Қазіргі  кезде  Қырымда  «Бірлік»  Қырым

№ 3 ( 2 0 1 6 )

№ 3 ( 2 0 1 6 )

64

65

приимчивости этого человека, сумевшего не только 

уже тогда понять значение киномотографа, но по-

везти через пол-мира на верблюдах, лошадях, сло-

нах, а порой, и на себе все это богатство.

В  родных  степях  Джангильдин  устраивает  что-

то  типа  кинопередвижки.  Ездит  по  аулам  и  стой-

бищам, показывает кинофильмы о жизни Турции, 

таких  у  него  было  большинство,  о  других  странах 

Европы.

Новое  дело  привлекает  новых  помощников.  И 

одним  из  них,  самым  верным,  становится  Аман-

гельды  Иманов,  в  то  время  ловкий  охотник,  пре-

красный  стрелок,  такой  же  тянущийся  к  знаниям 

самородок.

В жизнь Джангильдина входит любовь. Избран-

ницей его сердца становится крымчанка, дочь По-

томственного  Почетного  гражданина  Евпатории 

Веньямина  Туршу  –  Раиль.  Немаловажную  роль 

сыграло и то, что молодой врач тоже была предста-

вительницей тюркской национальной интеллиген-

ции. И к тому же такого малочисленного и экзотич-

ного народа, как караимы. Казахский и караимские 

языки достаточно близки, но говорили влюбленные 

между собой на языке Пушкина и Лермонтова.

В начале 1915 года из Симферополя в Тургай на 

свадьбу, выезжают родные Раиль – брат Ананий и 

младшая сестра Эстер с четырехлетним сыном.

В моем домашнем архиве сохранилась уникаль-

ная  фотография.  В  центре  снимка  с  малышом  на 

руках сидит Джангильдин, сзади – вся в белом его 

невеста Раиль, рядом сидит статный красавец Ана-

ний Вениаминович Туршу, сбоку Анна (Эстер) Ве-

ниаминовна Полякова, а малыш – это отец автора 

статьи – Женя Поляков.

На  обратной  стороне  фотографии  текст.  Моя 

бабушка обращается к мужу с просьбой выслать в 

Тургай 45 рублей. Сумма эта в те времена равнялась 

месячному за роботку моего деда – механика сим-

феропольского телеграфа Матвея Полякова.

Как писали все казахские исследователи, в этот 

период  у  Джангильдина  возникают  сложности  с 

полицией, и, спасаясь от ареста, он вынужден был 

бежать из Тургая. Возможно все так и было, но дело 

в том, что бежал он вместе с молодой женой в Сим-

ферополь.

Уже в конце XX века я беседовал с А.В. Туршу о 

Джангильдине. Он прекрасно помнил мужа Раиль. 

Говорил  о  нем  как  о  близком  родственнике.  Слы-

шал о его путешествиях, но был убежден, что основ-

ная профессия Джангильдина – миссионерство.

В Крыму Джангильдин устраивается на работу 

метеорологом  в  отделение  Пулковской  обсервато-

рии.  В  этот  период  происходит  его  сближение  с 

крымскими  революционерами.  Вместе  со  служа-

щим  Симферопольской  губернской  управы  Ива-

новым он выезжает в Петроград, где его принима-

ют  в  партию  большевиков,  и  вновь  возвращается 

в  Крым.  Оформив,  таким  образом,  свое  членство, 

Джангильдин  становясь  первым  казахом-членом 

этой партии.

На его родине в это время развертываются боль-

шие  события.  Мировая  война,  в  которую  Россия 

влезла  по  уши,  требовала  все  нового  пушечного 

мяса. Дать в руки казахам, узбекам, киргизам ору-

жие власти не рискнули, но решили использовать 

их хотя бы на тыловых работах.

Известие  о  мобилизации  всколыхнуло  всю 

Среднию  Азию,  не  оставив  никого  равнодушным: 

в  предгорьях  Памира  и  Тянь-Шаня,  в  бескрайних 

степях  Казахстана,  пустынях  Туркмении,  долинах 

Узбекистана.

В Симферополь приходит письмо Джангильди-

ну от Амангельды Иманова, он зовет друга домой.

О восстании 1916 года советские историки вспо-

минать  не  любили.  Не  вписывалось  оно  в  общую 

схему.  Ему  пытались  придать  некий  антиправи-

тельственный,  антисамодержавный  характер.  В 

действительности,  это  было  национально-освобо-

дительное движение, в котором на какой-то момент 

объединились как баи, так и бедняки.

Джангильдин  оказался  во  главе  значительной 

части этого разрозненного воинства. В Тургайской 

степи под его началом было 20 тысяч человек. Не 

хватало  оружия.  Сами  ковали  ножи,  пики.  Гото-

вили  порох  для  берданок,  лили  пули.  Почти  год 

продолжалась неравная борьба. Уходили от облав, 

сами устраивали засады, неожиданно врывались в 

селения. Все это потом будет так знакомо в действи-

ях, так называемых, басмаческих банд.

Силы были неравны настолько, что гибель или 

каторга для всех участников восстания были неми-

нуемы. Но в дело вмешалась февральская револю-

ция.  Штаб  восстания  направляет  Джангильдина  в 

Петроград.  Он  приходит  в  Смольный  и  рассказы-

вает об обстановке в Средней Азии. Ему организо-

вывают выступление в Государственной Думе и Пе-

тросовете. Звучат его слова правды о жизни наци-

ональных окраин, призыв прекратить карательные 

экспедиции.

С мандатом Петросовета: «Устанавливать Совет-

скую Власть» Джангильдин возвращается на роди-

ну. Там его бросают в тюрьму, но расправы удается 

избежать, так как его рассказы настолько поразили 

карауливших его солдат, что они отпустили удиви-

тельного заключенного.

Джангильдин  вновь  возращается  в  Петроград, 

где из рук Свердлова получает направление на пар-

тийную  работу  в  Симферополь.  Как  указывалось, 

среди  крымских  татар.  Джангильдин  бросается  в 

пучину митингов. Его можно было видеть в Бахчи-

сарайском, Феодосийском, Ялтинском, Евпаторий-

ском уездах.

Известие о захвате власти большевиками в обе-

их  столицах  и  полный  штиль  в  Крыму,  где  пози-

ции последних были крайне слабы, побуждают его 

вновь уехать в Москву. Там его принял В.И. Ленин. 

Оказалось, что эта встреча была не первая. В Евро-

пе В.И. Ленин был на встрече с путешественником 

и хорошо его запомнил, чего Джангильдин не мог 

сказать в свою очередь.

С  мандатом  «комиссара  Тургайской  области» 

Джангильдин  едет  на  родину,  где  уже  полыхала 

Гражданская  война.  Он  формирует  первые  казах-

ские части Красной Армии, сражается с казаками 

Дутова, чехами, колчаковцами.

С окончанием Гражданской войны готовит пер-

вый  съезд  Советов  Казахстана  –  тогда,  впрочем, 

республика  почему-то  называлась  «Киргизией». 

Становится  Заместителем  Председателя  Президи-

ума ЦИК. С 1925 года с небольшим перерывом он 

занимает этот пост до 1953 г., то есть до самой своей 

кончины [2].

В Крым Джангильдин больше никогда не приез-

жал. В 1921 году в тифозном бараке, выполняя свой 

врачебный долг, заразилась его жена. Вместе с ней 

заболела  и  помогавшая  ей  сестра  –  моя  бабушка. 

Смертоносный тиф пришел в наш дом. Умер мой 

дед – Матвей Петрович, умерла тетя Раиль. Не знаю, 

известно ли было Джангильдину о смерти его жены 

или нет, но в его мемуарах о ней не было ни слова.

Вновь казахская тема вошла в мою жизнь после 

того  как  на  всемирном  форуме  интеллигенции  в 

Астане  подружился  с  преподавателями  Евразий-

ского университета имени Л.Н. Гумилева. Посколь-

ку я занимался историей партизанского движения 

в Крыму то знал, что среди крымских партизан, как 

указывалось  в  официальном  отчете  было  4  казаха 

[3, с. 9].

Установить  их  имена  среди  12,5  тыс.  партизан 

было равносильно поиску иголки в стоге сена. На-

чав искать казахов, неожиданно нашел казахстанца. 

Эта  оказалась  запутанная  очень  интересная  исто-

рия,  которая  еще  ждет  своего  завершения.  Летом 

1942 г. пять партизан цришли в расположенное не-

подалеку от Симферорполя село Мазанка. Их окру-

жили местные полицейские. Двух партизан тяжело 

ранеными увезли в Симферополь, двух похорони-

ли возле села. Сохранился солдатский медальон, по 

которому  в  1965  году  удалось  установить,  что  это 

был житель города Ярославля А.Я.Румянцев, кото-

рый перед войной служил в 90 с.п. 95 Молдавской 

стрелковой дивизии. Известно, что она защищала 

Одессу, а потом пришла в Крым. В Бахчисарайском 

партизанском  отряде  было  несколько  бойцов  из 

этой дивизии. Оставшийся в живых партизан Вла-

димир Бурында, вспомнил, что его однополчанин 

Саша Железнов призывался из Казахстана, города 

Джетырга. Он написал запрос в военкомат и к свое-

му изумлению получил в ответ сообщения, что А.Н. 

Железнов жив, работает директором школы, при-

лагался адрес. Получив письмо из Крыма, не менее 

был удивлен и Александр Железнов. Больше всего 

его поразило то, что он сам и четверо его погибших 

товарищей, оказывается, числятся дезертирами. Он 

подробно  написал  о  последнем  бое  их  группы,  о 

том, как он сам чудом остался жив. Схвачен он был 

спящим в копне уже на пути в лес. Его спасло то, 

что его приняли не за партизана, а отбившегося от 

колонны военнопленного. Потом были лагеря, поч-

ти пол Европы. В 1945 г. он вновь оказался в Крас-

ной армии, а затем вернулся в родной город.

История  эта  еще  ждет  своего  продолжения,  и 

мы надеемся, что откликнутся родные или ученики 

Александра Николаевича Железнова.

Удалось  установить  имена  и  других  партизан-

казахов.

Джумабеков Бекетас Бошеевич, 1915 г.р., казах, 

командир  группы  Кировского  отряда.  В  партиза-

нах с 1.11.41. по 25.10.42. Эвакуирован на «Большую 

землю». Вероятно, он остался жив, так как в 1985 г. 

упоминается  о  его  награждении  орденом  «Отече-

ственной войны».

Ибрагим Константин Наумович, 1914 г.р., казах. 

Прибыл из РККА. Кандидат в члены ВКП(б). В пар-

тизанах с 11.10.43 по 20.04.44. Командир группы ко-

мендантского взвода.

Ибрагимов  Киса  Наумович,  казах.  Прибыл  из 

Москвы. В партизанах с 15.08.43.по 20.04.44.

Кусайнов Киса. 1914 г.р., казах, родом ив Павло-

дарской области Куйбышевского района Елтайско-

го совета. С 1942 года в действующей армии Севе-

ро-Кавказского  фронта.  Прибыл  по  спецзаданию 

наркомата НКГБ. Командир отделения комендант-

ского взвода Северного соединения. В партизанах с 

ноября 1943 по 20 апреля 1944.

Вероятно, и эта тема требует продолжения, так 

как  не  покидает  ощущение,  что  в  трех  последних 

фамилиях речь идет об одном и том же человеке.

В  настоящее  время  в  Крыму  активно  действует 

общество казахов Крыма «Бирлик». Бессменный пред-

седатель  – Мэлс Тайжанов. Коллективный член  обще-

ства – Крымский инженерно-педагогический универси-

тет. Дело в том, что его многие преподаватели, особен-

но из числа крымских татар, в свое время закончили в 

Казахстане школу, высшие учебные заведения. Вот  по-

чему, казалось бы, далекий Казахстан навсегда остался 

для них второй малой родиной

ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

№ 3 ( 2 0 1 6 )

№ 3 ( 2 0 1 6 )

66

67

- Сұлтанәлі аға, сіз ұзақ жыл-

дардан бері Дүниежүзі қазақтары 

қауымдастығында қызмет істеп 

келесіз. Сонымен қатар Сізді 

халқымыз қаламгер ретінде 

де жақсы біледі. Сіздің жазған 

прозалық, публицистикалық 

шығармаларыңызды оқырман 

жұртшылық әрқашан да жылы 

қабылдайды. Сіздің қала-

мыңыздан туған пьесаларыңыз 

өз еліміз бен көршілес республи-

каларда сан рет сахналанған. 

Ал енді биыл 70 жасқа толып 

отырсыз.  Осыған орай,  өткен 

өмір жолыңызды, көтерілген 

белестеріңізді оймен бір шо-

лып шықсаңыз, қандай қоры-

тынды жасар едіңіз. Бүгінгі 

сұхбатымызды осыдан бастасақ...

-  Бұл ретте, ең алдымен айта-

рым, өзімнің осы жасқа келгеніме 

шүкіршілік етемін. Өйткені, мен 

бұл жасқа жетпей кетуім де әбден 

мүмкін еді. Үш-төрт жасымнан 

бастап бірнеше рет суға кете жаз-

дадым. Кәдімгідей батып, есімнен 

танып бара жатқанда, бір құдіретті 

күш жағаға сүйреп алып шыққандай 

болды. Бір рет пойыз қағып кете 

жаздады; тепловоздың жанұшырған 

айқайын соңғы сәтте ғана естіп, 

жолдан секіріп үлгердім. Қой бағып 

жүріп, айдалада аттан талай рет 

оңбай құлағанымды, тіптен, айтпа-

сам да болады.

- Демек, өміріме ризамын 

дейсіз ғой?.. 

- Әрине, ризамын!.. Бірақ 

жаңа өзің айтқандай, өмірде 

белгілі бір табыстарға жеткенім 

рас болса, бұл ең алдымен менің 

маңдайыма жазылған тағдырдың 

бергені. Екіншіден,  өмірімде, 

шығармашылық жолымда 

маған үнемі дерлік ылғи жақсы 

адамдардың кездескені.

- Сіз сонда тағдырға шынымен 

сенесіз бе?

- Иә, кәміл сенемін!.. Оған өз 

өмірімде сан рет көз жеткіздім. 

Мысалы, маған бір шаруамды 

тезірек бітірейін деп, пысықсынып 

асығу жақпайды. Ондай жағдайда 

ештеңе де бітіре алмаймын. Ал 

керісінше асықпасам, көздеген 

шаруамды іштей ойлап қойып, 

Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ, 

Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы   

Төрағасының орынбасары, 

жазушы-драматург, профессор,

Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері

ӨМІР БЕЛЕСТЕРІ: 

ҚАЛАМГЕРЛІК ЖӘНЕ 

ҚАУЫМДАСТЫҚ

ақырындап соған бейімделе 

берсем, бәрі  өзі реттеледі. 

Сондай-ақ, маған көлденең, 

оңай пайда табуға да болмайды. 

Егер ондай пайда тапсам, ар-

тынша бірнеше есе артық зиянға 

ұшыраймын. Ал бар күшімді 

салып, ештеңеге алаңдамай 

жұмыс істесем, еңбегім ешқашан 

жерде қалмайды. Сондықтан  

мен өмірімде ешкімнен ештеңе 

сұраған емеспін. Тіпті,  еш 

уа  қытта жұмыс іздеп те көр-

меппін.  Осы уақытқа дейін 

біраз жерде қызмет атқардым, 

солардың бәріне өзім мүлдем 

күтпеген жағдайда, арнайы 

шақыртулармен барыппын.

- Әдебиетке, жазушылыққа 

да осылай келдіңіз бе?  

- Солай десем де болады!.. 

Әлі есімде төрт-бес жасар 

кезім, шешем  Қызылорда мен 

Жезқазғанның ортасындағы 

Сарысу өзенінің жағасында 

жалғыз өзі киіз үй тігіп жатқан. 

Мен шаңырақ көтерген бақанды 

сүйемелдеп, көмектесіп тұрып: 

«Апа, мен өскенде ақын бола-

мын»,- дедім. Бұл сөзді неге 

айттым, қалай айттым – оны әлі 

күнге өзім де түсінбеймін. Әрине, 

баланы титтейінен оқытып, 

үйрете бастайтын қазіргі за-

ман болса бір сәрі, ең болмаса 

ауылда тұрсақ екен; ал менің 

әкем Базарбай мен шешем Бал-

шай қысы-жазы Сыр бойы мен 

Сарысудың арасында көшіп-

қонып жүретін қойшы еді; біздің 

үйде мені ақындыққа бейімдейтін 

ештеңе де жоқ, кітап, газет-жур-

нал деген атымен болмайтын. 

Қағаз атаулыдан әкемнің бағып 

жүрген қойының есеп-қисабын 

жазатын бір жапырақ дәптері 

мен ұшы мүжілген қаламы ғана 

бар.  «Ақын боламын» деген 

әлгі сөзді айтып алғаннан кейін 

көп ұзамай мен сол дәптерді 

оңды-солды шималай беретінді 

шығардым. Өзімше кәдімгідей  

сөз құрастырып, жазу жазып 

жатқан сияқтымын. Әкемнің аз-

дап қара танитын сауаты бар еді, 

әлгіндей талабымды байқаған соң 

маған әріп үйрете бастады; көп 

ұзамай қазақ әріптерінің бәрін 

ажыратып оқи алатын болдым. 

Осылай жүргенде шешем кол-

хоз орталығында бір барғанда 

«Әліппе» және бір барғанда 

мұқабасының жұлым-жұлымы 

шыққан «Батырлар жырын» 

әкеліп берді. Сөйтіп кітапқа 

байыдым да қалдым. Бірер айда 

«Әліппені»  толық игеріп болып, 

«Батырлар жырын» оқуға көштім. 

-Демек, сіз бірінші сыныпқа 

кітап оқи алатын, сауатты бо-

лып барған екенсіз ғой? 

- Иә, мен мектепке кітап оқи 

алатын сауатты ғана емес, «Ба-

тырлар жырының» біраз жерін 

жатқа айта алатындай болып бар-

дым. Бірінші сыныптағы алғашқы 

сабақтардың бірінде орнымнан 

тұрып, сол жырлардан ұзақ сонар 

СҰЛТАНӘЛІ БАЛҒАБАЕВ – 70 ЖАС

СҰЛТАНӘЛІ БАЛҒАБАЕВ – 70 ЖАС

№ 3 ( 2 0 1 6 )

№ 3 ( 2 0 1 6 )

68

69

үзінді оқи жөнелгенімде, мұғалім 

ағайымыздың көзі алақандай 

болып, құлап қала жаздағаны әлі 

күнге есімде.

Жалпы, менің ол кездегі  мек-

тепке  баруым да жеке айтуға 

тұратын өзінше әңгіме. Со-

нау өткен ғасырдың елуінші 

жылдарының басы, үйіміз колхоз 

орталығынан жүз шақырымдай 

қашықтықтағы Сарысу өзенінің 

бойында отырған. Бір күні 

әке-шешем  жеті жастағы мені 

«Оқуға барасың, Мүсілім деген 

кісінің үйінде жатып оқисың» 

деп колхоз орталығынан келген 

жүк машинасының үстіне салды 

да жіберді.  Колхоз орталығы 

деген не, мектеп қайда, Мүсілім 

деген кісі кім – мен оның бірін де 

білмеймін; бірақ сөйте тұра кіп-

кішкентай екендігіме қарамастан 

мен қорыққан да, жылаған да 

жоқпын. Машинаның тақтай 

қорабына екі қолыммен жабы-

сып, қалың шаңның арасымен 

белгісіз бір жаққа алып-ұшып 

кетіп бара жаттым. Кейін ойлап 

отырсам,  менің жазушылыққа, 

әдебиет әлеміне қарай бет алған 

ұзақ жолым сол кезден басталған 

екен. 

- Сөз реті келгенде, осы 

сапарыңыздың нәтижесі тура-

лы  қысқаша  айтып өтсеңіз. 

Қаламгерлік жолда қандай ша-

руалар тындырдыңыз?

- Мен әдебиет әлемінің 

есігін өлеңмен аштым. Он 

тоғыздан енді асқан шағымда 

жас ақындардың республикалық 

фестивалінің лауреаты атандым. 

Кейін өлеңдерім жас ақындардың 

«Көктем тынысы» атты жинағына 

кірді. Жеке өлеңдер кітабым 

«Тұңғыш» деген атпен жарық 

көрді. Бұл жинағымдағы соңғы 

өлең:

«Бір ауыз өлең жазар 

 

 

жұрттың бәрі,

Санаулы суырылып 

шыққандары.

Ақынды таныта алсам 

 

 

арманым не,

Дейтұғын 

 

Балғабаев Сұлтанәлі»,

- деген жолдармен аяқталатын. 

Бірақ осы шағын жинақтан кей-

ін қайтып өлең кітабын шы-

ғар  ған емеспін. Бірақ  өзімді 

ақын ретінде таныта алмасам да  

прозалық, драматургиялық шы-

ғар маларыммен оның орынын тол-

тырған шығармын деп ойлаймын.

- Өлеңді қойып кетуіңіздің 

себебін қалай түсіндірер едіңіз?

- Әлгінде адамның маңдайына 

жазылған тағдыры болады 

дедім ғой. Менің де тағдырыма 

атақты ақын болу жазылмаған 

шығар. Сосын журналистикаға 

кеттім. Спортшылар туралы 

«Жұлдызың жансын!» атты 

деректі  шығармалар жинағын 

шығардым. Бұдан кейін біраз 

жыл таза проза жанрында қалам 

тарттым. Соның нәтижесінде 

«Алтын сағым», «Құм мен 

қызғалдақ», «Шөл», «Дала мен 

дария» атты кітаптарым, орыс 

тілінде «Красная гармонь» 

атты жинағым шықты.  2009 

жы лы «Фолиант» баспасы-

нан «Сырдария кітапханасы» 

сериясы бойынша «Сыр мен 

Сарысу», «Ғажайып көктем» 

атпен екі томдық таңдамалы 

шығармалар жинағым жарық 

көрді. Бұл жинақтың бірінші 

томына  туып-өскен жерім Сыр 

бойы мен Сарысу бойында 

өткен уақиғаларды көрсететін 

шығармалар, ал  екінші томына 

әртүрлі тақырыптағы ең таңдаулы  

повестері мен әңгімелерім 

топтастырылған.

жүктеу/скачать 6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: