҽділеттік 
іздеген асқақ рухы танылады.  
Бауыржанның  ҿлеңдерінен  Желтоқсан  (1986)  қозғалысынан  кейінгі  қоғамның  ауыр  тынысы,  оған 
кҿндіккісі  келмеген  ҿршіл  жастық  бҧлқынысы,  қиналысы  аңғарылады.  «Мені  ала  кетіңдерші,  тырналар!»- 
деген ҿлеңінде қазақ халқының ҧлттық келбетіне жағылған  кемсітушілік пен жала айыпқа кҿнгісі  келмеген 
ақын кҿңілін сезінеміз.  
 
 
 
Сатқын десін, бҧзық десін бҧл мені, 
 
 
 
Жылағандай бҥгін елдің кҥлгені, 
 
 
 
Туған жерге сарымаған ит бар ма? 
 
 
 
Қандай тҿбет ҿңеш керіп ҥрмеді [1, 159]. 
Патшалық  Ресейден  басталып,  Кеңес  ҥкіметі  тҧсында  жалған  идеологиямен  бҥркемеленіп 
жҥргізілген  отаршылдық  саясаттың  80-шы  жылдардың  соңындағы  кҿрінісін  ақын  ҿткір  айтады.  Ҿлең 
жолдарындағы  «ит»,  «тҿбет»  деп  келетін  образдардың  кімдерге  бағытталғаны  белгілі.  Қоғамның  тынысы 
туралы ойын ақын былай деп дамыта суреттейді. 
 
 
 
Ҿз бҥркітім топшысынан қайрылып, 
 
 
 
Бҿтен қарға елді аузына қаратты. 
 
 
 
Белден басып намысы мен дабысын, 
 
 
 
Қара кҿзден тарам-тарам қан ақты [1, 159].  
Заман  тынысын  суреттейтін  ҿлеңдерінде  уақыттың  былай  жалғаса  беруі  мҥмкін  еместігін  ақын 
сезінеді. Сондықтан қазақтың ҿз ішінен шыққан жағымпаздар мен иілімпаздарды ҿткір сынайды. Олардың ҿз 
халқына жасап отырған зияны мен кертартпалығын ашына айтады.  
 
 
 
Ертең бізді ҧрпақ дейді бҧзылған, 
 
 
 
Бауырлар-ай, сҧлап жатқан ҧзыннан. 
 
 
 
Қызыл ту мен қызыл жҧлдыз дегенің, 
 
 
 
Символ емес сорғалаған қызыл қан [1, 214]. 
Лирикалық  кейіпкер  қҧлдық  психологияға  кҿндігіп  кеткен  ортаға  барынша  ызалы.  Жасқаншақтық 
пен  намыссыздық  –  қас  жауы.  Оның  себебі  –  қоғамдағы  ҽділетсіздікке  намысшыл  ақын  жанының  кҿнбеуі. 
Осы  ҿлеңнің  басқы  бҿлігінде  1986  жылғы  Желтоқсан  қозғалысының  зілін  ешуақытта  ҧмытпайтындығын 
білдіреді. Ақын кҿңіліне шор болып кек қатып қалғандай.  
Жалпы,  Б.Ҥсеновтің  Желтоқсан  қозғалысынан  кейін    жазған  ҿлеңдерінен    уақыттың  белгісін 
барынша  ҿткір  айту  байқалады.  Бір  кездері  отаршылдықтың  зардабын  алдын-ала  сезінген  Мағжан  ақын 
жанын  қинаған    шындығын  осылайша  ортаға  салып,  тілінің  уын  тҿксе,  Бауыржанның  ҿлеңдерінен  де  осы 
сипат  кҿрінеді. Денсаулығы нашарлап,  бҧл пҽнимен қоштасар кҥнінің таяп қалғанын білген ақын ҿзі  сезіп-
тҥйген  шындықты    бҧлталақсыз    ашық  бейнелейді.  Бҧл  -  Бауыржан  Ҥсенов  ҿлеңдерінің  асқақ  азаматтық 
рухының  кҿрінісі. Сондай-ақ «Біз ҧрпақпыз жанарында жалын бар» деген ҿлеңінде ендігі намысшыл, ҿршіл 
жастардың тарихтан сҧрары кҿп екенін аңғартады. Желтоқсанның ызғырығын сезінген  кҿкірегінде оты бар 
жастың енді былайша  ҿмірін жалғастыра бермесіне ақын кҽміл сенеді. Тҧтастай алғанда, Желтоқсан (1986) 
қозғалысынан    кейінгі  Кеңес  империясының    қҧлау  қарсаңындағы  қоғамдық  атмосфера    ақын  ҿлеңдеріне 
елеулі  ықпал  жасаған.  Б.Ҥсеновтің  ҿлеңдерінен    ХХ  ғасырдың  80-жылдардың  аяғындағы  қоғамдық 
шындықтың бейнесін тануға болады. 
Желтоқсан  кҿтерілісін  қазіргі  кҿзқараспен  жырлаған  ақын  Батық  Мҽжитҧлының  «Қасиетті 
Желтоқсан,  қасіретті  Желтоқсан»  лирико-философиялық,  публицистикалық  поэмасында  [2]  кеңестік  заман 
шындығы  ҿткір,  ашық  айтылады.  Ақын  1986  жылғы  Желтоқсан  кҿтерілісі  тақырыбын  жалаң  алмай,  ел 
тарихымен,  оның  басынан  кешкен  талай  зобалаң-қысталаңымен  байланыстыра  келіп,  кҿтерілістің  тарихи 
негіздеріне бойлауға ҧмтылыс жасайды.  
 
 
 
Бір тҥйір дҽн таба алмай қыбырладың,  
 
 
 
Ҧмтылдың, тҽлтіректеп жығылмадың. 
 
 
 
Уралап жатқан анау ҧлықтарға, 
 
 
 
Кҿк тиын екен сенің қырылғаның,- 
деген  ҿлең  жолдарынан  қасіретті  кезең  жылдарының  белгісі  анық  кҿрінеді.  Кеңестік  заманның 
қайшылықты сипатын былайша ашық жырлау – Тҽуелсіздік жемісі. Ҿткен тарихқа қазіргі шындық таныммен 
келуі  –  поэманың  жетістігі.  Кешегі  кеңестік  қоғамда  табыстарымыз  қатар  жоғалтқанымыз  да  соншалықты 
мол  екен.  Поэмада  қолдан  жасалынған  экологиялық  апат,  атом  бомбасының  сынақтан  ҿтуі,  отаршылдық, 
ҥстемшілдік пиғылдан туындаған рухани дағдарыстар, ҧлттың ҿз дҽстҥрінен,  тарихи тамырынан айырылып 
мҽңгҥрттенуі тҽрізді заманның ащы сабақтары ҿткір айтылады. Санаға сіңіп, кҥні бҥгінге дейін арыла алмай 
келе жатқан қҧлдық психологияның орнығуын ақын уақытпен, ҥстем идеологиямен байланыстырады.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
64 
 
Ақын  айтқан  шындықтар  1986  жылғы  желтоқсан  кҿтерілісі  кезінде  де  кҿрінді.  Алаңға  шыққан 
жастардың ҥніне қҧлақ тҥру, олардың талаптарын ҧғыну ниеті бюрократтық биліктің ойына кіріп-шықпады. 
Поэмада  Желтоқсан  кҿтерілісінің  қанды  оқиғасы  мен  жанын  ажалға  байлаған  жастардың  рухы  шынайы 
жырланады. 
 
 
 
Білмеді мақсатыңды, мҧратыңды, 
 
 
 
Кейбіреу кҥсталанып жҥр атыңды, 
 
 
 
Сарбаздар сауыт киіп неге келген?! 
 
 
 
Шынымен шығармақ па сҧрапылды?! 
 
 
 
 
Апыр-ай, кім бҧйырды, кім ақырды?! 
 
 
 
Арудың бас сҥйегі уатылды. 
 
 
 
Жасыру мҥмкін емес сол кҿріністі, 
 
 
 
Шырылдап уақыт дейтін куҽ тҧрды. 
Жалпы  «Қасиетті  Желтоқсан,  қасіретті  Желтоқсан»  поэмасында  ақын  кеңестік  қоғамның  саяси-
ҽлеуметтік  портретін  жасайды.  Желтоқсан  кҿтерілісі  –  бір  кҥннің  ашу-ызалы  оқиғасы  емес,  оның  себебі 
тереңде,  жылдар  қойнауында  жатыр.  Поэмада  ақын  Желтоқсан  кҿтерілісінің  туындау  себептерін  бҥгінгі 
таным  тҧрғысынан  тарата  жырлаған.  Туындының  публицистикалық  сипаты  ақынның  тарихты  таразылай 
жырлағанда,  бҥгінгі  оқырманымен  ашық  сырласуымен,  кейде  ой  сала,  кейде  ой  жарыстыра  толғануымен 
айқындала  тҥседі.  Халықтың  ғасырлық  арманы,  кҥрес  жолы  Тҽуелсіздіктің  оңай  келмегені,  бҥгінгі  азат 
қоғамымыздың  орнауындағы  кешегі  Желтоқсан  кҿтерілісінің  тарихи  орны,  оның  негізгі  ҧйтқысы  болған 
жастардың намысшыл тҧлғасы мен рухын таныту поэманың басты арқауына, негізгі идеясына айналған.  
Поэмада автор кҿркемдік ізденістерге барады. Біріншіден, публицистикалық, лирико-философиялық 
туындысында  кеңестік  замандағы  қазақ  халқының  басынан  ҿткен  небір  ауыртпалықтарды,  қитҧрқы 
саясаттың  ылаңын  бҥгінгі  Тҽуелсіздік  рухындағы  кҿзқарас  тҧрғысынан  ақын  жаңаша  баға  бере  жырлайды. 
Екіншіден,  шығармада  ақын  заман  шындығын,  белгісін  оқырмандарына  сезіндіруде  тілдік  кҿркемдік 
ізденістерге  барған.  Троп  тҥрлерін,  айшықтауларды  орнымен  пайдаланады.  Мҽселен,  қасиетті,  қасіретті 
желтоқсан кҥндеріндегі бас қаланың, халық психологиясының, жастар ыза-кегінің кҿрінісін ақын табиғатпен 
байланыстыра шебер ҿрнектейді. 
 
 
 
Қабағы Алматының тҥйіліп тҧр, 
 
 
 
Аспаны кҿк тҧманнан ауырлаған 
                                                                               * * * 
 
 
 
Жанары жасқа толды Алатаудың, 
 
 
 
Сақалы сары аязда секілдеді. 
                               
            * * * 
 
 
 
              Қазақтың аяғынан қазақ шалса, 
 
 
 
              Алатау басын шайқап қарап қалды,- 
деген  ҥзінділерде  кейіптеулер  мен  метафораларды  ақын  сҽтті  байланыстыра  қолданған.  Поэмада 
сондай-ақ заман тынысын дҽл ашатын образдар да кездеседі.  
 
 
 
Тағынан тайдырмаққа  бекінгендей, 
 
 
 
Қан-жынға тояттаған арыстанды. 
                                 
 
* * * 
 
 
 
Шындықтың кірпіктерін бояғанда 
 
 
 
             Шыдамай солқылдады жаным, арым! 
                                 
 
* * * 
 
 
 
             Доңыздың майы менен қойдың еті, 
 
 
 
             Достықтың белгісіндей араласты. 
 
 
 
 
 
             * * * 
 
 
 
             Азалы мына оқиға шыдатсын ба, 
 
 
 
             Ҥйлердің терезесін жасқа малды. 
                                 
 
* * * 
 
 
 
              Қазақтың кеудесінде жара тҧрды, 
 
 
 
              Қазақтың желкесінде жала тҧрды. 
Автор  мҧндай  поэтикалық  қолданыстарды  уақыт  тынысын,  қоғам  сипатын  жинақтап  бейнелеуде 
пайдаланған.  Поэмада  айшықтаулардың  да  алуан  тҥрі  кездеседі.  Қайталау  ақын  ойын  тереңдете  дамытуға, 
оқырманынын  назарын  аударып,  ойланту  мақсатында  қызмет  атқарған.  Публицистикалық  сарындағы 
поэмада ойдың бір бағытқа арналып тереңдетілуіне орай қаратпа сҿздер де жиі кҿрініс береді. Поэманың ҿн 
бойында  «қазақ»  сҿзі  жиі  қолданады.  Сол  секілді  «бауырым»,  «қырандарым»,  «қыршындарым», 
«боздақтарым», «жастар», «жас қазағым» деген сҿздер де жиі айтылады. Кҿтеріңкі пафоспен жырланған ҿлең 
жолдарында  ҧлттық  поэзияда  бҧрыннан  бар  дҽстҥр  ҥлгілері  де  тиімді  пайдаланылған.  Поэзия  дҥлдҥлі 
І.Жансҥгіровтің  эпикалық  шығармаларында  жиі  байқалатын  ҿлең  жолдарындағы  етістіктік  ҥстеме 
қайталаулар  Б.Мҽжитҧлы  туындысында  «Буырқанды,  булықты  сонда  қазақ»,  «Боздадың,  назаландың, 
аңырадың», «Асылым қҧнсызданды, кҥлде қалды» деген ҥлгілерде де, сол секілді анафора, эпифора тҥрінде 
де  жиі  ҧшырасады.  Кеңестік  дҽуірдегі  поэзияда  «қызыл»  сҿзі  мемлекеттің  символы,  даралығы  ретінде 
мақтаныш сезіммен жазылатын. Ал Б.Мҽжитҧлының «Қасиетті Желтоқсан, қасіретті Желтоқсан» поэмасында 
заманның,  кҿзқарастың  ҿзгеруіне  орай  «қызыл»  сҿзі  ҿктемдіктің,  озбырлықтың  белгісі  ретінде 
пайдаланылады. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
65 
 
 
 
 
Ҿзегін жалғаймын деп тҥбірлерге, 
 
 
 
Сенбедік жанҧшырып жҥгіргенге. 
 
 
 
Қызыл ту, қызыл бояу бҥкіл ҿмір, 
 
 
 
Қызыл сӛз есіп тҧрды ҥйімнен де. 
 
                                 
* * * 
 
 
 
Кҿз салма кҥйі кеткен аймақтарға, 
 
 
 
Табынсаң болды қызыл байрақтарға. 
                                 
* * * 
 
 
 
Ал мынау қызыл қоғам сҧрланады, 
 
 
 
Сҧп-суық желтоқсанның ызғарындай. 
                                 
* * * 
 
 
 
Тҧр ҽне қызыл мінбер ажал шашып, 
 
 
 
Не пҽле айналдырды бҥгін елді?! 
Ақын  Б.Мҽжитҧлының  «Қасиетті  Желтоқсан,  қасіретті  Желтоқсан»  поэмасы  –  1986  жылғы 
Желтоқсан  кҿтерілісіне  уақыт  ҿте  келе  жаңа  кҿзқараспен  келген  шығарма.  Туындыда  кеңестік  қоғамның 
саяси-ҽлеуметтік портреті бейнеленіп, халық басына зор қайғы-қасірет ҽкелген тарихи кезеңдердің мҽні мен 
сыры кҿркем ашылады. Жалпы, шығарма Желтоқсан (1986) поэзиясына қосылған тың ҥлес. 
 
1. Үсенов Б. Маңдайыма жазылған мәңгілігім. Ӛлеңдер мен поэмалар.- Астана: Елорда, 2001. -  256 
б. 
2. Мәжитұлы Б. Қасиетті Желтоқсан, қасіретті Желтоқсан // Жас Алаш. – 2007. - 16 қаңтар. 
 
Резюме 
В    статье    рассматривается    момент  художественного  восприятия  действительности 
картины  декабрьских событий  1986 года в   казахской поэзии.   
 
Summary 
Describes  a  moment  of  artistic  perception  of  reality,  paintings  1986  December  event  in 
Kazakh poetry. 
 
 
ӘМІРЕ  ПАРИЖДЕ 
 
А.К.Талдыбаева - 
Абай атындағы ҚазҰПУ  роман-герман кафедрасының профессоры,  
 А.С.Муқашева - 
оқытушысы  
 
Ҽміре Қашаубаев 1888 жылы  (кейбір деректерде 1886жылы) Семей облысы, Абралы 
ауданына  қарасты  Дегелең  тауының  етегінде  дҥниеге  келген.  Ҽкесі  Қашаубай  кедей  адам 
болып,  тек  кҥнелту  айналасында  ғана,  кҥнбе-кҥнгі  ҿмірді  қуып  жҥрді.  Ҽміре  Қашаубаев  12 
жасқа  толғанда  ҽкесі  Семей  қаласына  кҿшіп  келген.  Жас  Ҽміре  Исабек  деген  байдың  ат 
айдаушысы  болып,  еңбекке  ерте  араласады.  Исабек  жас  ҽншіні  жанына  ерте  жҥріп,  той 
жиындарда  ҽн  салғызады.  Кҿп  ҧзамай-ақ    Ҽміренің  атақ-даңқы  бҥкіл  Семей  ҿңіріне 
жайылады. Ҽсіресе, Ҽміренің атақты Қоянды жҽрмеңкесіне баруы, Мҽди Бҽпиҧлы, Ғ.Айтбаев 
жҽне  Қ.Байжановты  кҿруі  жас  ҽншінің  шығармашылық  ҿмір  жолында  бетбҧрыс  жасайды. 
Ҽміре  1921-1924 жылдары Семейде қҧрылған қазақ жастарының ағарту ҧйымы «Ес-аймаққа» 
мҥше болып, ҽншілік ҿнерін шыңдай тҥсті. 1924 жылы осы қалада ҧйымдастырылған халық 
ҿнерпаздарының байқауына  қатысып Байжановпен  бірге  бас бҽйгеге ие  болады.  1925 жылы 
Қызылордада  ҿткен  Қазақстан  Кеңестерінің  5-сьезіне,  1927  жылы  Мҽскеуде  ҿткен 
Кеңестердің  4-сьезіне  делегат  ретінде  қатысады  жҽне  делегаттар  ҥшін  ҧйымдастырылған 
концертте  ҿнер  кҿрсетеді.  1925  жылы  26  маусымда  осы  концерт  жайында  «Правда»  газеті 
«Керемет  концерт.  Маусымның  шыңы.  Керек  болса-  бащқҧрт  қурайшысы  Исенбаев,  қазақ 
ҽншісі  Ҽміре  Қашаубаев,  ҿзбек  бишісі    жҽне  ҽншісі  Тамара  Ханум...  шын  мҽніндегі  халық 
ҽртістері»  деп жазады.  
1925  жылы  Париж  қаласында  ҿткен  Бҥкіл  дҥние  жҥзі  сҽн  ҿнері  кҿрмесінде  Ҽміре 
«Ағаш аяқ», «Қанапия», « Ҥш дос», «Жалғыз арша», «Қос балапан», т.б. ҽндерін орындап, 2-
бҽйгемен  бірге  кҥміс  медаль  жеңіп  алады.  Ҽміренің  ҿнері  Париждіктерге  қатты  ҧнайды.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
66 
 
«Париж  апталығы»  газеті    1925  жылдың  31  шілдесіндегі  нҿмірінде  :  «Париждің  «Комедия» 
залында ҿтіп жатқан орыстың этнографиялық ҿнері ҽдеттегі біз болып жҥретін концерттерден 
ерекше.  Біз  аса  жоғары,  қызықты  сахна  кҿрдік,  біз  Тҥркістанның,  Украинаның,  Оралдың, 
Кавказдың  таза  шынайы  қалпында  тҧрған,  жҥрек  қылыңды  қозғайтын  музыкасын  есіттік. 
Оларда  гармониялық,  мелодиялық  бҧрмалау,  дыбыс  қҧрылыстарын  ҿзгерту  сияқты  ҿзінің 
ерекшелік  мазмҧнын  бҧзатын  нҽрселерді  таба  алмайсың.    Қазақтардың,  башқҧрттардың, 
орыстардың  ҽндері  олардың  тҿл  интонациялары  арқылы,  ал  аспаптық  пьесалар  ҿздерінің 
қолдан  жасаған  аспаптарында  орындалды...  Қазақтың  әншісі  Әміре  Қашаубаев  ӛзінің 
халықтық  манерада  айтылатын  емін-еркін  дауысына  ҧлт  аспабы  домбырасының 
сҥйемелін қосып, ӛз елінің жаныңды толқытатын әндерін орындады. Солардың бәрінде 
де  ӛздерінің  ӛнерлерін  Парижге  кӛрсетуге  келген  адал  кӛңілді  әртістердің  ӛз  Отанына 
деген  жалынды  сҥйініші  сезіледі»  -  деп  жазады.  Француздың  белгілі  музыка  зерттеуші 
ғалымы    «Ле  мюзикаль»  журналында  Ҽміре  Қашаубаевтың  сирек  кездесетін  талант  екенін 
жазса,  Сорбонна  университетінің  профессоры  Перно  фонографқа  Ҽміре  Қашаубаевтың 
орындауындағы  бірнеше  ҽнді  жазып  алады.  Сҿйтіп,  Ҽміре  Қашаубаев  шет  елде  ҿнер 
кҿрсеткен  тҧңғыш  қазақ  ҽншісі,  музыканты  болды.  Арнайы  шақыртумен  келген  Ҽміре 
Қашаубаев  1927  жылы  сҽуір  айында  Мҽскеу  концерваториясының  залында  қазақ  ҽндерін 
кҿрермендер алдында тамылжыта шырқады. Осы жылда Германияның Майндағы Франкфурт 
қаласында  ҿткен  Халықаралық  музыкалық  кҿрмеде  концертке  қатысып,  тағы  да  қазақтың 
халық  ҽндерін  ҽлемге  паш  етті.  Оның  орындауындағы  ҽндер  сҽнді  ырғағымен,  незік 
нақышымен,  сазды  ҽуенімен  ерекшеленеді.  Ҽміре  Қашаубаевтың  ҽндері  дҥние  жҥзі 
мҽдениетінің ірі ҿкілдері Р.Роллан, А.Барбюс,т.б. тарапынан жоғары баға алады.  А.В.Затевич 
Ҽміре  Қашаубаевтың  ҽншілік  ҿнеріне  тҽнті  болып,  одан,    «Балқадиша»,  «Дударай»,  «Бес 
қарагер», «Кҿк кҿбелек» сияқты біраз ҽндерін жазып алып, «Қазақтың 500 ҽн мен кҥйі» деген 
жинағында жариялады.  Бҧл жинақ 1931 жылы жарық кҿрген. Ҽміре Қашаубаевтың ҽншілік 
қабілетін  кезіндегі  қазақ  ҽдебиеті  мен  ҿнерінің    кҿрнекті  ҿкілдері  М.Ҽуезов,  С.Сейфуллин, 
И.Байзақов,  Ҽ.Марғҧлан,  Ж.  Елебеков,  Қ.Жандарбеков,  А.  Жҧбанов,  т.б.  ҿте  жоғары 
бағалаған. 1925 жылы Ҽміренің орындауында фонографқа жазылып алынған «Жалғыз арша», 
«Ҥш  дос»,  «Ағаш  аяқ»,  «Смет»,  «Дударай»,  «Бес  қарагер»  ҽндерін  1974  жылы  музыка 
зерттеуші  Ж.Шҽкҽрімов  тауып,  оларды  техникалық  ҿңдеуден    ҿткеннен  кейін  қайтадан 
кҥйтабаққа  тҥсіріледі.  1926  жылы  Қызылордада  ашылған  Қазақ  драма  театрының  алғашқы 
актерлерінің  бірі  болып  Ҽміре  Қашаубаев  та  қабылданып,  М.Ҽуезовтың  «Еңлік-Кебек» 
трагедиясының  алғашқы  қойылымында  Жапал  рҿлінде  ойнады.  Кейін  М.  Ҽуезовтың 
«Қарагҿз»,  «Бҽйбіше  -тоқал»,  «Айман-Шолпан»  қойылымдарында  Қоскелді,  Қойшы,  Жарас, 
Ақын  сияқты  т.б.  ҽр  алуан  кейіпкерлердің  образдарын  жасады.  1933  жылға  дейін  театрда 
ҽнші-актер  болған  Ҽміре  1934  жылы  қазақ  музыкалық  театрына  ауысады.    Қазір  бҧл  театр 
Қазақ опера жҽне балет театры деп аталады. Осы жылдың кҥзінде ауыр сырқатқа шалдыққан 
ҽнші  кенеттен  қайғылы  қазаға  ҧшырады.  Ҽншінің  ҿмірі  мен  шығармашылығы  туралы 
Қ.Жармағамбетовтың  «Ҽнші  азамат»(1951),  Н.И.Ановтың  «Ҽн  қанаты»  (1956), 
М.Тоқжігітовтың «Ҽн атасы -Ҽміре» (1972), Ж.Шҽкҽрімовтың «Ҽміре» (1973), «Ҽн жҧлдызы» 
(1976),  «Ҽміре  Қашаубаев»  (1980)  атты  зерттеу  еңбектері  мен  кҿркем  шығармалары  жарық 
кҿрген. Қазірде Семей қаласындағы облыстық филармонияға Ҽміре Қашаубаев есімі берілген.  
Жыл  сайын  Ҽміре  Қашаубаев  атындағы  республикалық  жас  ҽншілер  байқауы  ҿтіп  тҧрады.  
Міне,    шеңбері  тар  Кеңес  ҥкіметі  кезінің  ҿзінде-ақ,  қҧдай  берген  талантының  арқасында  ҿз 
еліне ғана емес, бҥкіл Мҽскеу жҧртына, сондай-ақ француз халқы мен неміс халқына танымал 
болып, ҿз ҿнеріне тҽнті еткізеді. Оның аты тек Қазақстан емес, бҥкіл Одаққа, Бҥкіл Еуропаға 
ҽйгілі болды. Парижде кҿрсеткен ҿнерімен қазақ музыкасын, қазақ ҽндерін ҽлемге паш еткен 
Ҽміре Қашаубаев туралы тҽуелсіз Қазақстанымыздың тҽуелсіз ҧрпақтары мақтан тҧтып, біле 
жҥргені абзал. 
             
Резюме                                                        
В этой статье рассказывается о первом выступлении на сцене в Париже знаменитого 
казахского певца Амире Кашаубаева. 
 
Summary 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
67 
 
The  given  article  touches  upon  the  debut  of  the  great    Kazakh  people‘s  singer  Amre 
Kashaubaev on the Paris stage.              
 
 
 
 
 
 
С.ЕСЕНИН И ЛИРИКА ВОСТОКА 
 
А.Шинтемирова - 
           преподаватель кафедры практического  русского языка КазНПУ им. Абая 
 
Арабский язык называют языком философов, поскольку на нем сотворен священный 
Коран,  тюркский  –  языком  воинов,  а  вот  персидский  по  праву  именуют    языком  любви, 
языком поэтов. Поэзией народов Ближнего Востока интересовались крупнейшие поэты XIXв. 
В  1819г  И.В.Гете  создал  поэтический  цикл  «Западно-Восточный  Диван».  К  поэзии 
Саади и Фирдоуси обращался Виктор Гюго. Под  впечатлением их он сочинил «Пленницу», 
«Ноябрь» и  включил их в свой сборник «Восточные мотивы». 
В  1824г  А.С.Пушкин  написал  цикл  «Подражания  Корану»,  состоящий  из  9 
произведений. «Крымские сонеты» Адама Мицкевича в переводе М.Ю.Лермонтова сделаны в 
духе «Подражания Корану». Я.Полонский создал драматическую поэму «Магомет»  
В  1839г  М.Ю.Лермонтов    выпустил  стихи  «Три  пальмы»  (восточное  сказание),  по 
размеру  и  строфике  близкие  к  девятому  стихотворению  пушкинского  цикла.  Много 
интересных  вольных  переложений  и  подражаний  Хафизу  оставил  Афанасий  Фет. 
Пользовался он немецкими источниками. 
И  неслучайно  томик  «Персидские  лирики  Х-ХVвв.»  попал  к  такому  яркому, 
самобытному  поэту  как  С.Есенин.  Книга  изумила  и  очаровала      поэта.  В  Баку  Сергей 
Александрович услышал стихи Фирдоуси и Саади от старого книголюба-купца на фарси. Из  
воспоминаний  М.Ройзмана:  «…Сергей  прочитал  другие переводы  с  персидского,  арабского, 
прежде чем создать свой лирический шедевр».[1;75]  
Поэт  влюблен  в  персидскую  поэзию,  в  страну  поэтов.  И  у  него  появляется  голубая 
мечта- посетить Персию, побывать в Ширазе,  где родились лучшие поэты. 
Есенин  считал  поездку  очень  важной  и  писал  Г.Бениславской:  «Я  хочу  поехать  в 
Шираз  и  ,  думаю,  поеду  обязательно.  Там  ведь  родились  все  лучшие  персидские  лирики» 
.[2;204] 
Было  у  него  несколько  попыток  поехать  в  Иран,  но,  увы.  Но  надежда  выехать  в 
Персию не остывала в душе Есенина. Поэт хотел побывать в Ширазе, городе, давшем миру 
Саади  и  Хафиза,  побродить  по  улицам  этой  поэтической  Мекки,  намерен  был  съездить  в 
города,  чтобы  встретиться  с  современными  поэтами  этой  страны.  Все  это  нужно  было  ему, 
чтобы разведать секрет неувядаемости персидской поэзии, научиться искусству слова. 
«Персидские мотивы»-это не привлекательные стихотворные упражнения для поэта, 
это  любовь  к  Ширазу  ,  к  Корану,  арабским  сказкам  и  газелям  Саади  и  Хафиза. 
Неудивительно,  что  влияние  восточной  литературы  сказалось  с  пушкинских  времен.  Имена 
классиков восточной поэзии с особенной любовью произносятся в «Персидских мотивах». 
Зная Есенина, можно ясно себе представить, что его так привлекало в их творчестве. 
«Это была тончайшая вязь стихов, успокоенная мудрость восточной философии, экзотики и 
красочность образов».  
Автор  «Персидских  мотивов»  ощутил  потребность  сотворить  силой  поэтического 
воображения  волшебно-экзотический  и  сказочный  Восток.  Поэт  уходил  в  такой  мир 
вдохновения, где его оставляли терзания болезненной для него повседневности. 
Поэт вдохновенно создал воображаемую страну своих мечтаний, наверно, не такую, 
какой  она  была  в  действительности,  но  овеянную  неизъяснимой  прелестью,  дурманящую 
ароматом, какого еще не было в его стихах.  
Итак, перед нами сказочная поэтическая Персия, созданная воображением поэта. Но 
почему  нам,  когда  мы  читаем  эти  стихи,  кажется,  что  нас  окружает  атмосфера  подлинной 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
68 
 
персидской  жизни,  что  мы  сами  чуть  ли  не  перенеслись  в  Шираз.  Как  создает  автор  эту 
иллюзию? 
Прежде всего средствами стиля и стиха. Это Восток и Коран (―Магомет перехитрил в 
Коране‖) и арабские сказки («Где жила и пела Шахразада») и привлекательно - экзотические 
имена  и  названия:  Шаганэ,  Лала,  Гассан,  Босфор,  Тегеран,  Евфрат,  Багдад,  Хорасан.  Имена 
поэтов  Саади,  Хайяма  и  Фирдоуси.    Встречаются  в  его  лирике  ряд  образов  и  сравнений, 
символов,  явно  навеянных  поэзией  Востока.  Например,  «глаза,  как    яхонты»,  мелодичный 
голос  неведомой  пери,  звучащий  нежно,  как  флейта  столь  же  неведомого  Гассана,  образы   
пери, луны, флейты, каравана, кипариса, сада, путника с его многозначным и в то же время 
устойчивым значением создают необычный фон.  
Хотим отдельно остановиться на образах соловья и розы. Это суфийские термины. В 
средневековой  персидской    поэзии  роза  и  соловей  имели  устойчивое  аллегорическое 
значение: соловей-влюбленный юноша, роза– возлюбленная, песня соловья- песня любовная 
(«Слышишь, розу кличет соловей», ―обнимает розу соловей‖). 
Образ  розы  встречается  в пятнадцати  стихотворениях    около  двух  десятков  раз.  «За 
Евфратом розы лучше смертных дев», «красной розой лепестками веют», «тихо розы бегут по 
полям»,  «лепестками  розы  расплескалась»,  «ты  почувствуй  по  печали  розы  шелестящей»  и 
т.д. 
Роза  –  один  из  символов  любви  в  восточной  поэзии,  и  в  этом  же  качестве  она 
предстает  и  в  ряде  стихотворений  персидского  цикла  Есенина.  Розы  поэт  уподобляет 
женщинам, которые часто встречаются на пути, но «одна лишь сердцем улыбнется» путнику.  
Образ  розы  является  знаменательным:  вбирая  в  себя  аромат  и  красоту  живой  природы 
Востока,  традицию  поэтических  олицетворений  и  метафор,  аллегории  розы,  то  бегущей  по 
полям  Персии,  то  сопоставляемой  с  девами  Востока,  воспринимается  не    как  «розовый 
пейзаж»,  а  как  образ  поэтического  сада,  цветника  роз,  напоминающего  знаменитый  « 
Гулистан» Саади. 
Есенин  вдохновенно  создал  воображаемую  страну  своих  мечтаний,  наверно,  не 
такую,  какой  она  была  в  действительности,  но  овеянную  неизъяснимой  прелестью, 
дурманящую ароматом, какого еще не было в его стихах.  
Можно  обнаружить  аналогию  влюбленного    с      нищим    у  Есенина  и  Саади,  мотив 
разговора с цветами у Есенина и Руми, образы соловья и розы у Есенина и Хафиза. 
Перед    нами  картины    Персии  –  страны  поэтической  мечты,  страны  «голубой  да 
веселой», страны поэзии, цветов, прекрасных женщин и любви.  
В  произведении  "Я  спросил  сегодня  у  менялы"  находит  продолжение  темы  любви. 
Поэт  вопрошает  собеседника  о  языке,  который  может  выразить  его  чувства  к  прекрасной  
персиянке.  Меняла  наделен  философским  складом    ума,  острой  наблюдательностью, 
поэтическим  разговорным  языком.  Краткие  ответы  его  блестящи  по  форме  и  необычны  по 
содержанию. Говорит о любви возвышенно, проникновенно, поэтически. 
Хороша ты, Персия, я знаю. 
Розы, как светильники, горят 
И опять мне о далѐком крае 
Свежестью упругой говорят. 
Хороша ты, Персия, я знаю. 
Теплота  и  нежность  есенинского  сердца  выплеснулись  в  ласковых  словах. 
Естественно, что тем самым начат разговор и на тему о любви к женщине.    
Персия-  страна  роз.  Вот  почему  батумские  розы,  о  красоте    которых  так  образно 
говорил  Есенин,  напоминают  ему  о  Персии,  где  возможны  и  творческое  вдохновение  и 
забвение от  жизненных забот.  
Есенин нередко находит для создаваемых им образов такие слова, что они «подобны 
порхающим, нежно соприкасающимся бабочкам». 
Он  пишет:  «Красной  розой  поцелуи  веют,  лепестками  тая  на  губах»,  а  в  другом 
стихотворении  «необычно  пастельные  для  Востока  краски  как  бы  наложены    легчайшим 
нанесением кисти»: «Тихо розы бегут по полям», «Лунным светом Шираз осиянен!» 
В ―Персидских мотивах‖  реальное и пережитое сливаются с мечтами, с прекрасным и 
сказочным миром, созданным ярким воображением поэта. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
69 
 
Хочется отметить особую музыкальность, напевность есенинской поэзии. Неслучайно 
многие композиторы  написали  музыку  к  его  произведениям.  Любимые в  народе  песни  :  ,,Я 
обманывать  себя  не  стану‘‘  (  в  исполнении  ансамбля  ,,Веселые  ребята  ‖),    ―  Я  покинул 
родимый дом‖, ― Клен ты мой опавший…‖. А романсы -―Забава ‖ ( в исполнении Александра 
Малинина),―  Отговорила  роща  золотая  ‖  (  Надежда  Кадышева  ),―  Не  жалею  ,  не  зову  не 
плачу‖(ансамбль,,Голубые гитары‖ - прозвучали на престижном конкурсе ― Песня года‖. 
Особняком в этой музыкальной палитре находится прелестный романс ‖ Никогда я не 
был на Босфоре‖, автором и исполнителем которого является Фарух Закиров. 
Никогда я не был на Босфоре, 
                    
 
Ты меня не спрашивай о нем. 
                    
 
Я в твоих глазах увидел море, 
                    
 
Полыхающее голубым огнем. 
Необычная  игра  слов  ("  красивым  станом  ",  "  синий  край",  "незримая","  лебяжьи 
руки"," дыханьем свежих чар")  придает произведению нежность и лучезарность. 
Глубина,  вдумчивость,  образность,  тонкость  внутренней  структуры,  умение  любить 
жизнь  во  всех  ее  проявлениях  –  вот  что  сближает  русского  поэта  из  Рязани  с  лирикой 
Востока. 
Светлый  оптимизм,  музыкальность  строк  этого  цикла  дарят  человеку  хорошее 
настроение, будят в нем добрые чувства. 
 
1.
 
Ройзман М. Все, что помню о Есенине.- М.1973 
2.
 
Есенин С.А. Собрание соч. в 5т. Т.1.  –М.,1975.  
3.
 
Марченко А. Поэтический мир  Есенина.-М.1975 

жүктеу/скачать 2,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: