Редакция ал қ



Pdf көрінісі
бет7/14
Дата19.02.2017
өлшемі6 Mb.
#4512
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   14
Бақытбек БӘМІШ

Қазақстан Жазушылар 

одағының мүшесі,

филология ғылымдарының 

кандидаты

ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ

ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ

№ 3 ( 2 0 1 6 )

№ 3 ( 2 0 1 6 )

50

51

ALASAPIRAN  ZAMANA 



ARISTANI –

 Biil – täuelsіzdіgіmіzdіñ 25 

jildiq wli merekesі. Azattiğimizdiñ 

ruhi asqaqtar jil. Alayda osi aza-

ttiqti  aspannan tüskendey körіp, 

täuelsіz eldіgіmіzdіñ qwnina 

jetpey, bağalay almay jatatin 

kezderіmіz az emes. Soniñ üşіnde 

ötkenіmіzge tereñdey üñіlіp, tar-

ihimizdi tani bіlgen sayin bіzdіñ 

özіmіzge, el-jwrtimizğa, jerіmіzge 

degen qwrmetіmіz artip, otanşildiq 

sezіmіmіz wlğaya tüsedі. Üş jüzge 

juiq jil bodan bolğan haliqtiñ 

şinayi tarihi älі tügendelіp bolğan 

joq. Osi jildarda otarşilardiñ qan-

qwyli ezgіsіne, bodandiqqa boy-

swnip, moyinsal bolip, qol qusirip 

qarap otirğan da haliq emespіz. Är 

tañi azattiq üşіn kürespen atip, är 

künі erteñgі erkіndіgіn jaqindatqan 

ümіtpen batip jatqan «ejelden 

erkіndіk añsağan» küresker wltpiz. 

Mіne, osinday wzaq jildiq kürestіñ 

nätijesіnde bügіngі täuelsіz 

künderіmіzge qol jetkіzdіk. Solay 

bolsa da, bodandiqtiñ boyğa sіñіrіp 

jіbergen uin bіr demde nemese 

bіr şirek ğasirda joyip jіberu de 

oñay emes ekenіne közіmіz jetіp 

otir. Halqimizdiñ tarihin tereñdep 

bіlgen sayin täuelsіzdіgіmіzdіñ 

qwndiliği arta tüspek. Bügіn sol 

jolda basin bäyge tіkken batir jayli 

bayandasaq deymіz. Öytkenі er 

tarihi – el tarihi. Onday batirimiz 

köp, sol batir babalardiñ arqasinda 

elіmіz el bolip, osinday wlan-bay-

taq dalağa ielіk etіp otirmiz. Batir-

siz el – bayansiz el.

Minau «Aspanasti elі» dep 

bey resmi aytilip jürgen Qitaydiñ 

batis aumağin alip jatqan «Şiğis 

Türkіstan» dep atalğan ülken el 

bar. Osi ölkenіñ Altay, Tarbağatay, 

Іle alqabinda twtastay qazaqtar 

twradi.  Olardiñ bügіngі sani ekі 

millionğa juiqtaydi. Qos imperi-

yaniñ jer bölіsu sayasatiniñ sal-

darinan atamekenіmen bögdenіñ 

bodandiğinda qalğan qandasta-

rimiz – qazaq tarihiniñ bіr ülken 

qwramdas bölіgі. Sol haliqtiñ 

qamin oylap, täuelsіzdіk, azattiq, 

erkіndіk  jolinda janim pida dep 

bar ğwmirin küreske arnağan 

qanşama batir bağlan,  twlğalar 

öttі? Soniñ bіrі häm bіregeyі – tük 

bіtіrmey tіrі jürgennen erlіkpen 

bіr kün ömіr sürgendі maqswt 

twtqan, el üşіn jasağan erlіgі dañ-

qin şiğarğan, ati tіrіsіnde añizğa 

aynalğan äygіlі Zuqa batir.   

Zuqa batir Säbitwli – ХІХ 

ğasirdiñ soñi men ХХ ğasirdiñ 

basinda Qazaq elіnіñ aumağinan 

el-jerіmen böten jwrttiñ bodandiq 

ezgіsіnde qalip qoyğan qazaq-

tardiñ tağdirin aumali-tökpelі zam-

anniñ aluan türlі apatinan qorğap, 

basşisiz, bilіksіz, qorğansiz, 

qarusiz halqin jan-jağinan talap, 

tonap, basimşiliq körsetіp qanağan 

üstem ökіmettіñ öktemdіgіnen 

qizğiştay qorip, qajet kezіnde qarsi 

twrip, äleumettіk teñsіzdіktermen 

ömіrіnіñ soñina deyіn bel şeşpey, 

attan tüspey ayausiz küresken qay-

ratker, qolbasşi twlğa, qaysar batir.

Zuqa batir Säbitwliniñ tuğanina 

biil 150 jil toladi. Ol 1866 jili qa-

zіrgі Şiğis Qazaqstan oblisi Zaysan 

audaniniñ Kendіrlіk degen jerіnde 

düniege kelgen. Zuqaniñ äkesі 

şiğis öñіrіne asa tanimal bolğan 

– Säbit molla. Arği atasi – Nwrm-

whammed abiz. Säbittі jetі jasinda 

Üpі qalasindaği Uäldan hazіretke 

qolimmen jetektep aparip amanat 

etedі. Ol on toğiz jil oqip, Bwqara, 

Qazan, Samarqandi aralaydi. Säbit 

jiirma bes jasqa tolğanda oniñ 

aqil-oyina dän razi, pätua-pay-

imina täntі bolğan haziret Uäldan 

nemere qizi Bätimani jari etіp, aq 

batasin berіp, aq jolin tіleydі, asa 

tayağin qolina wstatip: «Minau sir-

li tayaq jetі pіrdіñ qolinan ötken, 

şarşağanğa dem boladi, auruğa em 

boladi, janiñnan tastama», – dep 

atamekenіne attandiripti.

Säbit Marqaköl, Mañiraqqa 

mol bіlіmmen oraldi. Tuğan 

topiraği Qalba tauinday qormal, 

jüzgen kölі Jaysañ kölіndey 

jaysañ azamat bolipti. Ol atasi 

Nwrmwhammed qwsap, qwdaniñ 

qwdіretіmen qiranşa qaliqtap 

wşip, aspan-köktі şarlap, Abilay 

hanniñ aq tuin jebep, añizğa aynal-

masa da, halqina qaltqisiz qizmet 

qiladi. El ümіtіn aqtar, erteñgі 

jer iesі jas wrpaqtiñ jadina bіlіm 

nwrin tögedі. El-jwrtina äspet-

telіp, «Damolda» atandi. Lasti, 

Tasti, Buirşin, Tarbağatayğa tört 

bіrdey medrese aşip, bar ğwmi-

rin bala oqituğa sarp etedі. Osi 

meşіt-medreselerde bes jüzden 

astam bala oqip, qara tanip, dіni 

bіlіm alsa kerek. Jas Zuqa da qarş-

adayinan mol dіni bіlіmdі äkeden, 

sonday-aq osi ölkege dіn taratu 

üşіn jіberіlgen Mwhammet Mumin 

işannan sabaq aladi.

Jasinan zerek, qimil-qarimi 

bölek, qabіletі erekşe, dіni bіlіmі 

zor, şariğatqa jüyrіk, hat bіlіp, qara 

taniğan, esep-şotqa jüyrіk, alğir 

bala Zuqa el közіne erte tüsedі. 

Endі ğana jetіlіp, at jalin tartip 

mіnіp, el іsіne aralasa bastağan 

şağinda Mayqapşağayda äkesі 

qaytis bolip, tağdirdiñ tauqimetіn 

tartadi. Tört balamen jesіr qalğan 

ana, bwğanasi qatpağan іnіlerіnіñ 

endіgі ömіr-tağdiri özіne tіkeley 

täueldі ekenіn tüsіnedі. Qalbadaği 

bolis bolmaq jäne ämeñgerlіkke 

ümіtker ağayini olardi qasina 

köşіrіp äkeledі. Zuqa baydiñ jilqi-

sin bağa jürіp, jetіm men jesіrge, 

kedey men kepşіkke bay-törelerdіñ 

batqan tirnağin erte sezіnedі. Keşe 

özі qwdayday köretіn el ağalariniñ 

ataq-dañq, şen-şekpenge talasin 

körgende olardiñ itjirtis tіrlіgіnen 

tüñіlіp ketedі. Älsіzderge älіmjet-

tіk körsetkenderge qarsi kelіp, ilği 

da joq-jіtіkterdіñ janinan tabiladi. 

Äldekіmnen zorliq, qorliq körіp 

tauani şağilğandar jas ta bolsa, 

qara bwqaraniñ qamin jep jürgen 

bozjіgіt Zuqağa kelіp ariz-armanin 

aytip, şağimdanadi. Zuqa bolsa, 

olarğa şamasi kelgenşe qol wşin 

berіp, kömektesuge tirisip bağa-

di. Sonimen qatar Zuqaniñ tez 

arada es jiip, el іsіne aralasuina 

іrgesі tiіp twrğan, töbege şiqsa, 

töbesі körіnetіn Jidebay jerіnen, 

Şiñğistau baurayinan qaliqtay 

wşip, qağip alğani auizdan au-

izğa lezde tarap, qwyma qwlaqqa 

qwyila ketetіn, zeyіndіnіñ jadinda 

jattalip qalatin, wyqidağini oyatip, 

oyaudi sergіtіp, közі aşiqti serpіlt-

ken Abay öleñderі edі. Keyіngі 

közі körgenderdіñ aytuinda Zuqa 

äldebіr mäselege şeşіm aytarda 

«Qwran» ayattari, payğambar ha-

disterіmen qatar Abay öleñderіn 

qatarlastira atip ötedі eken. Osiniñ 

barliği Zuqaniñ haliqşil bolip qa-

liptasuina äser etse kerek. Onday 

kökіregі oyau, köregen «bwziq» 

aq patşa wliqtari men özara şen 

üşіn itşe irildasqan el basşilarina 

wnamaydi. Osinday zaman zarda-

bina tözbegen Zuqa özіne qarasti 

jäne tіleules ağayin-jwrtti ertіp, 

Sayqinnan oristiñ bodandiğinan 

aulaq Sauirğa barip qonistanadi. 

Bwnda da qoy üstіne boztorğay 

jwmirtqalap twrmağani belgіlі. 

Söytse de «ata-baba jolimen şäkіrt 

tärbielep, bala oqitip, aynalasina 

ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ

ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ


№ 3 ( 2 0 1 6 )

№ 3 ( 2 0 1 6 )

52

53

ğilim-bіlіm närіn qwya jürіp, 



ädіldіkke jetsem» dep oylaydi.

Dіni bіlіmі mol, şeşen tіldі, 

şariğatqa jüyrіk, ataqti damolla 

Säbittіñ mirasqori Zuqani sol 

aymaqtiñ eñ ülken lauazim iesі – 

Äbіlpeyіs han balasi Kögedaydiñ 

nemeresі – Jeñіshan güñ özіne şa-

qirip, medrese moldasi etіp tağay-

indap, keyіn dau-şarğa da aral-

astirip otiradi. Zuqa molla aldina 

kelgen «ayiptiğa» ükіm şiğararda 

«Qwran-Kärіmnіñ» qwqayli jerl-

erіn qirip tastap, şarapatti şariğat 

sözіn söylep, bіreudіñ aqisin alip 

berse, endі bіreudіñ ketken esesіn 

qaytarip beredі. Bay-şonjarlardiñ 

kötenzorliq qilip alğan alimda-

rin äşkere etedі. Oniñ bwl qiliği 

älsіzdі jäbіrleuşіlerge jaqpaydi. 

Osinday qoğamdiq teñsіzdіkke 

jani qas Zuqağa meşіt bağip, 

medrese wstap, tamağin asirap, 

bala oqitqan ömіrі zaya ketіp 

jatqanday körіnedі. Bes şäkіrttіñ 

aldinda sopi bolip sopayip otirğan 

jildari erіk-jіgerіn jasitip, qayrat- 

küşіn qapasta  qamalip qalğanday 

boldi. Jasiqtiği meñdep, jalğizsir-

ap, zamani azamattiq arina lay-

iqsiz ötіp jatqanday sezіnedі. Ol 

jalğiz künde şeşіm qabildap, mold-

aliqti tastap, el іşіne köşіp ketedі. 

Osi künnen bastap wstazdiq emes, 

jalpi wltqa qizmet etu jolina bіr-

jola tüsedі. Osi joldan öle-ölgenşe 

tayğan joq.

Zuqaniñ qaytip oraluin 

ağayin-tuis, jegjattari «at bolar 

qwlinimiz, azamat bolar wlimiz 

keldі» dep quanişpen qarsi aladi. 

«Erulіk-qaruliq» dep qorasina qoy 

salip, beldeuіn at baylap, bayitip 

tastaydi. Zuqa: «Men senderdіñ 

ortalariña bayu üşіn, mal-däulet 

jinau üşіn kelgenіm joq. As-suima 

jetetіn özіmnіñ de bes-alti wsağim 

bar, mіnerge atim say. Bwdan bi-

lay mwnday qiliq jasaudi doğariñ-

dar», – dep olardi tiyip tastaydi. 

Mañayina eldіñ kedey-kepşіkterі, 

basqadan zorliq-qorliq körgender, 

joq-jіtіkter toptana bastaydi.  Oniñ 

üstіne basi şağin, sani az rulas-

tariniñ beldі rulardiñ bileuşіlerіnen 

tartip otirğan sazayi da kem emes 

ekenіne közі jetedі. Zuqaniñ talay 

tar jerden jol tauip, tartista jeñіp 

şiqqan kezderі el іşіne jayilip, 

batir ati şiğadi. Aynalasindaği 

bay-şonjarlardiñ qisiminan qwti-

lu üşіn «qonisimizdi keñeytіp, 

örіsіmdі molaytamiz» degen 

siltaumen Sauirdan köşіp, Ör Al-

tayğa – Buriltoğay, Bіteu öñіrіne 

qonis audaradi. Zuqaniñ bwl 

öñіrge keluіn bilіk basindağilar da 

qwptağan siyaqti. «Bölіp-jarildi, 

bütіn eldіñ şirqin bwzdi, bwzilğan 

eldі äsker şiğarip qaytarip ber», 

– dep şağim jasap barğandarğa: 

«Elden şiğip ketken joq qoy, 

bіr audanniñ іşі eken, qalağan 

jerіne mekendesіn. Büldіrіp bara 

jatsa,  köremіz», – degen jauap 

beredі. Qazaq, wyğir, düñgen, 

moñğol, arab, parsi, oris, qitay, 

türіk qatarli toğiz tіldі meñger-

gen, toliq dіni bіlіmdі, arği-bergі 

eldіñ aujayina jetіk, aqili men 

batildiğin qatar wstanğan batirdi 

bilіk üşіn paydalanudi da közde-

genі osi maqwldaudiñ astarinan 

añğariladi. Bіrіnşіden, bwl ölk-

eden sonau 1888 jildan berі Böke 

batir bastağan köşten bastap eldіñ 

şetі sögіlіp, jergіlіktі ezgіden jan 

sauğalağan haliq іşkі aymaqtarğa 

top-tobimen dürkіn-dürkіn qonis 

audarip jatqan olqiliqti toltiru üşіn 

elge daqpirti ösіp, ataği jer jarip 

bara jatqan batirdi eldіñ şetіne 

tosqauil retіnde wstau; ekіnşіden, 

elden, jerden qonis audarğan jwrt 

es-jiip, etek-jeñіn qimtağanşa jaña 

mekenge bauir basip, jergіlіktі 

beldі rularmen tіl tabisqanşa bіraz 

uaqit kerek; üşіnşіden, «özara qir-

qisi sap tiyila qoymağan moñğol 

men qazaqtiñ şegara aymağina 

wrimtal jerge qazaqtiñ öz іşіnen 

şiqqan «aybarli aristanin» wstap 

otiru elaraliq tiniştiqti saqtau üşіn 

de septіgіn tigіzedі» dep esept-

ese kerek. Bilіktіñ bwl sayasati 

toliğimen jüzege asti deuge boladi. 

Zuqa batir jasaqtari Altay tauiniñ 

aqirği sіlemі Bäytіk, Qaptiq pen 

Bwlğin özenіnіñ batisqa bwrilar 

añğarin jaylap-qistap, іrgeles, 

körşіles qonistanğan qazaqtarmen 

jiі tartisip qalatin moñğoldiñ bіr 

qoşuin (audan – B.B.) elіn osi 

ölkeden iğistirip tastaydi. Osi jer-

ler keyіn Qitay men Moñğoliya 

şegara siziğin naqtilağanda Qitay 

qaramağinda qalip qoyadi.

Zuqa batir Ör Altayğa kelgen-

nen keyіn de oniñ qarasi molaya 

tüsedі. Oniñ töñіregіne tek japa 

şekken qazaqtar ğana emes, qisim 

körіp, qiyanat tartqan, azip-to-

zğan wyğir, düngen, sіbe, qalmaq, 

moñğol, sart, noğay, tatar qatarli 

ru-wlis ökіlderі toptasa bastaydi. 

Osiniñ bärіn bіr ataniñ balasinday 

wstap, aynalasindaği azulilardan 

qorğau üşіn qaruli küş kerek. Zuqa 

batir osi maqsatta jasaq qwrip, 

äskeri jattiğu jasatip, aybat körset-

kenderge qarsi qoyip otiradi. Jäne 

de jergіlіktі bilіktіñ «sari noqta» 

saliği, «mal bajisinan» basqa üste-

melegen «qazan almani», «qara 

şiğin», şen-şekpendіlerdіñ añbek 

aqisi degendey qara haliqtan 

zorliqpen tartip alinatin alim-

darinan üzіldі-kesіldі bas tartadi. 

Osi qatarli äreketterіn wlğaytip, 

ösіrіp, «qaraqşi», «tonauşi», «wri» 

dep neşe türlі at-aydar taqqan 

şağim-arizdardiñ  kesіrіnen sol 

kezdegі Altay aymağiniñ ortaliği 

– Sarsümbede türmege qamala-

di. Türmede bіr jil otirip, «eldіñ 

aqildiñ atasi» atanğan Mämi beysі 

qatarli el ağalariniñ atsalisuimen 

türmeden bosap şiğadi.  

Zuqa batir türmenіñ tübіn 

körіp, azabin tartip şiqsa da, özіnіñ 

wstanğan bağitinan bas tartpaydi. 

Özіnen pana іzdep kelgenderdі wl-

tina, dіnіne, näsіlіne qaramastan, 

qaramağina alip, qanatiniñ astina 

qorğalata beredі. Soniñ üşіn de 

el іşіnde «zäbіr körseñ Zuqani 

іzde» degen tämsіl söz qaliptasa-

di. Söytіp, Zuqaniñ küşі künnen 

künge arta tüsedі. Oniñ ataq-dañ-

qiniñ aspandap, Altaydan asip bara 

jatqani kіmge wnasin?! El basşilari 

Zuqa batirdi qalay da twsap, tirp 

etkіzbey wstap otiru üşіn talay 

arği-şarğini іstep bağadi.

Twtqiilda tap bergen jazalauşi 

toppen ayqasqan bіr soğista oñ 

jaq sausağiniñ basi men oñ qa-

bağin qiliş şauip tüsedі. Zuqaniñ 

jasaqtari jazalauşi äskeri otryad 

şerіkterіn tügel qolğa tüsіrіp, qa-

rusizdandirip, oqtarin alip, qwr 

qwraldarin qoldarina wstatip: 

«Dauiiña aytip bar, endі qaytip 

menіñ mañima baspaytin bolsin!» 

– dep qaytarip jіberedі. Zuqa 

batirğa şamasi jetpeytіnіn bіlgen 

jergіlіktі bilіk endі basqaday ärek-

etke köşedі. Soniñ bіrі – «Zuqa 

batirdi ügіttep qajiliqqa jіbersek, 

Baytoylani körіp qaytsa, juasip, 

imandiliq jolina tüsіp, el іsіne aral-

aspaydi», – dep oylaydi da «Säbit 

damollaniñ amanati, äke pariz-

in»  orindau üşіn qajiliqqa barudi 

köldeneñ tartadi. Özіnіñ de nietі 

bolğan Zuqa batir bwl wsinisti qa-

bil aladi. Bіraq elden jinap bergen 

500 wsaq, qanşama іrі qarani ked-

eylerge, auqat-twrmisi naşarlarğa 

taratip jіberedі. Qajiliqtan da mol 

sauapqa keneledі. Sözіnde twrip, 

bіr jil qajiliq saparina dayindiq 

jasap, 1905 jili Mekkege atanadi.

 Zuqa batirdiñ qajiliq sapari 

jönіnde oniñ nemeresі, Istambwl 

qalasiniñ twrğini – Qwdws Şolpan 

Türkiyaniñ «Başak» gazetіnde 

juirda jariyalanğan maqalasinda: 

«1900 jilinda «Boksşi köterіlіsі» 

dep atalğan oqiğa kezіnde Os-

mandi patşasi – 2-Abdwlhamit 

hanniñ bastamasimen Qitaydaği 

mwsilmandar Istambwl arqili qa-

jiğa bara bastağan edі. Zuqa Batir 

da 1902-03 jildarinda wstazi ärі 

nağaşisi bolatin Mumin işanmen 

bіrge qajiğa attandi. Ekeuіn deleg-

aciya basşisi retіnde 2-Abdwlham-

it, «Yildiz sarayi» atti ordasinda 

qwzirina qabildadi. Osini Istamb-

wlda qaytis bolğan Aqit qajiniñ 

nemere tuistarinan Abdwsselam 

Ayqanat qajidan tiñdağan edіm», – 

degen mälіmet keltіredі. Bwl – asa 

mañizdi ärі aniqtaudi qajet etetіn 

öte qwndi aqpar. Zuqa batirdiñ 

qazіrgі baspasözde jariyalanip 

jürgen fotosi – osi qajiliq saparin-

da1906 jili Istambwlda ayaldağan 

kezіndegі bіrden-bіr suretі. Jäne 

de osi maqalada 1943-1951 jil-

dardaği Qitaydaği qazaq wlt-az-

attiq köterіlіsіnіñ bas qolbasşisi 

Ospan batirdiñ äkesі – Slämbay 

Zuqa batirdiñ dosi bolğandiği, jas 

Ospandi batir öz balasinday ösіr-

gendіgі aytiladi. Sonday-aq Zuqa 

batir Ospanğa: «Qazaqtiñ kerі jaq 

batiri atanarsiñ!» – dep bata ber-

genі – el іşіne keñ tarağan söz. Al 

Ospan öz kezegіnde Zuqa Batirdi 

«pіrіm» deydі eken.

1920 jildardiñ basi bolsa kerek, 

Qitaydaği qazaqtarğa «Alaşorda» 

ükіmetі atinan Rayimjan Märse-

kov bastağan ökіl keledі. Sonda 

Altay ölkesіn basqarip otirğan 

ataqti, aqil iesі atanğan Mämi 

beysі «basqa taudiñ iğindaği 

elmіz. Qarap twrğan hanimiz, 

bağip otirğan bayimiz bar. Bіr bay-

dan şiğip, ekіnşі bayğa tigen qatin 

jaqsi boluşi ma edі? Şañiraq köter-

genderіñe qarsiliğimiz joq. Bіraq 

däl minaday zamanda kötermekşі 

şañiraqtariñniñ bayandi bolatinina 

közіmіz jetpeydі», – dep qaytarğan 

eken (Mağaz Razdanwli Altaydiñ 

aqiiqtari). Keşіkpey qizildardan 

janin qoyarğa jer tappay qaşqan aq 

oristar Şiñjañ ölkesіn basip-janşip 

kіrіp keledі. Aq oristiñ atama-

ni – Bäkіşke tötep bere almağan 

Qitaydiñ osi ölkedegі Ju degen 

gubernatori özіn özі atip öltіredі. 

Aşinğan, azip-tozip jetken Bäkіş 

iesіz elge lañdi salip beredі. Eldіñ 

qolindaği at-kölіk, aziq-tülіktі 

tartip aladi. Körnektі tarihşi Asqar 

Tatanaywli bwl jayinda: «1921 jili 

qizildardan jeñіlіp qaşqan aq oris 

armiyasi şegaradan basip kіrgen 

kezde Altaydiñ bileuşіsі Jou-dau 

iiñ (Jou-u şuö) qoriqqaninan özіn 

özі öltіrdі de äskerlerі Ürіmjіge 

qaşip kettі. Tek atamekenіn qi-

maytin jergіlіktі haliq, qazaqtar 

men moñğoldar ğana tabandiliq 

körsettі. Jergіlіktі haliqtan şiqqan 

Zuqa sekіldі rubasilari aq armi-

yağa berіlmey, aytqanin orinda-

may, olarğa at-kölіkpen kömek 

körsetpey, olar Moñğoliyağa ötken 

kezde oq atip, attandirip saldi», – 

dep jazadi. Bwl kezde Zuqa batird-

iñ mañina jergіlіktі haliqtiñ jäbіr 

körіp, küyzelgenderіmen qosa sart, 

noğay, tatar, oris, aq pen qizildan 

qaşqandar, el-jerіnen bosqandar 

toptaladi. Zuqa batir bіr rudiñ ğana 

künіn joqtağan jeke batir emes, 

jäbіr körgen, japa şekken jalpi 

ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ

ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ


№ 3 ( 2 0 1 6 )

№ 3 ( 2 0 1 6 )

54

55

jwrtqa pana, qorğan bolğan wlttiq 



іrі twlğağa aynalğan-di.

1921 jili Keñestіñ qizil arm-

iyasinan qaşip, Qazaqstan jerіne 

twraqtay almay alaswrğan aqtiñ 

atamani – Bäkіş (Bakiş) arm-

iyasi da jolindaği eldі jaypay 

otirip,  Sarsümbenі (qazіrgі Altay 

qalasi – B.B.) basip alip, osinda 

bіraz twrip, at-kölіk, äl-qua-

tin tiñaytip, küş jinau maqsati 

bolğanimen, qazaqtiñ Amangeldі, 

Keykі batirlarinday dala kökjalina 

kezіkkenіn sezedі. Ol Zuqa batirdi 

bіrneşe ret kelіsіmge keluge şa-

qirip, äskerіn at-kölіk, aziq-tülіk-

pen qamtamasiz etudі talap etedі. 

Olay bolmağan künde zeñbіrekpen 

atqilap, maydan aşip, külіn kök-

ke wşiratinin mälіmdep,  özіnіñ 

elşіsіn jіberedі. Aqtardiñ auaninan 

Zuqa batir äuelden habardar edі. 

Oniñ elіnde jiirmasinşi jildari aq 

pen qizildiñ soğisinan qaşqan-

dar da qoltiğina kelіp, panalağan 

bolatin. Bäkіş Zuqa batirdan: «Ör 

Altayğa attap bassañ, äkeñdі tani-

tam, ajal qwşasiñ. Qara Ertіsten 

ötseñ, qaniñdi іşemіn! Menіñ 

elіm – ayğirdiñ boğinday üyіlіp 

jatqan qalaniñ halqi emes, şaşudiñ 

qwrtinday şaşilip jatqan dalaniñ 

halqi! Menіñ batirlarim men 

mergenderіm är tastiñ tasasinda, 

är bwtaniñ tübіnde jatir! Kelseñ – 

kel, Ertіs boyinda tosip alamin!» 

– dep jauap beredі. Zuqa batir 

onimen qoymay, Bäkіştіñ elden 

zorliqpen tartip alğan ekі tabin jil-

qisin jalğiz tünde aydatip äketedі. 

Jan sauğalap Sarsümbe qalasinan 

qaşip şiqqan qitay, düñgen, wyğir, 

sіbenіñ jüzden astam jayau-jal-

pi tütіnіnіñ aldinan qaruli jasaq 

attandirip, aman-esen qara Ertіsten 

ötkіzіp, bіr jil bağip, Şonji öñіrіne 

jetkіzіp saladi. Zuqa batirdiñ bwl 

äreketterіne ziğirdani qaynap, twli-

bina siymay twlan twtqan Bäkіş 

elbasilarin jinap alip: «Zuqani 

qalay qwrtuğa boladi?» – dep 

swrağan eken. Sonda Naqiş şeşen 

taysalmastan: «Ol köptіñ qamin 

jedі, minalar boqtiñ qamin jedі. 

Oniñ іsіnіñ bärі dwris edі, minalar 

bwris dedі. Ol –  kök it, al minalar 

– köp it.  Ol – ayu, aşinsa qonjiğin 

da jep qoyadi, qorğasinmen ğana 

alasiñ», – degen eken. Sarsümbe-

de wzaq twrsa, artinan jeter qizil 

äskerі men aldinan tosqan ayudan 

qwtilmaytinin közі jetken Bäkіş 

jedel qamdanip, Moñğoliyağa ötіp 

ketedі.

XX ğasirdiñ ayaq şenіnde 



Altay öñіrіndegі qoğamdiq jağ-

day kürt kürdelenіp, sayasi ahual 

asqina tüsedі. Altay elіnіñ guber-

natorliğina jäne qorğanis basşisi 

bolip Vi Jiñgo degen keledі. Ol 

kele sala haliqqa qandi şeñgelіn 

saladi. Alman-saliqti üstі-üstіne 

artirip, haliqti twralatip, küyzeltіp 

jіberedі. «Altaydi mekendegen 

el, – dep jazadi osi jayinda jazuşi 

Jaqsiliq Sämitwli «Qitaydaği qa-

zaqtar» atti kіtabinda,– Vi Jiñgoniñ 

bwl zwlimdiğina şidamay, qarsi 

kele bastadi. Solardiñ bіrі – itelі 

ruinan şiqqan Zuqa Säbitwli bol-

di. Zuqa bwdan bwrin da qazaq 

іşіndegі bi-törelerdіñ alman-sal-

iğina qarsi şiğip, mañayina ked-

ey-kepşіk, batirlardan jasaq jinap, 

özіnіñ bіr top elіmen jeke köşіp, 

dara qonip jürgen adam edі. Bay-

lardan, bilerden qorliq, zombiliq 

körgenderdіñ köbі soniñ qanati-

niñ astina barip panalap jürgen... 

Bwrin elbasilariniñ qisimina qarsi 

jüzіp, taysalmay tötep  kelgen batir 

Zuqa endі Vi Jiñgodan da qorqip 

iğisa qoyğan joq, oniñ alman-sal-

iğinan aşiq türde bas tartti. Zuqa 

batir Vi Jiñgoniñ atarman-şabar-

mandarin Ör Altay mañina attap 

bastirmadi... Vi Jiñgo «maqsatqa 

jetu üşіn, eñ aldimen, Zuqani 

joğaltpay bolmaydi» dep eseptedі. 

Bіraq Zuqani äskeri küşpen basip 

aluğa şamasi kelmeytіnіn tüsіndі».

Vi Jiñgoniñ zwlimdiği aqiri 

Zuqa batirdiñ tübіne jetedі. Zuqa 

batir jas şamasi alpistan asip, 

payğambar jasina kelіp, arani qa-

nğa toymağan alpauittiñ jwtpay 

tinbaytinina közі jetse de, basin 

iіp, tіzesіn bükpesten, tіk twrip 

ajaldi qarsi aladi. «Osi ajaldiñ kel-

er künіn, keletіn şağin da sezgen», 

– deydі. Ayqay salip, attandap 

töbege şiqsa, saq otirğan sarba-

zdari sart etіp jiilip, bіr mezette 

tu tübіnen tabilar da edі. Alayda 

Zuqa batir özіnіñ mina zarli zam-

anğa kelgendegі missiyasiniñ 

bіtkendіgіn toliq tüsіndі. Bw 

dünielіk ğwmiri bіtіp, o dünielіk 

ömіrі bastalatinina boy wsindi. 

Jazmiştan jalt bwrilip, jazilğan 

siziqtan jaltara almasin bіldі. 

Tağdirina iіldі. Sondiqtan da ol 

azdağan jil bolsa da, zamanniñ ra-

hatin körіp, örіsі keñіp, öresі tolip, 

öñіne kіre bastağan elіnіñ tättі 

künderіnіñ şirqin bwzğisi kelmedі. 

Ayranday wyiğan elіnіñ jalğiz 

tünde qan-josa bolip qotarilip jay-

rap qaluin qalamadi. Bіr jan bolsa 

da, jalğanniñ jariğimen qoştaspau-

in tіledі. Öz üyіn aulaqtap, jeke 

dara oqşau qondirdi.

1928 jildiñ küzі. El jaylaudan 

küzeuge jaña ğana tüsken şaq. 

Zuqa batirdiñ qosindari biti-

rau-tarau, negіzgі küşterіnіñ auil-

da joq ekendіgіnen jansizi arqili 

habar alğan Vi Jiñgo jazalauşi 

otryadin dereu Zuqa batir auilina 

attandiradi. Tün jamilip kelgen 

jazalauşilar auilğa twtqiildan 

şabuil jasaydi. Zuqa batir üyіne 

basip kіrgen jendetterdіñ jeteuіn 

jayratip salip, artinan tigen oqtan 

ortadaği oşaqti qwşa qwlaydi. 

Jazalauşi jendetter qatin-bala, ülk-

en-kіşіge qaramay, auil adamdarin 

qorşap alip, bіr-aq qirip saladi, 

eluden astam adam şeyіt boladi. 

Batirdiñ basin kesіp, alip ketedі. 

«Ölіnі qorlau, jansiz denenі kör-

setіp, jwrtşiliqti jasqandiru – qitay 

äkіmşіlіgіnіñ bayağidan kele 

jatqan jauizdiq sayasati... 1928 jili 

Zuqa qajiniñ basin alip, Sarisüm-

benіñ qaraköpіrіnіñ tüstіk jaq oñ 

bosağasina іlu... – sol jauizdiqtiñ 

bіr misali. Bwl – qitaydiñ käzіrgі 

äkіmşіlіgі de moyindap:  «Ol – 

bwrinği zaman ozbirliği», – dep 

sipattap jürgenі – tarihi şindiq», – 

dep jazdi Hasan Oraltay «Elіmay-

lap ötken ömіr» kіtabinda.

Zuqa batirdiñ el qorğap, jerіn 

sirt basqinşilarinan azat etken 

erlіgі üşіn qazіrgі Qitay bilіgі de 

eldіñ şegarasin keñeytken beldі 

twlğa retіnde Zuqa batirğa іş tar-

ta qaraydi. Oniñ jatqan qoriğin 

jöndep, basin qaraytuğa, basina 

eskertkіş-belgіler qoyip, as berіp, 

ataq-dañqin äspetteuge şek qoy-

may otir.

Soniñ basti bіr kuäsі – Zuqa 

batir jayli Qitayda soñği jildarda 

ekі tarihi roman düniege keldі. 

Oniñ bіrі – Batirhan Qwsbegin-

nіñ «Zuqa batir» romani bolsa, 

ekіnşіsі qiriq bes jil türmede 

otirğan Qajiqwmar Şabdanwliniñ 

«Pana» romani. Sonday-aq Zuqa 

batirdiñ keyіngі wrpaqtari turali 

jazilğan Bay-ahmet Jwmabay-

wliniñ «Sağiniş» romanin da osi 

qatarğa jatqizuğa boladi. Oniñ 

sirtinda Zuqa batir turali jirlanğan 

jir-tolğaular, aytilğan arnau-joqtau, 

añiz-äñgіmeler, jazilğan hikayattar 

da bіrneşe kіtapqa jük bolarliq.

Zuqa batir turali Moñğoliya, 

Türkiya, AQŞ, sonday-aq Euro-

paniñ bіrqanşa elderіnde tarihi 

zerteuler men ädebi şiğarmalar 

jariq körgen. Al biilği jili Zuqa 

batirdiñ 150 jildiğina oray Eu-

ropaniñ 11 elіnde, Astana men 

Almatida qalalarinda haliqaral-

iq ğilimi konferenciya, futbol 

turnirі öttі. Elіmіzde osi joldardiñ 

avtoriniñ «Zuqa batir» (1999 j.) 

poemasinan basqa kölemdі, jekel-

egen, arnayi körkem şiğarmalar 

jariq körmese de, zertteu eñbekter, 

şetelderde twratin qazaqtardiñ ar-

asinan şiqqan qazaqtiñ wlt-azattiq 

jolinda küresken körnektі twlğalar 

jayli bwğan deyіn aytilmay kelgen 

qwndi derekterdіñ közі täuelsіz el 

boluimizdiñ arqasinda endі-endі 

aşilip, közayim bolip jatirmiz. 

Ärine, bwl elіm degen er jayli ay-

tilar sözdіñ aldi ğana, köşelі kesek 

sözdіñ kezegі keleşek enşіsіnde 

bolsa kerek.

Zuqa batir turali ädebi-körkem 

şiğarmalardiñ özі arnayi zertteudі 

talap etedі. Osi twrğidan kelgende, 

akademik S.Qirabaev aytqanday: 

«Qazaq halqiniñ ruhani mwrasi 

tek bügіngі Qazaqstan jerіndegі 

wlt ökіlderі eñbekterіmen şek-

telmeydі. Tağdirdiñ tälkegіmen 

şetelderge jäne bwrinği KSRO 

kölemіndegі memleketterge idirap 

ketken qazaqtardiñ ädebietі men 

mädenietі de – bіzdіñ wlttiq 

bayliğimizdiñ bölіnbes bölіgі». 

Aqseleu Seydіmbek: «Qazaq halqi 

oqşau etnos bolip tarih sahnasina 

şiqqannan bergі kezeñde belgіlі 

twlğalardiñ joqtausiz qalğani joq 

deuge boladi», – degenіndey, 

Zuqa batirdiñ soñinan aytilğan jo-

qtau-öleñder mol.

Osilay bolsa da, qoğam qa-

yratkerі, jazuşi-zerteuşі Uaqap 

Qidirhanwliniñ aytuinşa, älі eşkіm 

Zuqa batir turali jerіne jetkіzіp 

jaza almağan körіnedі. Bwl – 

tarihimizdiñ älі de tügendelmey 

jatqan, tüsіp qalğan bіr betі, oniñ 

aşilmay, aniqtalmay jatqan sir-

lari men qirlari wşan-teñіz. Elі 

üşіn, jerі üşіn öle-ölgenіnşe ba-

sin bäygege tіge jürіp, sol jolda 

altin jani şahit bolğan er, batir 

babalarimizdiñ ömіr sürleulerіn, 

sayasi küreskerlіkterіn, qoğamdiq 

qizmetterіn jiraqta qalğan uaqittiñ 

qatpar-qatpar qoynauinan qajimay, 

talmay arşip, alip şiğip, toliqtay 

şinayi zerttep, jas wrpaqtiñ san-

asina qwyu – täuelsіz elіmіzdіñ 

talabi, soni orindağanda ğana 

bіz bügіngі azat künderіmіzdіñ 

bağasina jetіp, mäñgіlіktі mwrat 

etken armanimizdi orinday al-

maqpiz.

Baqitbek BÄMIŞ

ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ

ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ


№ 3 ( 2 0 1 6 )

№ 3 ( 2 0 1 6 )

56

57



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   14




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет