Кешенімнің басына тай, тҥйені сойдырып

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №2 (36), 2011 ж. 
 
12 
Осы  тарауда  кӛтерілген  мәселелерді  жинақтап,  қорыта  келгенде  былайша  тҥйіндеуге 
болады: 
1.  Зерттеліп  отырған  "ақ",  "қара"  тҥр-тҥс  атауларын  этнолингвистикалық  тҧрғыдан 
қарастыру деген  сӛз  — олардың тіл  болмысына  етене  сіңген, тіл  қолданысында  реалды  орны  бар 
және шеңбері кең ӛзіндік те байырғы фактор екенін анықтау болып саналады. 
2. Зерттеу нысанын тілдің кӛне де байырғы қҧбылысы ретінде тану — олардың ("ақ" және 
"қара"  тҥс  атауларының)  кӛбіне-кӛп  тҧрақты  және  тҧрақтану  ҥстіндегі  кҥрделену,  яғни 
фразеологизмдер мен мақал-мәтелдерге айналу процесін танып-білу деген сӛз. 
3.  Тарауда  қазақ  тіліндегі    жҥздеген,  тіпті  мыңдаған  осындай  тҧрақты  тіркестердің  ішінен 
"ақ",  "қара"  атаулары  қатысқан  бірқатар  фразеологизмдер  мен  мақал-мәтелдер,  жҧмбақтар  т.б. 
талдап-таратылды. 
4.  "Ақ" және "қара"  атаулары  сӛзжасам процесіне араласып, ӛзара  тектес,  ҧқсас,  бір-біріне 
жақын  ҧғым-тҥсініктерді  ара-жігін  ажыратып,  мағыналық  дифференциациялау  функциясын  да 
атқарады. 
5. Қазақ тіліндегі "ақ" және "қара" атаулары мен солардан туындаған тҧрақты тіркестердің 
басқа  тілдерге  (мәселен,  орыс  тіліне)  аударылу  мҥмкіншіліктері  мен  тәсілдерін  қарастыру  да 
ғылыми-практикалық мәні бар мәселе екендігі айқындалды. 
6.  "Ақ"  және  "қара"  атауларының  жеке  басына  тән  (оппозициялық)  ерекшеліктер  мен 
авторлардың қолданысындағы ӛзіндік ерекшеліктерін кӛрсету мәселесі қаралды.  
 
1. Қайдаров Ә., Ахтамбердиева З. Ӛмірбеков Б. Сырға толы түр мен түс. - Алматы, 1986. - 96 б. 
2. Қайдаров Ә., Ахтамбердиева З. Ӛмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі кӛрінісі. - Алматы, 1992. - 
160 б.  
3. Кононов А.Н. Семантика цветообозначений в тюркских языках. // Тюркологический сборник. М., 
1975. - 149 с.   
4. Кононов А.Н. О семантике слов "кара" и "ак"  в тюркской географической терминологии. // Изв. 
АН Тадж. ССР, отд. общ. наук, вып.V,1954. - 83 с. 
5. Баскаков Н.А. К вопросу о происхождении этнонима "кырғыз" // Советская этнография. - 1964. 
№2. - 93 с. 
6. Лауде – Циртаутас – Jaude – Cіrtautas. Der Gebrauch der forbbezeіchnunger іn den Turdіalekten. 
Wіesbaden. 1961. p. 46.  
7. Қайдар Ә. Қазақ этнолингвистикасы. // Қазақ тілінің ӛзекті мәселелері. - Алматы, 1998. 8-29 
бб. 
8.  Сарсенбаев  Р.  Лексика-стилистические  особенности  казахских  пословиц  и  поговорок: 
Автореферат дисс…кфн. - Алма-Ата, 1961. 15 с.  
 
Резюме 
Стиль  применения  цветообозначений  «ак»  (белый),  «кара»  (черный)  в  казахском  языке  и 
его природные символы.  
 
Summary 
Style application of colours white and black  and its nature symbols in kazakh language. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №2 (36), 2011 ж. 
 
13 
 
 АҒЫЛШЫН МӘДЕНИЕТІНДЕГІ ―WHITE‖ (АҚ) ТҤСТІҢ ҦЛТТЫҚ-МӘДЕНИ СИПАТЫ 
 
Айтқазы Сажида - 
Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар 
 және  әлем тілдері университетінің докторанты 
    
Ағылшындар  ақ  тҥсті  салауатты  да,  кіршіксіз  таза  тҥс  деп  қарайды.  ―White‖  (ақ)  тҥс  ағылшын 
мҽдениетінде  адалдықтың,  пҽктіктің,  мейрімділікпен  бейкҥнҽліктің,  ҥміттің,  қуаныштың,  бақыттың 
символы. Яғни, ағылшындарда ―White‖ (ақ) тҥс қҧдай, періште жҽне ізгілікпен байланысты. Бҧл жағынан 
ағылшын, қазақ тілдерінде ортақ символдық мҽнге ие. Мысалы, Американың ҽйгілі жазушысы
 
R. Waldo 
Emerson ның: ―The grey past, the white future‖ (Сҥреңсіз кҥндер, ҥмітті болашақ) деген сҿзінен де ―white‖ 
(ақ)  тҥстің  символдық  мҽні  бейнеленеді.    Інжілдегі  ҽңгімелерде,  періштелердің  аппақ  қос  қанаты  мен 
бастарындағы  қалықтаған аппақ  кҥміс  тҥсті  сақиналары суреттеледі.  ―White‖  (ақ)  тҥс пҽктіктің  символы 
болғандықтан, балалар ертегілеріндегі Ақ қар ханыша (Snow White) сҧлу да сымббатты, зерек те ақ ниетті 
ару  бейнеде  суреттеледі.  Ал  ағылшын  ҽдебиет,  кҿркем-ҿнерінде  періштелер  ҥнемі  аппақ  киім  киіп 
суреттеледі.  Інжілде  ақбоз  ат  адалдықтың  символы  бейнесінде  истос-христоспен  бірлікте  адалдық  ҥшін 
кҥрес  жҥргізеді  деп  суреттеледі  [1].  Ҽрине,  ҽр  халықтың  дҥние  танымында,  символдық  жҥйесінде  ақ 
тазалық  пен  пәктікті  білдіреді.  Біз  ағылшын  тіліндегі  ақ  сҿзі  қатысқан  келесі  сҿз  тіркестерінен  ақ 
символының мағынасын ашар тілдік бейнелерді айқын кҿре аламыз.  
Ағылшын  мәдениетінде,  ―white‖  (ақ)  түс  пәктіктің,  кіршіксіздіктің  символы.  Ағылшын 
тілінде: ―lily white‖ (сҿзбе-сҿз: лҽйлі гҥліндей ақ) ―аппақ, кіршіксіз, пҽк‖ мағынасын білдірсе, ―white rose of 
innocence/virginity‖ деп ―кіршіксіз, пҽк‖ мағынасын білдіреді.  ―white lie‖ (сҿзбе-сҿз: ақ ҿтірік) деп біреудің 
кҿңілін  ауыртпау  мақсатымен  айтылатын  ҿтірікті  айтады.  Ағылшын  тіліндегі:  ―white  magic‖  (сҿзбе-сҿз 
ауд: ақ дҧғалау, ҧшықтау ) ―ҧшықтау‖, ―white witch‖ (сҿзбе-сҿз ауд: ақ бақсы ҽйел) ―бақсы ҽйел, қҧшынаш 
ҽйел‖ деген мағынасында. ―white room‖ (ақ тҥсті ҥй) ―ең таза ҥй‖; 
Ағылшын мәдениетінде, ―white‖ (ақ) түс адал, ақ кӛңілдік символы. Ағылшын тілінде: ―кҥнҽсіз 
пҽк‖ дегенді, ―whiter than white‖ (сҿзбе-сҿз: ақтан да аппақ) дейді, яғни қазақ тілінде ―судан тҧнық, сҥттен 
аппақ‖,  қытай  тілінде:  ―清白无辜‖      qing  bai  wu  gu    детен  фразаға  баламалас  келеді.  Ағылшын  тілінде: 
―адал, кіршіксіз, пҽк‖ дегенді ―white hands‖ (сҿзбе-сҿз: ақ қол) десе, ―white-handed‖ тіркесі ― кҥнҽсіз, адал‖ 
мағынасында,  яғни  ―red-handed‖  (сҿзбе-сҿз:  қызыл  қол)  ―қанды  қол‖  тіркесімен  ҿзара  антонимдік  қатар 
қҧрайды. ―white soul‖ (сҿзбе-сҿз: ақ жҥрек) ―адал, ақ кҿңіл‖ мағынасында, сондай-ақ, ―white spirit‖ (сҿзбе-
сҿз: ақ кҿңіл) деп ―адал, ізгі ниетті‖ жанды айтады. Ал ағылшын тіліндегі: ―white man‖ (сҿзбе-сҿз: ақ адам) 
―адал, сенімді, тҽрбиелі адам‖ деген мағынада. ―white sheep‖ (сҿзбе-сҿз: ақ қой) ―бҧзақылардың тобындағы 
ізгі ниетті адамды‖ білдіреді. ―make one‘s name white again‖ (сҿзбе-сҿз: біреудің атын қайта ағарту) ―жаман 
атын жуып-шайю, есе қайтару‖ мағынасын білдіреді.   
Ағылшын мәдениетінде, ―white‖ (ақ) түс қуаныш- шаттықтың символы. Ағылшындар ақ 
тҥсті ерекше қҧрметтеп, ардақтайды. Ағылшындарда ―white‖ (ақ) тҥс қуаныштың, шаттықтың, пҽктіктің 
нышаны. ―Christmas‖ еуропалықтардың ең салтанатты мерекесі, ағылшындар ―A white Christmas‖ деп 
ақша қарлы, ҽрі қуаныш, шаттығы мол ―Christmas‖ мерекесін айтады. Ағылшындар ҽдетте дҽстҥрлі ҥйлену 
тойын ―white-runner‖, ―white wedding‖ деп атайды. Ағылшындардың ҥйлену салтында қалыңдық дҽстҥр 
бойынша ақ тҥсті той кҿйлек киеді (―full white dress‖, ―white wedding veil‖), бҧл пҽктіктің, кіршіксіздіктің, 
айнымас адал маһаббаттың символы. Ағылшын тілінде: ―white day‖ (сҿзбе-сҿз: ақ кҥн) ―бақытты кҥн‖ 
мағынасында, яғни ―days marked with a white stone‖ (сҿзбе-сҿз: ақ бор мен белгіленген кҥндер) ―бақытты 
кҥндер‖ дегенді білдіреді. Бҧл тіркес ертедегі Римдіктердің кҥнтізбедегі қуанышты, бақытты кҥндерді ақ 
бормен белгілеуіне байланысты айтылса, ал бақытсыз кҥндерді қара кҿмірмен белгілеген. Бір адамның 
ҿміріндегі бақытты кҥндерді ―one of the white days of sb‘s life‖ (сҿзбе-сҿз: біреудің ҿміріндегі ақ кҥндер) 
деп, ―бақытты шақ‖ дегенді ―white moments of life‖ деп айтады. 
Ағылшындарда ―white‖ (ақ) тҥс ҥмітті болашақтың символы. ―white future‖ (сҿзбе-сҿз: ақ 
болашақ) ―нҧрлы болашақ‖; ―white hope‖ (сҿзбе-сҿз: ақ арман) ―ҥлкен ҥміт арту‖;    
Ағылшын мәдениетінде, ―white‖ (ақ) түс ―жоғары дәрежелі билік орнының, құқықтың‖ 
символы. Мысалы, ―Ҧлы Британия ҥкіметін‖ ―Whitehall‖ (Ақ сарай) ; Америка ҥкімет сарайы ―the White 
house‖ (сҿзбе-сҿз: Ақ ҥй) ―Ақ сарай‖, ―White House Office‖; ―white book‖ немесе ―white paper‖ (сҿзбе-сҿз: 
ақ қағаз, ақ кітап) ―ҥкіметтің саяси қҧқық қағазы‖ мағынасында. 
Ағылшын мәдениетінде, ―white‖ (ақ) түс ―дәл, тура, заңды‖ мағынасын білдіреді. Ағылшын 
тілінде: “hit the white” (сҿзбе-сҿз: ақты соққылау) ―нысанаға дҽл тигізу‖, яғни ―дҽл, тура‖ мағынасында. 
Бҧл тіркес, нысананы кҿздеп садақ ату жаттығуына байланысты қалыптасқан, себебі нысананың дҽл 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №2 (36), 2011 ж. 
 
14 
ортасы ақ дҿңгелек арқылы белгіленген. ―а white market‖ (сҿзбе-сҿз: ақ сауда) ―заңды сауда‖ 
мағынасында.    
Ағылшын  мәдениетінде,  ―white‖  (ақ)  түс  ―адамның  ӛң-түсін,  психикалық  қалып-күйін 
білдіреді‖.  ―white  about‖  (around  the  gills)  –  ―ҿңі  қашу,  ҿңі  бозару‖;  ―white  as  a  sheet  /  ashes‖  –  ―ҿңі  ақ 
қағаздай  бозару‖;  ―white  as  chalk‖  –  ―ҿңі  боп-боз,  ҿңі  қуарыңқы‖;  ―white  as  death‖  –  ―аппақ  аруақтай‖, 
―аппақ қҧдай болу‖; ―whiter shade of pale‖ (сҿзбе-сҿз: кҥн нҧрын кҿрмей бозару) ―аппақ қҧдай‖ ―white as 
snow‖ – ―аппақ қардай‖; ―as white as milk‖ – ―сҥттей аппақ‖; ―as white as wool‖ – ―ақ матадай‖; ―in white 
terror‖ – ―қорыққаныннан кҿгеру‖. 
Ағылшын мәдениетінде, ―white‖ (ақ) түс ―кереметтілік‖ символы. ―white crow‖ (сҿзбе-сҿз: ақ 
қарға) ―ҿте сирек кездесетін бағалы зат‖; 
Ағылшын  мәдениетінде,  ―white‖  (ақ)  түс  ―ой  еңбегімен  шұғылданатын  қызметкер‖ 
мағынасында.  ―white-  collar  workers”  (сҿзбе-сҿз:  ақ  жағалы  қызметкер)  ―ой  еңбегімен  шҧғылданатын 
адам‖; ―white- collar job” (сҿзбе-сҿз: ақ жағалы жҧмыс) ―ой еңбегі‖; ―white- collar slaue” (дене еңбегімен 
шҧғылданбайтын адам) ―ақ жағалы қызметкер‖; 
Ағылшын  мәдениетінде,  ―white‖  (ақ)  түс  ―ақ  нәсілді,  тәрбиелі  текті‖  мағынасын  білдіреді. 
―white man‖ (сҿзбе-сҿз: ақ адам) ―ақ нҽсіл, текті, тҽрбиелі адам‖; ―white man‘s burden‖ – ―ақ нҽсілділердің 
борышы‖; ―white single male‖ – ―ақ нҽсілді бойдақ‖; 
Ағылшын  мәдениетінде,  ―white‖  (ақ)  түс  ―экономика  саласына,  ӛнімге‖  байланысты 
қолданылады. ―white money‖ (сҿзбе-сҿз: ақ ақша) ―кҥміс теңге, кҥміс ақша‖; ―a white war‖ (сҿзбе-сҿз: ақ 
соғыс) ―қан тҿгілмейтін экономикалық соғыс‖; ―white harvest‖ (сҿзбе-сҿз: ақ жиын-терін) ―соңғы кҥздегі 
жиын-терін‖,  бҧл  қырау  қҧрсаған  соңғы  кҥздің  таңғы  даласындағы  егістік  ҿнімдерімен  байланысты 
қалыптасқан.  ―white  goods‖  (сҿзбе-сҿз:  ақ  товар)  жеке  сату  бағасы  қымбат,  отбасына  арналған  електр 
жабдықтары; ―white sale‖ (сҿзбе-сҿз: ақ сату, ақ ҿткізіу) ―арзан бағамен сату‖; ―the white way‖ (сҿзбе-сҿз: 
ақ жол) ―қала ішіндегі електр нҧры жайнаған сауда районы‖; ―buy a white horse‖ (сҿзбе-сҿз: ақ боз ат сатып 
aлу)  ―ақшаны  ысрап  ету,  ақшаны  кҿр  жерге  жҧмсау‖;  ―bleed  sb  dry/  white‖  (сҿзбе-сҿз:  қанын  ағызып 
ағарту) ―байлығынан айрылу‖; 
Ағылшын  мәдениетінде,  ―white‖  (ақ)  түс  ―табиғат  құбылыстарын‖  білдіреді.  ―white  frost‖  – 
―ақ қырау‖, қазақ тілінде: ―ақ тҥтек боран‖; ―white squall‖ – ―бҧлтсыз дауыл‖ (ыстық белдеуде тосын пайда 
болатын дауыл); 
Ағылшын  мәдениетінде,  ―white‖  (ақ)  түс  ―жанар  зат,  жанармайды‖  білдіреді.  ―white  coal‖ 
(сҿзбе-сҿз: ақ кҿмір) ―су кҥші электрі‖; ―white fuel‖ (сҿзбе-сҿз: ақ тҥсті жанар зат) ―су кҥші‖; 
Ағылшын тілінде, ―white‖ (ақ) тҥр-тҥс атауы қҧрамындағы басқа сҿздермен бірігу арқылы керанау, 
жағымсыз мағынаны білдіреді.    
Ағылшын  мәдениетінде,  ―white‖  (ақ)  түс  ―ерекше  қымбат  бағалы,  пайдасыз,  кӛп  шығын 
талап ету мен әлекке салуды‖ білдіреді: ―white elephant‖ (сҿзбе-сҿз: ақ піл) ―масыл, ҽуре, ҽлек болу‖; 
―White elephant‖  Бҧл тіркес Тайланд патшасының жек кҿрген уҽзірлеріне ақ пілді сыйлыққа беру 
салтына  байланысты  келіп  шыққан.  Ақ  піл  Тайландта  ҿте  сирек  кездесетін  ҽрі  бағалы  жануар.  Ақ  пілді 
асыраудың  ҿзі  діңкені  қҧртатын  масыл  cіпеттес.  Ҿйткені  ақ  пілдің  иесіне  ешқандай  пайдасының 
жоқтығын  былай  қойғанда,  оның  кҥнделікті  азықтануының  ҿзіне  кҿп  қаржы  жҧмсауыңа  тура  келеді. 
Сондықтан  да  ҽдеттегі  адамдардың  оны  бағуға  шамасы  келе  бермейді.  Тайландта  егер  патша  ҽлде  бір 
уҽзірін жаратпаса, ақ пілді оған сыйға береді екен. Ҿйткені патша ҽлгі уҽзірдің ақ пілді бағамын деп жҥріп 
діңкесінің  ҽбден  қҧритындығын  біледі.  Бҧл  тіркестің  ауыспалы  мағынасы:  ‗ҿзіне  кҿп  кҥтім  талап  ететін 
адам‘ дегенді білдіреді [5]. 
Ағылшын мәдениетінде, ―white‖ (ақ) түс ―жасық, жігерсіз, екі беткей, кӛлгір‖ мағынасында. 
―white  feather‖  (сҿзбе-сҿз:  ақ  қауырсын)  ―жігерсіз,  жасық‖;  ―white  liner‖  –  ―қорқақ,  қоян  жҥрек, 
‗жасқаншақ‖; ―white flag‖ (сҿзбе-сҿз: ақ ту) ―соғысты тоқтатуды талап еткенде немесе жеңіліп, бағынышты 
болғанда кҿрсететін ақ ту‖; ―whitell sepulcher” қаз: ―кҿлгір сайқал‖ (інжіл). 
―To show the white feather‖ (сҿзбе-сҿз: аудармасы: ақ қауырсынын кҿрсету) ‗қорқу, батылсыздық 
кҿрсету‘.  Бҧл  тіркестің  алғашқы  мағынасы  шабуылға  шығатын  тентек  қораздардың  қҧйрығында  ақ 
қауырсындардың болуы, оның тексіз тҧқым екендігін кҿрсететін негізде қалыптасқан. Бертін келе «қорқу, 
жҥрексіздену» деген мағынаны білдіреді. Қазақ халқында да осындай мағынаны беретін «қоян жҥрек, зҽре 
қҧты қалмау, зҽресі зҽр тҥбіне кету» сынды фразеологизмдер кездеседі.  
Ағылшын мәдениетінде, ―white‖ (ақ) түc ―кедей‖ мағынасын білдіреді. ―white trash‖ (сҿзбе-сҿз: 
ақ қоқыс) немесе ―poor white‖ (сҿзбе-сҿз: бейшара ақ) ―ақ нҽсілден шыққан кедей‖ мағынасын білдіреді.   
Ағылшын  мәдениетінде,  ―white‖  (ақ)  түс  ―құл,  басқалар  жағынан  суық  жолға  түсірілген 
әйелді‖ білдіреді. Мысалы: ―white slave‖ ―ақ нҽсілден шыққан қҧл‖ ―қысаумен суық жолға тҥскен ҽйел‖; 
―white  slaver‖/―white  slavery‖  –  ―суық  жҥріс  пен  саудаға  тҥсірілген  ҽйел‖;  ―white-slave  traffic‖  –  ―суық 
жҥрісті қарым-қатынас‖ мағынасында. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №2 (36), 2011 ж. 
 
15 
Бҧдан  басқа,  ағылшын  тілінде:  қҧстардың  етін  ―white  meat‖  (сҿзбе-сҿз:  ақ  ет)  деп,  ―a  fool‘s  head 
never whitens‖ (сҿзбе-сҿз: ақымақтың шашы мҽңгі ағармайды) деу арқылы ―ақымақтың шашы қартайса да 
ағармайды‖ деген мағынаны білдіреді; 
Біз  ағылшын  тіліндегі  ақ  сҿзі  қатысқан  осы  сҿз  тіркестерінен  ақ  символының  мағынасын  ашар 
тілдік бейнелерді кҿре аламыз.  
Бҧл  мақаламызда,  ағылшын  мҽдениетіндегі  ―ақ‖  тҥстің  символдық  мҽніне  тіл  жҽне  мҽдениет 
тҧрғысынан  талдау  жасалды.  Сондай-ақ,  ағылшын  мҽдениетіндегі  ―ақ‖  тҥстің  ҧлттық-мҽдени  табиғаты 
мен тілдік бейнесі айқындалды. 
 
1.  «英美民间故事与民俗»              (―The  Traditional  Beliefs    legends    and  Customs  of  the  British  and 
Americans‖) Hao peng, China Nan hai баспасы. Hai kou, 2004ж. -122.б.  
 
2.  英 汉 词 语 文 化 语 义 对 比 研 究 /  杨 元 刚 著 .  — 武 汉 :  武 汉 大 学 出 版 社 ,                                                               
2008.8 
 
3.  Concise  English-Chinese  Idioms  Dictionary    ( 简 明 英 汉 成 语 大 词 典 ).  青 岛 出 版 社 .  青 岛 .                        
2006. 
 
4.  «Oxford  Idioms 
Dictionary» 
外 语 教 学 与 研 究 出 版 社 . 
北 京 .                                                                    
2005.  
 
5. «英语成语背后的故事»                    (Behind the English Idioms)                     陈文谦.  南海出版社 
 
Нан Хай баспасы. Хай Коу. 2005.   
 
 
 
 
 
 
Резюме 
Эта  статья  описывает  символическое  значение белого  цвета в  английской культуре.  Белый  цвет, 
который  актуален  в  английской  традиционной  культуре,  подробно  описан  автором  с  точки  зрения 
культуры и языка. 
Summary 
This article discusses the symbolic  meanings about  the white color  in English culture. The symbolic  of 
white  colour  that  is  especially  significant  in  English  traditional  culture  has  been  thoroughly  described  from  the 
language and cultural standpoints. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №2 (36), 2011 ж. 
 
16 
 
ТІЛДЕГІ ЭПИТЕТТЕРДІҢ ЛИНГВОКОГНИТИВТІК ТАБИҒАТЫ 
 
С.А.Жиренов - 
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың доценті м.а., филология ғылымдарының кандидаты  
 
Тілге  поэтикалық  пҽрмен  беретін,  образды  ажар  кіргізетін  кҿркемдеуіш  қҧралдардың 
лингвистикалық, стилистикалық, эстетикалық, когнитивтік табиғатын лингвокогнитивтік аспектіде талдау 
арқылы тіл болмысының ҽр алуан қырын тануға болады.  
Этнос тіліне тҽн тілдік кҿркемдеуіш қҧралдар мен олардың когнитивтік семантика-стилистикалық 
жақтары  бҥтіндей  лингвокогнитивтік  талдауға  тҥскен  жоқ.  Ҧлт  тілінің  сҿз  байлығы  мен  қҧдіретін 
кҿрсететін  тілдік  кҿркемдеуіш  қҧралдар  кҿбіне-кҿп  кҿркем  ҽдебиет  жанры  мен  ҿзге  коммуникациялық 
қатынастарда  (шешендік  ҿнер,  айтыс  ҿнері,  т.б.)  жиі  қолданылады.  Қазақ  тіліндегі  тілдік  қҧралдардың 
қолданылу  ҿрісін  кҿрсету,  сҿзге  образды  ажар  беретін  бірліктердің  (эпитет)  лингвокогнитивтік 
ерекшелігін кҿрсете отырып, олардың кҿркем-танымдық қызметін саралау, соның негізінде этнос тілінің 
кҿркем-танымдық  ерекшеліктерін  кҿрсетуге  болады.  Ҧлт  тілі  арқылы  бедерленген  дҥниенің  кҿркем 
бейнесінің  ҿзіндік  ерекшелігін  анықтау  ҥшін,  тілдегі  эпитеттерді  лингвокогнитивтік  аспектіде  талдауда 
ҧлттық тіл мен ҧлттық дҥниетанымға қатысты қолданыс ерекшеліктері байқалды. 
Этнос  тілінің  табиғатына  тҽн  ерекшеліктер  тілдік  қҧралдардың  қолданысы  мен  троп  тҥрлерінің 
когнитивтік стильдік қызметтеріннен анық кҿрінеді. Ҧлт тіліндегі  кҿркемдеуіш қҧралдардың қолданылуы 
ҽркелкі болады.  Солардың ішіндегі эпитеттердің тілдік тҧлға тіліндегі қолданысы, біріншіден, ҿзі сҿз етіп 
отырған  зат  пен  қҧбылыстың  суретті  бейнесін,  ҿзіндік  ерекшілігін  нақты,  дҽл  кҿрсетуге  қызмет  етеді; 
екіншіден,  зат  пен  қҧбылыстың  психологиялық  жай-кҥйін  кҿрсетуге  ат  салысады;  ҥшіншіден,  эпитеттер 
тілдік  тҧлғаның  дҥниетанымдық  ҽлемінің  тілдегі  ерекшелігін  кҿрсетеді.  Жалпы  тілдегі  эпитеттер 
қҧрылымдық  жағынан  сын  есімнен,  кейде  зат  есімнен  жҽне  есімше,  кҿсемше  етістіктер  арқылы  затты 
анықтайтын сҿздер арқылы жасалатындығы белгілі.   
Тілдегі эпитеттерге қатысты зерттеулер кҿбінесе ҽдебиеттану ғылымына қатысты теориялық жҽне 
жекелеген  кҿркем  шығармаларды  талдауларда  кҿптеп  кездеседі.  Эпитеттерді  ҽдеби  талдауға  қатысты 
қарастырғанда  теңеулермен  ҿзара бірлікте  алынады.  Мҧнда  негізінен  эпитеттер  мен  теңеулердің  сыртқы 
формасы жағынан бір-біріне жақын келетіндігімен сабақтастыруға болады.  
Эпитеттердің  теориялық  негізіне  қатысты  мҽселелер  ҽдебиеттану  ғылымында  біршама 
қарастырылған. Филологиялық кеңістікте эпитеттердің теориялық негізі мен кҿркемдікке қатысы туралы 
мҽселелерді  А.А.Потебня,  А.Н.Веселовский,  М.Э.Снегиров,  А.Байтҧрсынҧлы,  С.Сейфуллин,  М.Ҽуезов, 
С.Мҧқанов,  Қ.Жҧмалиев,  М.Ғабдуллин,  Т.Сыдықов,  Е.Ысмайылов,  Ҽ.Қоңыратбаев,  З.Ахметов, 
О.А.Нҧрмағанбетов,    З.Қабдолов,  Ш.Ыбыраев,  М.Базарбаев,  Б.Манасбаев,  М.Белбаева,  Т.Қоңыров, 
Р.Сыздықова  жҽне  т.б.  кҿптеген  зерттеушілердің  еңбектерінде  айтылған.  Аталған  зерттеушілердің 
еңбектерінде  эпитеттердің  ойды  кҿркем  тҥрде  жеткізудегі  поэтикалық  мазмҧнына  басымдық  берілген. 
Тілдегі  эпитеттердің  поэтикалық  сипатынан  бҿлек  сҿзбен  сурет  салуға  дҥниенің  кҿркем  тілдік  бейнесін 
жасауға  субъектінің  ой-санасы  мен  таным  ҽрекеттері  тікелей  қатыстылығына  зер  салу  арқылы 
эпитетттердің бойындағы танымдық қатпарларымен танысуға болады.  
Тілдегі  эпитеттердің  табиғатына  зер  сала  отырып,  белгілі  бір  зат  пен  қҧбылыстың  этнос 
дҥниетанымына  тән  тілдік  кӛркем  болмысын  кӛрсетуге  болады.  Эпитеттердің  қолданысынан 
этностың  дҥниеге  деген  кӛзқарасының  қандай  деңгейде  болатындығын  байқауға  болады.  Себебі, 
халықтың  қандайда  бір  зат  пен  қҧбылысты  танудағы  әрекеттері  бейнелі  сӛздермен  ӛрнектеледі. 
Эпитеттер  тілдік  қолданыста  зат  пен  қҧбылыстың  болмысын  сӛз  арқылы  жасауда  айрықша 
қызмет  етіп,  нысанаға  ілінген  бірліктің  табиғатын  тереңдей,  мейлінше  ашуға  байланысты 
қолданылады. Жалпы эпитет – қоршаған ортадағы зат пен қҧбылыстың ерекше белгісін кӛрсететін 
суретті сӛз. Тілдегі эпитеттерсіз айтар ойыңды анықтау, суреттеп отырған заттың сапалық белгісін 
нақтылай  тҥсу  қиын.  Эпитеттердің  белсенді  қолданысы  ақын-жазушылар  тілінде  басымырақ 
кездеседі. Бҧған қатысты профессор Е.Жанпейісов: «Жазушы тілдегі бейнелеу қҧралдарын әр алуан 
кӛркемдік бояу бере пайдаланады. Бҧл орайда ауызекі сӛйлеу тіліндегі қарапайым сӛздер де, мақал-
мәтелдер  де,  эпитет  пен  теңеулер  де,  тілдің  басқа  да  барлық  бейнелеу  қҧралдары  шығарманың 
жалпы  идеялық,  тақырыптық  арқауына  лайық  жаңа  бір  мағыналық  астар  алып,  стильдік 

жүктеу/скачать 2,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: