Редакция ал қ

№ 3 ( 2 0 1 6 )

№ 3 ( 2 0 1 6 )

34

35

Қ

азақ мәдениетінде, оның ішінде 

әдебиет саласында дау-дамайы, 

айғай-шуы басылмай келе жатқан 

мәселе – Сәкен-Мағжан-Сәбит түйіні. 

Бұлардың қым-қуыт қарым-қатынасы – 

әшейінгі қазақи әңгіменің ауқымынан шығып, 

әдеби шығарма, эссе, ғылыми зерттеу, моно-

графия, мақала деңгейінде ел-жұртқа жария 

болып, дабыраға айналған өте қиын мәселе. 

Кім болса да, бұған құлақ түрмей өте ал-

майтын, реті келсе, өзінің бояуын қоспай 

тұра алмайтын құбылыс. Осы қиын да даулы 

мәселенің шындығына жетейін, өзім көрген-

білгенімді қалың жұртқа айтып берейін деп 

«Өнер бәсекесі немесе Мағжан мен Сәкен» 

деген бес жүз беттік тарихи-әдеби эссе жазып 

бітіріп, баспаға ұсындым.

Еңбекті жазу барысында ешқайсысына 

іш тартпай, тарихи шындық, құжат, мұрағат 

деңгейінде артығын артық, кемін кем, 

уақытша жеңіс пен жеңілісті түгелге жақын 

қамтыған сияқтымын. «Тарихты жалғыз өзім 

ғана білемін» деп өрекпу – әрине, ешкімге, 

оның ішінде ғалымдарға жараспайтын қылық. 

Осы салада соңғы кезде пайда болған жаман 

әдетті, білмей жатып, «білем» деушілерді, 

өсек-аяңды малданушыларды, атақ шығару 

үшін атыстыра-шабыстыра сөйлеушілер мен 

өркөкірек қуыскеуделерді де сынай кетуге 

тура келді. Осы шешімі қиын мәселелерді 

суыртпақтап отырғанда Сәбит тағдырына 

қатты алаңдадым. Сәбит Мұқановты «кінәсіз, 

мінсіз, кемшіліксіз» деп ешкім есептемейді. 

Өмір өткелінде өзінің демократтығынан, 

адамға жақындығынан Сәбеңе жететін 

жан жоқтығынан емес, осы ғадетін толық 

сақтамағаннан таяқты көп жеген адамды 

табу да қиын. Тұла бойы қайшылыққа толы 

қайраткерге араша түсу мақсатымен емес, 

бар сыр-сипатын тарихи шындық деңгейінде 

көрсетуді ойлап көпшілік түгіл, тіпті Сәбиттің 

өзі білмеген, жұрттың көзі түсе қоймаған бір 

құжатты бүгінгі оқушыға таныстыруды қажет 

тауып отырмын, өйткені өсек-аяңның ініне су 

құяды. 

Таяуда «Қазақстан» баспасы «Полити-

ческие репрессии в Казахстане в 1937-1938 

г.г.». деген құжаттар жинағын шығарды. 

Олар Қазақстан Республикасы Президентінің 

мұрағатынан алынған. Оны жай оқып 

қана қоймай, тағдырлар тоғысына назар 

аударсаңыз, шиырлана матасқан, шешуі 

табылмайтын жұмбаққа тап боласыз да 

қайран қаласыз. Өйткені күні бүгінге дейін 

С. Мұқановты советтік заманның қызыл көзі, 

әсіресе Мағжанның, қала берді Сәкеннің 

«жендеті» деген қауесет өзінің көзі тірісінде 

бүкіл Қазақстанға тарап, әлі күнге дейін 

басылмай келе жатқанын (кімдердің әдейі 

таратқанын қазбаламай-ақ қояйын) білесіздер. 

Жапқан жаладан ақталып шығу өте қиын. 

Дақ қалады. Шындықты дәлелдеу тек қана 

уақыттың құдіретінде ғана.

«Решение бюро Алма-Атинского горкома 

КП (б) К по аппеляции С. Муканова, 2 марта 

1938 г.

(Слушали: Аппеляция Муканова).

Муканов Сабит, член КП (б) К с июля  

1920 г. партбилет №159860, год рождения  

1900 г., казах. По соцположению – служащий. 

В момент возникновения дела работал в каче-

стве председателя СПК – писатель.

Муканов обвиняется в том, что в своих ли-

тературных произведениях, как-то «Сын бая», 

«Мырзабек», «Темертас», «Литература ХХ 

века» протаскивал контрреволюционные наци-

оналистические взгляды.

Муканов был тесно связан с Сейфуллин-

ным, Досмухамедовым, Асылбековым, Айса-

риным, Валиахметовым и Джумабаевым, ныне 

разоблаченными врагами народа. Когда Джу-

мабаев был в ссылке, Сейфуллин имел с ним 

переписку и оказал денежную помощь.

Муканов состоял в сейфуллинской кон-

трреволюционной националистической груп-

пировке во время совместной работы в Союзе 

писателей. Муканов ограждал Сейфуллина от 

критики, тем самым зажимал критику и само-

критику.

Решением бюро Фрунзенского ГРК КП(б)

К Муканов «как активный член контрреволю-

ционной националистической группировки, 

как пособник врагов народа и как неразору-

жившийся буржуазный националист» из рядов 

партии исключен.

Муканов в своих заявлениях не отрицает 

предъявленные ему обвинение в допущенных 

ошибках в своей литературной работе и в сво-

их связах с Сейфуллиным, Валиахметовым, 

Айсариным и другими, но заявляет, что он 

ничего не знал об их контрреволюционной на-

ционалистической деятельности. Обвинение, 

предъявленное Муканову о его переписке с 

Джумабаевым и оказании ему денежной помо-

щи, когда Джумабаев был в ссылке, ничем не 

подтверждается.

Докладывал Г. Холодов, Муканов присут-

ствует.

(Постановили:)

Ввиду неясности отдельных вопросов, дело 

о Муканове отложить и поручить Т. Холодову 

дорасследовать материал и доложить на бюро.

Секретарь ГК(б)К. Шураков».

Бір сөзі өзгертілген жоқ. Санасы бар демей-

Астанадағы 7 қыргүйек күні Ұлттық академиялық кітапханада 

Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген ғылым қайраткері, 

Халықаралық жоғары мектептер ғылыми академиясының құрметті 

академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсынбек 

Кәкішевтің жеке кітапханасы – «Ғалым» залы ашылды. Осы шара 

аясында «Мағжан-Сәкен» кітабының тұсауы кесілді. 

Ізгілікке толы іс -шараға Мәдениет және спорт министрі Арыс танбек 

Мұхамедиұлы, Парламент Сенаты мен Мәжілісінің депутаттары, 

Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының бірінші орынбасары 

Талғат Мамашев және еліміздің зиялы қауым өкілдері қатысып, ғалым 

жайлы естеліктерімен бөлісті. 

Өткен жылы өмірден озған ғалымның жеке кітапханасында гума-

нитарлық ғылымдар бойын ша бес мыңға жуық кітап, сондай -ақ 

белгілі жазушылар Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мұқановтың өмірі мен 

қызметіне қатысты құнды мұрағаттық құжаттар бар. Ғалымның 

қолжазбалары мен басқа да матери алдарынан құралған 83 папка құжат 

кітапханаға тарту етілді. Тұрсынбек Кәкішевтің жеке кітапханасының 

табысталуы – Ұлттық академиялық кітапхананың тағылымға толы 

дәстүрінің жалғасы, кітапхана қорын байыта түсудегі маңызды қадам 

деуге болады. Тұрсынбек Кә кішевтің жеке кітапханасының ашы луына 

ғалымның жұбайы, филология ғылымдарының докторы, профессор Күләш 

Садыққызы Ахмет мұрындық болды. 

Ғұлама ғалым, бірегей сөзтанушы тұлғаның өмірден озғанына бір жылдан 

асты. Т.Кәкішевтің өзі жазған «Мағжан-Сәкен» кітабына байланысты 

мақаласын ұсынып отырмыз. 

МАҒЖАН МЕН СӘКЕН

Сәбит-Мағжан-Сәкен

Тұрсынбек КӘКІШЕВ

Көрнекті 

әдебиеттанушы 

ғалым, филология 

ғылымдарының 

докторы, профессор

АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫНА – 100 ЖЫЛ

АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫНА – 100 ЖЫЛ

№ 3 ( 2 0 1 6 )

№ 3 ( 2 0 1 6 )

36

37

ақ қояйын, әшейінгі ғана түсінігі бар жандардың бәрі 

Сәкен-Мағжан-Сәбит түйінінің қалай шиырланып 

күрмелгенін байқаған шығар. Осы қаулының әр бабы 

әртүрлі ойларға жетектейді, бірақ бір ғана жайды 

түсіндірсем, біраз шындықтың сыры ашылмақ.

Қаулыда «Сәкен Сейфуллин Мағжан жер аудары-

лып жүргенде хат жазып, ақшадай көмек көрсетіпті, 

Сәбит Сәкеннің ұлтшылдық «группировкасында» 

болыпты» деп жалғастырып жібергеніне қарап, 

«аты-жөндері алмасып түскен шығар» деген ойды 

«Обвинение, предъявленное Муканову о его пере-

писке с Джумабаевым и оказании ему денежной 

помощи, когда Джумабаев был в ссылке, ничем не 

подтверждается» деген сөздер теріске шығаратын 

сияқты. Алайда тап осы түйінге айрықша тоқтау 

керек, өйткені адалдықты былай қойғанда, үлкен 

адамгершіліктің ізін суыртпақтап шығарып аламыз.

Мағжан сотталып, Беломор каналында арып-

ашып жүрген кезінде жазған хатын Сәбең 1959 

жылы 10 қарашада маған оқып берген еді. Оны 

өзімнің «Дала – жүрек» деген естелігімде тарата 

жаздым. 1990 жылы Абай атындағы опера және 

балет театрында Сәбеңнің 90 жылдығына арналған 

салтанатты жиналыста жасаған баяндамамда бүкіл 

республикаға естірте айттым. Ол хатта: «Таяу-

да түрмеден шығасыз, сонда қай жақта боласыз, 

зорлық-зомбылықты кек тұтқан пиғылда шығасыз ба 

әлде «Тоқсанның тобығындағы» ойға ойысасыз ба?

Біз үшін, қазақтың қасиетті поэзиясының 

келешегі үшін Сіздің совет жағына шыққаныңыз 

олжа болар еді» деген ойларды жазыпты.

«Сізге тиісті орындар жазғызды ма?» – деп 

сұрағанында: «Жоқ, өзім жаздым… – арымның 

әмірімен жазғанмын», – деді (Т. Кәкішев, Санадағы 

жаралар. – Алматы: Қазақстан, 1992. 224-бет). Осы 

тұста Зылиха апайдың М.Горькийге, оның әйелі 

Е. Пешковаға барып, Мағжан жазасын 3 жылға 

қысқартқан шағы болатын. Мәскеудегі Қызыл 

профессорлар институтында оқып жатқан Сәбит 

Мұқановтың осы игілікті қадамға араласпауы мүмкін 

еместей көрінеді маған.

Сотталған Мағжанға Сәбиттің хат жазып, 

өтініш білдіргені тарихи шындық екені қазір әбден 

дәлелденіп отыр. Біріншіден, С.Мұқанов музей 

қорында хаттың түпнұсқасы сақталуда. Екіншіден, 

Сәбеңнің естелігін естіген құйма құлақтардың бірі – 

Жайық Бектұровтың естелігі: «Мен Мағжанға 1932-

33 жылдары Москвада оқуда жүргенімде ГПУ-ден 

рұқсат алып, оған лагерьге Мурманск жағына хат 

жазып жібердім», – деген дерек (Бес арыс. – Алматы, 

1992. - 325-бет) болса, үшіншіден, Ш.Елеукеновтің 

мемлекеттік сыйлық алған «Мағжан» монография-

сында ол хаттан цитат алып, бізге беймәлімдеу тың 

дерек келтіреді.

«1936 жылдың қыргүйек айында Қызылжарға 

Сәбит Мұқанов келе қалғанда Мағжанды әдейі іздеп 

тауып алып, шүйіркелесе сөйлеседі, жылы-жылы 

сөздер айтып, Алматыға қызметке шақырады. 1936 

жылы 27 қазанда Мағжанға жазған хатында: «Сізбен 

жолығып сөйлескенде де мен айттым ғой: «Егерде 

өзіңіз шын ниетпен совет әдебиетіне қызмет етем 

десеңіз жазуыңызға ешкім бөгет болмайды» деп. 

Сол сөзім – әлі де сөз. Егерде шын ниетпен со-

вет әдебиетіне атсалыссаңыз сізді бетке қағатын, 

«бұрын пәлен болып едің» дейтін кісі болмайды. 

Пролетариаттың рахымы мол. Ол қорғай да біледі, 

жарылқай да біледі. Бірақ пролетариат сөз емес, істі 

жақсы көреді» (Ш. Елеукенов Мағжан. – Алматы, 

1995. -127, 135-136-беттер) дегендерді түсіндіріп 

жатудың өзі артық.

20-жылдары таптық желекті мықтап жамылған, 

большевиктік үгіт-насихатқа әбден бой алды-

рып, Мағжандарға айтпағаны қалмаған Сәбиттің 

жеке адамға табыну әбден дәуірлеп тұрған кезде 

«тап жауы» ретінде сотталған Мағжанды өзінің 

пролетарлық қанатының астына алуы – қайран 

қалатын құбылыс. Алаш қозғалысына қатысқан 

қайраткерлер мен ақын-жазушылар Алматының 

көшесінде Мағжанмен амандасуға жарамай, теріс 

айналып кетіп жатқанда 1937 жылы 20 ақпанда 

«Құрметті жолдасым Сәбит! «Мен Қазақстанға жаңа 

жолға түскенімді өзімнің қалам күшімен көрсетсем» 

деген жалғыз тілекпен оралдым. Мен қалған 

өмірімді, берік ниетім мен үмітімді істе дәлелдеу 

үшін социалистік құрылысқа еңбек етуге бел бу-

дым. Мен үшін енді еңбекші таптың, коммунистік 

партияның қолынан басқа қол жоқ.

«Қалай болғанда орталыққа жетуім керек» деп 

шештім. Егер жолға қаражат тапсам, орталыққа бару-

ды ойлап отырмын. Әрине, өз халімнің мүшкілдігін 

айта отырып, сізді бірдемеге міндеттегім келмейді. 

Сізге осылай жазуға қазіргі халім мәжбүр етіп отыр. 

Кешіріңіз. Құрметпен Мағжан», – дегенді тебіренбей 

оқи алмайсың.

Демек, Мағжанға Сәбиттің хат жазғаны, қол 

созғаны ешбір күдік келтірер жай еместігін пенделік 

тұрғыдан тағы бір қарастырып өткеннің артықтығы 

жоқ.

Мағжан Алматыға 1937 жылы 25 наурызда көшіп 

келгенде алдынан шығып, қарсы алған жалғыз Сәбит, 

Жазушылар Одағының бастығы болып отырғанда 

Мағжанды қарсы алуға талай адамды жұмсауға 

мүмкіндігі болғанын ешкім жоққа шығара алмай-

ды. І Алматыға өзі барудың ең бір мықты сыры – 

күнәларын жуу ғана емес, азаматтық таныту екені 

сөзсіз. Стансы басында Мағжан: «Менің жолым 

теріс. Сәкендікі дұрыс болды. Алдымен соған сәлем 

берейін», – деп Сәбең ойламаған тілек білдіреді. 

Ыңғайын тауып, хабар жеткізген Сәбиттер қалаға 

жеткенше Сәкен үй-іші «аса қадірлі қонақ келе жа-

тыр» деп әлекке түседі. Келген сәтте Мағжан мен 

Сәкен көздеріне жас алып құшақтасады. Жолсоқты 

болып келгендер Сәкен үйіне қонып, келесі күні 

Сәбит үйіндегі түнемел қонақасыға барады.

Онан кейінгі оқиғаның басы-қасында болған 

Мұхаметжан Қаратаевтың куәлігіне құлақ салайық: 

«Одақтың председателі Сәбит Мұқанов екеуіміз 

бір кабинетте отырамыз. Орта бойлы, жұпынылау 

киінген, өңі сынық кісі кірді. «Мен Мағжан 

Жұмабаев боламын, шырағым. Сәбитті іздеп келіп 

едім…», – дегенде орнымнан ұшып тұрдым. Сәбең 

кіріп, амандық-саулықтан соң телефонның құлағына 

жармасты. Қазақстан Компартиясы Орталық 

Комитетінің екінші секретары Нұрпейісов: «Келе 

беріңдер, бірақ шеше алмаймын. Мирзоянның 

өзіне кіріңдер», – деді. Сәбең маған да: «Жүр!» – 

деп, үшеуміз Мирзоянның қабылдауына бардық. 

Сәбең Мағжанды қызметке орналастыруға, қаражат 

жағынан көмектесуге әрекеттенгені анық. Тіпті 

оны Жазушылар Одағына алуды да ойластырды» 

(Ш.Елеукенов Мағжан. – Алматы, 1995. - 138-бет) 

дегенін талайлар естігенмен, Сәбеңнің азаматтығын 

көрсетуге пайдаланбай жүргендер аз емес.

Бұлар көз көргеннің, естігендердің куәлігі болса, 

әлгі кітапта мынандай құжат бар: 21 апрель, 1937. 

Секретно. Тов. Джаманкулов. Как тебе известно, в 

Алма-Ата приехал алашординский поэт Магжан Жу-

мабаев, (который) написал на имя Союза писателей 

заявление о том, что признает антисоветские ошибки 

и просит помочь ему исправиться и дать работу. По 

этому поводу я на днях беседовал с тов. Мирзояном. 

Он мне говорил, что надо дать работу, то есть дать 

на перевод на казахский язык из произведений клас-

сиков русской литературы, чтобы этим ему оказать 

материальную помощь.

Прошу тебя, как члена партии и зав. КИХЛ-ом, 

учесть эту мою записку и слова тов. Мирзояна на 

перевод с выдачей аванса по договору.

С ком. приветом, пред. ССПК и член партии  

С. Муканов», – деп хат жазуы да Сәбиттің азамат-

тығының жарқын беті болса керек. Өстіп жүргенде 

«Социалистік Қазақстан» газетінде Сәбитті «әш-

керелеген» мақала басылды. Оған қайтарған жауа-

бында Мағжанның: «Совет үкіметінен қылмысыма 

лайық әділ жаза тартып, түзелдім», – деген сөзіне 

алданып, оған либеральдық жасағаным, Қазақ 

көркемсөз баспасынан немістің фашизмге қарсы жа-

зушысы Файхтвагнердің «Оппегеим семьясы» деген 

романын аудару үшін беруге себепкер болғаным рас. 

Бұл қателікті мойынға алып, толық түзетем», – деп 

мойындаған кезде Мағжан ұсталмай, кім көрінгенге 

барып, жұмыс іздеп сандалып жүрген болатын.

Сәбеңнің ресми өтінішін орындау созыла 

берген соң КИХЛ-дың директоры Рахымжан 

Жаманқұловқа Сәкен мен Мағжан екеуі барып, 

кешегі шәкірті, бүгінгі ірі басшының қиқаңдығына 

қаратпай, өзінің сенімхатымен тарыққан Мағжанға 

ақша алып бергені әрі көзсіз батырлық, әрі 

адамгершілік екенін ұлылардың ізін баққандар 

ілтипатқа алмай, қаралағыш деректей жіпке тізіп, 

кейінгі мақалаларында зор қылмыс ретінде жазған 

болатын. Өзге емес, Жазушылар Одағы партия 

ұйымының хатшысы Қалмақан Әбдіқадыров 

«Әдебиеттегі троцкийшіл-бухариншіл, ұлтшыл-

фашист зиянкестерді жеріне жеткізе құрту керек», 

– деп 1937 жылы 18 тамызда «Қазақ әдебиеті» 

газетінде большевиктік солақайлықпен «Сәбит 

өз шығармаларында, «Адасқандарда» байды 

мақтап, 1932 жылы басылған «ХХ ғасырдағы қазақ 

әдебиетінде» халық жаулары – «алашордашылардың 

объективті революциялық рөлі бар» деген қателері 

үстіне соңғы кезге шейін халық жауларына (Айсарин, 

Жұмабаев, Асылбековтерге) көріне ымырашылдық 

жасады. Өзінің шығармаларын халық жаулары 

Досмұхаметов, Молдыбаевтарға аударуға берді. 

Жұмабаевты қызметке орналастыруға ниеттенгені, 

тағы басқалары – Сәбиттің жай ғана қатесі емес, 

үлкен саяси қатесі», – деп жарқабаққа апарып қойған 

болатын.

«Халық жауларын» әшкерелеу науқаны басталған 

кезде біраз екпіндете сөйлеген С.Мұқанов іс насырға 

шауып бара жатқанын көрген соң маусымнан қазанға 

(июньнен октябрьге) дейін, яғни, табандатқан төрт 

ай бойы өнерпаздық сапарда жүрді. Алматыдан 

алыста жүру үшін мәскеулетіп кетті. Сол уақытта 

өткен жиындар мен партия жиналыстарында, әсіресе 

Хамза Жүсіпбеков баяндама жасағанда «Қаулымызда 

Сәбит туралы қатты айту керек. Оны тез шақырып, 

партиялық мәселесін қарау керек» дегендерді қадай 

айтқаны белгілі.

1937 жылы 7 қыргүйекте «ұлтшыл фашистердің 

әдебиеттегі зиянкестік істерімен күресу және жас 

кадрларды өсіру туралы» жазушылар пленумында 

С. Сейфуллин, С.Мұқанов «Халық жауларының 

қылықтарына мән бермеген, либералдық, 

ымырашылдық істеп өздері де көп саяси қателер 

жіберген» дегенді қаулыға кіргізді. Оны «Прав-

да» мен «Казахстанская правда», «Социалистік 

Қазақстан» газеттері даурықтыра түсті. Сәкен 24 

қыргүйекте тұтқындалды. 2-3 қазанда Сәбит Жа-

зушылар Одағы төрағасынан босатылып, екі күнге 

созылған жиналыста партиядан шығарылды.

Өмір өткелінде пенде талай абыройлы да абырой-

сыз іс-әрекетке кезігеді. Одан Сәбитті қорғаштаудың 

қажеті жоқ. Өйткені қазақ жазушыларының ішінде 

өзінің демократтығынан, кісіге үйірсектігінен, 

жалпақшешейлігінен сөзге қалған адамдардың 

ішінде, сөз жоқ, бірінші орын Сәбеңдікі болса керек. 

Онысы бағы да, соры да болды.

Бағы болатын себебі – бүкіл қазақ мәдениеті 

демей-ақ қояйын, ХХ ғасырдың 20-жылдарынан 

70-жылдары арасында Сәбиттен шығармашылық 

көмек, пенделік жәрдем алмаған ақын-жазушы жоқ. 

Қазақ поэзиясының жарық жұлдызы, ұлы ақын 

ӘбділдаТәжібаевтың куәлігін тыңдаңыздар: 

«Бізде Сәбеңнен бұрынырақ, әйтпесе қатар 

шыққан, әдебиеттің бар жанрында еңбектенген, 

көркем шығармаларымен үлгі көрсеткен өзге 

АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫНА – 100 ЖЫЛ

АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫНА – 100 ЖЫЛ

№ 3 ( 2 0 1 6 )

№ 3 ( 2 0 1 6 )

38

39

ағаларымыз да болған. Мысалы, «Сәкен Сейфул-

лин – совет әдебиетінің алғашқы қарлығашы, іргесін 

қалаушы», – деп әуелі Сәбең бастап айтқан. Бірақ 

қалың елден талант іздеп табуда, ол тапқан жас 

таланттарға қолма-қол жәрдемдесіп, бапкер болуда 

ешкім де Сәбит Мұқановқа жеткен жоқ. Менің бұл 

пікірімді кешегі Қалмақан, Жақан, Асқар, Тайырлар 

айтып кеткен. Сәбең өзі жетектеп әкеп, қатарға қосқан 

жасқа сол күннен бастап жолдас деп қарайтын. 

– Сен менен үйрен, менің қолбалам бол, сен маған 

қарыздарсың, соныңды өте алдымен», – деп Сәбең 

ешкімге міндет еткен емес, етпек тұрсын іштей де со-

лай ойлаған емес» (Сәбит Мұқанов тағылымы. Әде би-

сын мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1990. - 41-бет).

Осы ойды ресмилетіп айтатын болсақ, мен 

әдейі Мұхтар Әуезовке жүгінгелі отырмын, өйткені 

«Мұхтар-Сәбит қарым-қатынастары бұлтты болған» 

деген алыпқашпа сөздер аз емес. Алыптарымыз 

пенделікті салауат еткен тұста бір-бірінің қасиетін 

қалай танығанын көріп, бүгінгі ұрпақ үлгі алса игі.

«Кімде-кімге Октябрьдің жеңісі мен жемісі 

қымбат болса, соның бәріне Сәбит – өз еңбегімен 

көмектес болған жазушы. Ол – бүгінгі Қазақстанда 

қалыптасып, шынығып өскен қазақ жазушысының 

барлығына жазушы болу жолында көп жәрдем еткен 

қайраткер. Әдебиет өнерінің өсер жолы, беттер өрісі 

туралы үнемі жауапты ойлар, дамылсыз еңбек ететін 

Сәбит – біздегі совет әдебиетінің ұйымдастырушысы 

есебінде де зор еңбегі бар адам» (М. Әуезов. – 18-том. 

– Алматы, 1985. - 283-бет) деген ойды ел-жұрттың са-

насына сіңіру мақсат тұтсақ, пенделік күйкіліктен ада 

болып, адамгершілігімізге дақ түспес еді.

Сәбит Мұқановтың талабы бар адамға қамқоршы 

болатынын дастарқан басындағы ауызекі әңгімесінде 

ернінің ұшымен ғана айтып, 80 жылдығында жасаған 

баяндамасында Әбдіжәміл Нұрпейісов «даукес», («по-

лемист») дегенін жұрт ұмыта қойған жоқ. Солдаттың 

сұр шинелінің ішкі қалтасындағы мектеп дәптеріне 

жазылғанды оқып, үміт артуға болатындығын сезген 

Сәбеңнің вокзалда түнеп жүрген болашақ классикті 

алты балалы үйіне әкеліп, ақ төсектің үстіне (өз 

сөзімен айтқанда, тұңғыш көрген простынясы) 

жатқызып, төрт ай асырағаны, қолжазбаны дұрыстап 

жазуға үйреткені үшін Сәбеңе талай «сыйлы сыбаға» 

тартқаны белгілі.

«Сәбеңнің адами мінезі бағы ғана емес, соры да 

болғанын айтушылардың ішінде менің пікірлерім 

айрықша естілді» демегенмен, елеусіз қала қоймағаны 

анық. 1990 жылы Абай атындағы Опера және балет 

театрындағы салтанатты жиналыста жасаған баян-

дамамды Қазақ теледидары бір сөзін қысқартпай, 

бүкіл Қазақстанға таратса, 1992 жылғы «Санадағы 

жаралар», 1994 жылғы «Сәкен соты», «Есіркемейді 

естелік» деген кітаптарымда жазғандарым біраз 

адамның көзіне түскен сияқты. Сонда айтқан, 

жазғандарымды жинақтасам, Сәбең өзінің шыққан 

тегіне желік берген большевиктік (коммунистік емес) 

үгіт-насихаттың ықпалымен әсіресолшыл болды да 

идеологиялық ұрыншақтыққа салынды. Және оның 

бәрін шын сеніммен атқарды. Оны біреу ұнатты, 

кейбіреулер ұнатпады.

Ал пенделік жағына келсек, Сәбеңмен жанасу 

оңайдың оңайы болатын. Кісімсу, үлкенсу Сәбеңе 

жат. Сәлем берген адамды сөзге тартпай қалған кезін 

ешкім білмейді, кісіге үйірсектігі Сәбең жайында 

аңыз бен ақиқатты шамадан тыс тудырып жатты. 

Демек, оған жанасқан адам өзіне пайдалы ой-пікірді 

ел-жұртқа жайып, аяғын өсек-аяңға айналдырып 

жіберген. Сондықтан «Сәбең айтты» дегендерге 

сақ болған абзал. Осымен де Сәбең өз атына өзі дақ 

түсіріп алып жүрген сәті мол болды. Осындайды 

айлалы қарсыластары оңтайлы пайдаланып, шен-

шекпен киген кез де аз емес.

Майданға түскеннің жеңісі мен жеңілісі қатар 

жүретіндігін ескерер болсақ, ондайды Сәбең көп 

көрді, басынан мол кешірді. Оны өзі сезіп-біліп қана 

қоймай, кезінде ашық айтып та, жазып та жүрді. 

Сәбитті даттағысы, сөзге қалдырғысы келгендер оның 

ой-пікірі мен сөзіне құйрық жалғап, даурықтырып та 

жатты. Бақайесебі барлар өзіне саяси капитал, оңай 

олжа тапқандар аз емес. Мен бұл объективтік және 

субъективтік деректерді екі үлкен мақсат үшін айтып 

отырмын. Бірінші, «ел-жұрт осыншама шырматылған 

тұлғалы тағдырлардың шындығына көз жеткізсін, 

білсін, көңілдегі кірбің шайылсын» деген ой. Өйткені 

кер заманға кезіккен айрықша белсенді азаматтың 

сол кездегі, онан кейінгі, тіпті дүниеден өткеннен 

кейінгі тағдырын түсіне білудің өзі үлкен ғылым 

болса, екіншіден, келесі жылы Сәбиттің туғанына 

100 жыл толады. Оны бір Қазақстан емес, кешегі 

КСРО республикалары, ЮНЕСКО арқылы дүниежүзі 

елдері атап өтуі орынды болмақ. Ол Сәбит үшін де, 

Қазақ елі үшін де керек. Өзінің өскен мәдениеті, ұлы 

дарындары бар халықтың мерейін өсіре түсу үшін 

осындай игі шараларды қолға алу шарт. Әрбір ұлы да-

рын мен өнерпаз, қайраткерлер өз елін әлем алдында 

жарқырата көрсетуге себепкер болады да келешегіміз 

нұрлана түседі. Ұлыларымызды ұлтымыздың абы-

ройына айналдыра білсек қана әлем алдында абы-

ройлы боламыз. Ол үшін көңілімізді кеңге салып, 

мәдениетіміздің ұлы тұлғаларын ардақтай білейік.

 «Жезбұйда» ұлттық 

ақпараттық порталынан алынды

 Astanadaği 7 qirgüyek künі Wlttiq akademiyaliq kіtaphanada Qazaqstan 

Respublikasiniñ eñbek sіñіrgen ğilim qayratkerі, Haliqaraliq joğari mektepter 

ğilimi akademiyasiniñ qwrmettі akademigі, filologiya ğilimdariniñ doktori, pro-

fessor Twrsinbek Käkіşevtіñ jeke kіtaphanasi – «Ğalim» zali aşildi. Osi şara 

ayasinda «Mağjan-Säken» kіtabiniñ twsaui kesіldі.

Іzgіlіkke toli іs -şarağa Mädeniet jäne sport ministrі Aris tanbek Mwhamedi-

wli, Parlament Senati men Mäjіlіsіnіñ deputattari, Düniejüzі qazaqtari qauim-

dastiği törağasiniñ bіrіnşі orinbasari Talğat Mamaşev jäne elіmіzdіñ ziyali 

qauim ökіlderі qatisip, ğalim jayli estelіkterіmen bölіstі.

Ötken jili ömіrden ozğan ğalimniñ jeke kіtaphanasinda gumanitarliq ğili-

mdar boyin şa bes miñğa juiq kіtap, sonday -aq belgіlі jazuşilar Säken Seyfull-

in, Säbit Mwqanovtiñ ömіrі men qizmetіne qatisti qwndi mwrağattiq qwjattar 

bar.  Ğalimniñ qoljazbalari men basqa da materi aldarinan qwralğan 83 pap-

ka qwjat kіtaphanağa tartu etіldі. Twrsinbek Käkіşevtіñ jeke kіtaphanasiniñ 

tabistalui – Wlttiq akademiyaliq kіtaphananiñ tağilimğa toli dästürіnіñ jalğasi, 

kіtaphana qorin bayita tüsudegі mañizdi qadam deuge boladi. Twrsinbek Kä-

kіşevtіñ jeke kіtaphanasiniñ aşi luina ğalimniñ jwbayi, filologiya ğilimdariniñ 

doktori, professor Küläş Sadiqqizi Ahmet mwrindiq boldi.

Ğwlama ğalim, bіregey söztanuşi twlğaniñ ömіrden ozğanina bіr jildan asti. 

T.Käkіşevtіñ «Mağjan-Säken» kіtabina baylanisti maqalasin wsinip otirmiz.

жүктеу/скачать 6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: