Бақытбек БӘМІШ
Қазақстан Жазушылар
одағының мүшесі,
филология ғылымдарының
кандидаты
ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ
ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ
№ 3 ( 2 0 1 6 )
№ 3 ( 2 0 1 6 )
50
51
ALASAPIRAN ZAMANA
ARISTANI –
Biil – täuelsіzdіgіmіzdіñ 25
jildiq wli merekesі. Azattiğimizdiñ
ruhi asqaqtar jil. Alayda osi aza-
ttiqti aspannan tüskendey körіp,
täuelsіz eldіgіmіzdіñ qwnina
jetpey, bağalay almay jatatin
kezderіmіz az emes. Soniñ üşіnde
ötkenіmіzge tereñdey üñіlіp, tar-
ihimizdi tani bіlgen sayin bіzdіñ
özіmіzge, el-jwrtimizğa, jerіmіzge
degen qwrmetіmіz artip, otanşildiq
sezіmіmіz wlğaya tüsedі. Üş jüzge
juiq jil bodan bolğan haliqtiñ
şinayi tarihi älі tügendelіp bolğan
joq. Osi jildarda otarşilardiñ qan-
qwyli ezgіsіne, bodandiqqa boy-
swnip, moyinsal bolip, qol qusirip
qarap otirğan da haliq emespіz. Är
tañi azattiq üşіn kürespen atip, är
künі erteñgі erkіndіgіn jaqindatqan
ümіtpen batip jatqan «ejelden
erkіndіk añsağan» küresker wltpiz.
Mіne, osinday wzaq jildiq kürestіñ
nätijesіnde bügіngі täuelsіz
künderіmіzge qol jetkіzdіk. Solay
bolsa da, bodandiqtiñ boyğa sіñіrіp
jіbergen uin bіr demde nemese
bіr şirek ğasirda joyip jіberu de
oñay emes ekenіne közіmіz jetіp
otir. Halqimizdiñ tarihin tereñdep
bіlgen sayin täuelsіzdіgіmіzdіñ
qwndiliği arta tüspek. Bügіn sol
jolda basin bäyge tіkken batir jayli
bayandasaq deymіz. Öytkenі er
tarihi – el tarihi. Onday batirimiz
köp, sol batir babalardiñ arqasinda
elіmіz el bolip, osinday wlan-bay-
taq dalağa ielіk etіp otirmiz. Batir-
siz el – bayansiz el.
Minau «Aspanasti elі» dep
bey resmi aytilip jürgen Qitaydiñ
batis aumağin alip jatqan «Şiğis
Türkіstan» dep atalğan ülken el
bar. Osi ölkenіñ Altay, Tarbağatay,
Іle alqabinda twtastay qazaqtar
twradi. Olardiñ bügіngі sani ekі
millionğa juiqtaydi. Qos imperi-
yaniñ jer bölіsu sayasatiniñ sal-
darinan atamekenіmen bögdenіñ
bodandiğinda qalğan qandasta-
rimiz – qazaq tarihiniñ bіr ülken
qwramdas bölіgі. Sol haliqtiñ
qamin oylap, täuelsіzdіk, azattiq,
erkіndіk jolinda janim pida dep
bar ğwmirin küreske arnağan
qanşama batir bağlan, twlğalar
öttі? Soniñ bіrі häm bіregeyі – tük
bіtіrmey tіrі jürgennen erlіkpen
bіr kün ömіr sürgendі maqswt
twtqan, el üşіn jasağan erlіgі dañ-
qin şiğarğan, ati tіrіsіnde añizğa
aynalğan äygіlі Zuqa batir.
Zuqa batir Säbitwli – ХІХ
ğasirdiñ soñi men ХХ ğasirdiñ
basinda Qazaq elіnіñ aumağinan
el-jerіmen böten jwrttiñ bodandiq
ezgіsіnde qalip qoyğan qazaq-
tardiñ tağdirin aumali-tökpelі zam-
anniñ aluan türlі apatinan qorğap,
basşisiz, bilіksіz, qorğansiz,
qarusiz halqin jan-jağinan talap,
tonap, basimşiliq körsetіp qanağan
üstem ökіmettіñ öktemdіgіnen
qizğiştay qorip, qajet kezіnde qarsi
twrip, äleumettіk teñsіzdіktermen
ömіrіnіñ soñina deyіn bel şeşpey,
attan tüspey ayausiz küresken qay-
ratker, qolbasşi twlğa, qaysar batir.
Zuqa batir Säbitwliniñ tuğanina
biil 150 jil toladi. Ol 1866 jili qa-
zіrgі Şiğis Qazaqstan oblisi Zaysan
audaniniñ Kendіrlіk degen jerіnde
düniege kelgen. Zuqaniñ äkesі
şiğis öñіrіne asa tanimal bolğan
– Säbit molla. Arği atasi – Nwrm-
whammed abiz. Säbittі jetі jasinda
Üpі qalasindaği Uäldan hazіretke
qolimmen jetektep aparip amanat
etedі. Ol on toğiz jil oqip, Bwqara,
Qazan, Samarqandi aralaydi. Säbit
jiirma bes jasqa tolğanda oniñ
aqil-oyina dän razi, pätua-pay-
imina täntі bolğan haziret Uäldan
nemere qizi Bätimani jari etіp, aq
batasin berіp, aq jolin tіleydі, asa
tayağin qolina wstatip: «Minau sir-
li tayaq jetі pіrdіñ qolinan ötken,
şarşağanğa dem boladi, auruğa em
boladi, janiñnan tastama», – dep
atamekenіne attandiripti.
Säbit Marqaköl, Mañiraqqa
mol bіlіmmen oraldi. Tuğan
topiraği Qalba tauinday qormal,
jüzgen kölі Jaysañ kölіndey
jaysañ azamat bolipti. Ol atasi
Nwrmwhammed qwsap, qwdaniñ
qwdіretіmen qiranşa qaliqtap
wşip, aspan-köktі şarlap, Abilay
hanniñ aq tuin jebep, añizğa aynal-
masa da, halqina qaltqisiz qizmet
qiladi. El ümіtіn aqtar, erteñgі
jer iesі jas wrpaqtiñ jadina bіlіm
nwrin tögedі. El-jwrtina äspet-
telіp, «Damolda» atandi. Lasti,
Tasti, Buirşin, Tarbağatayğa tört
bіrdey medrese aşip, bar ğwmi-
rin bala oqituğa sarp etedі. Osi
meşіt-medreselerde bes jüzden
astam bala oqip, qara tanip, dіni
bіlіm alsa kerek. Jas Zuqa da qarş-
adayinan mol dіni bіlіmdі äkeden,
sonday-aq osi ölkege dіn taratu
üşіn jіberіlgen Mwhammet Mumin
işannan sabaq aladi.
Jasinan zerek, qimil-qarimi
bölek, qabіletі erekşe, dіni bіlіmі
zor, şariğatqa jüyrіk, hat bіlіp, qara
taniğan, esep-şotqa jüyrіk, alğir
bala Zuqa el közіne erte tüsedі.
Endі ğana jetіlіp, at jalin tartip
mіnіp, el іsіne aralasa bastağan
şağinda Mayqapşağayda äkesі
qaytis bolip, tağdirdiñ tauqimetіn
tartadi. Tört balamen jesіr qalğan
ana, bwğanasi qatpağan іnіlerіnіñ
endіgі ömіr-tağdiri özіne tіkeley
täueldі ekenіn tüsіnedі. Qalbadaği
bolis bolmaq jäne ämeñgerlіkke
ümіtker ağayini olardi qasina
köşіrіp äkeledі. Zuqa baydiñ jilqi-
sin bağa jürіp, jetіm men jesіrge,
kedey men kepşіkke bay-törelerdіñ
batqan tirnağin erte sezіnedі. Keşe
özі qwdayday köretіn el ağalariniñ
ataq-dañq, şen-şekpenge talasin
körgende olardiñ itjirtis tіrlіgіnen
tüñіlіp ketedі. Älsіzderge älіmjet-
tіk körsetkenderge qarsi kelіp, ilği
da joq-jіtіkterdіñ janinan tabiladi.
Äldekіmnen zorliq, qorliq körіp
tauani şağilğandar jas ta bolsa,
qara bwqaraniñ qamin jep jürgen
bozjіgіt Zuqağa kelіp ariz-armanin
aytip, şağimdanadi. Zuqa bolsa,
olarğa şamasi kelgenşe qol wşin
berіp, kömektesuge tirisip bağa-
di. Sonimen qatar Zuqaniñ tez
arada es jiip, el іsіne aralasuina
іrgesі tiіp twrğan, töbege şiqsa,
töbesі körіnetіn Jidebay jerіnen,
Şiñğistau baurayinan qaliqtay
wşip, qağip alğani auizdan au-
izğa lezde tarap, qwyma qwlaqqa
qwyila ketetіn, zeyіndіnіñ jadinda
jattalip qalatin, wyqidağini oyatip,
oyaudi sergіtіp, közі aşiqti serpіlt-
ken Abay öleñderі edі. Keyіngі
közі körgenderdіñ aytuinda Zuqa
äldebіr mäselege şeşіm aytarda
«Qwran» ayattari, payğambar ha-
disterіmen qatar Abay öleñderіn
qatarlastira atip ötedі eken. Osiniñ
barliği Zuqaniñ haliqşil bolip qa-
liptasuina äser etse kerek. Onday
kökіregі oyau, köregen «bwziq»
aq patşa wliqtari men özara şen
üşіn itşe irildasqan el basşilarina
wnamaydi. Osinday zaman zarda-
bina tözbegen Zuqa özіne qarasti
jäne tіleules ağayin-jwrtti ertіp,
Sayqinnan oristiñ bodandiğinan
aulaq Sauirğa barip qonistanadi.
Bwnda da qoy üstіne boztorğay
jwmirtqalap twrmağani belgіlі.
Söytse de «ata-baba jolimen şäkіrt
tärbielep, bala oqitip, aynalasina
ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ
ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ
№ 3 ( 2 0 1 6 )
№ 3 ( 2 0 1 6 )
52
53
ğilim-bіlіm närіn qwya jürіp,
ädіldіkke jetsem» dep oylaydi.
Dіni bіlіmі mol, şeşen tіldі,
şariğatqa jüyrіk, ataqti damolla
Säbittіñ mirasqori Zuqani sol
aymaqtiñ eñ ülken lauazim iesі –
Äbіlpeyіs han balasi Kögedaydiñ
nemeresі – Jeñіshan güñ özіne şa-
qirip, medrese moldasi etіp tağay-
indap, keyіn dau-şarğa da aral-
astirip otiradi. Zuqa molla aldina
kelgen «ayiptiğa» ükіm şiğararda
«Qwran-Kärіmnіñ» qwqayli jerl-
erіn qirip tastap, şarapatti şariğat
sözіn söylep, bіreudіñ aqisin alip
berse, endі bіreudіñ ketken esesіn
qaytarip beredі. Bay-şonjarlardiñ
kötenzorliq qilip alğan alimda-
rin äşkere etedі. Oniñ bwl qiliği
älsіzdі jäbіrleuşіlerge jaqpaydi.
Osinday qoğamdiq teñsіzdіkke
jani qas Zuqağa meşіt bağip,
medrese wstap, tamağin asirap,
bala oqitqan ömіrі zaya ketіp
jatqanday körіnedі. Bes şäkіrttіñ
aldinda sopi bolip sopayip otirğan
jildari erіk-jіgerіn jasitip, qayrat-
küşіn qapasta qamalip qalğanday
boldi. Jasiqtiği meñdep, jalğizsir-
ap, zamani azamattiq arina lay-
iqsiz ötіp jatqanday sezіnedі. Ol
jalğiz künde şeşіm qabildap, mold-
aliqti tastap, el іşіne köşіp ketedі.
Osi künnen bastap wstazdiq emes,
jalpi wltqa qizmet etu jolina bіr-
jola tüsedі. Osi joldan öle-ölgenşe
tayğan joq.
Zuqaniñ qaytip oraluin
ağayin-tuis, jegjattari «at bolar
qwlinimiz, azamat bolar wlimiz
keldі» dep quanişpen qarsi aladi.
«Erulіk-qaruliq» dep qorasina qoy
salip, beldeuіn at baylap, bayitip
tastaydi. Zuqa: «Men senderdіñ
ortalariña bayu üşіn, mal-däulet
jinau üşіn kelgenіm joq. As-suima
jetetіn özіmnіñ de bes-alti wsağim
bar, mіnerge atim say. Bwdan bi-
lay mwnday qiliq jasaudi doğariñ-
dar», – dep olardi tiyip tastaydi.
Mañayina eldіñ kedey-kepşіkterі,
basqadan zorliq-qorliq körgender,
joq-jіtіkter toptana bastaydi. Oniñ
üstіne basi şağin, sani az rulas-
tariniñ beldі rulardiñ bileuşіlerіnen
tartip otirğan sazayi da kem emes
ekenіne közі jetedі. Zuqaniñ talay
tar jerden jol tauip, tartista jeñіp
şiqqan kezderі el іşіne jayilip,
batir ati şiğadi. Aynalasindaği
bay-şonjarlardiñ qisiminan qwti-
lu üşіn «qonisimizdi keñeytіp,
örіsіmdі molaytamiz» degen
siltaumen Sauirdan köşіp, Ör Al-
tayğa – Buriltoğay, Bіteu öñіrіne
qonis audaradi. Zuqaniñ bwl
öñіrge keluіn bilіk basindağilar da
qwptağan siyaqti. «Bölіp-jarildi,
bütіn eldіñ şirqin bwzdi, bwzilğan
eldі äsker şiğarip qaytarip ber»,
– dep şağim jasap barğandarğa:
«Elden şiğip ketken joq qoy,
bіr audanniñ іşі eken, qalağan
jerіne mekendesіn. Büldіrіp bara
jatsa, köremіz», – degen jauap
beredі. Qazaq, wyğir, düñgen,
moñğol, arab, parsi, oris, qitay,
türіk qatarli toğiz tіldі meñger-
gen, toliq dіni bіlіmdі, arği-bergі
eldіñ aujayina jetіk, aqili men
batildiğin qatar wstanğan batirdi
bilіk üşіn paydalanudi da közde-
genі osi maqwldaudiñ astarinan
añğariladi. Bіrіnşіden, bwl ölk-
eden sonau 1888 jildan berі Böke
batir bastağan köşten bastap eldіñ
şetі sögіlіp, jergіlіktі ezgіden jan
sauğalağan haliq іşkі aymaqtarğa
top-tobimen dürkіn-dürkіn qonis
audarip jatqan olqiliqti toltiru üşіn
elge daqpirti ösіp, ataği jer jarip
bara jatqan batirdi eldіñ şetіne
tosqauil retіnde wstau; ekіnşіden,
elden, jerden qonis audarğan jwrt
es-jiip, etek-jeñіn qimtağanşa jaña
mekenge bauir basip, jergіlіktі
beldі rularmen tіl tabisqanşa bіraz
uaqit kerek; üşіnşіden, «özara qir-
qisi sap tiyila qoymağan moñğol
men qazaqtiñ şegara aymağina
wrimtal jerge qazaqtiñ öz іşіnen
şiqqan «aybarli aristanin» wstap
otiru elaraliq tiniştiqti saqtau üşіn
de septіgіn tigіzedі» dep esept-
ese kerek. Bilіktіñ bwl sayasati
toliğimen jüzege asti deuge boladi.
Zuqa batir jasaqtari Altay tauiniñ
aqirği sіlemі Bäytіk, Qaptiq pen
Bwlğin özenіnіñ batisqa bwrilar
añğarin jaylap-qistap, іrgeles,
körşіles qonistanğan qazaqtarmen
jiі tartisip qalatin moñğoldiñ bіr
qoşuin (audan – B.B.) elіn osi
ölkeden iğistirip tastaydi. Osi jer-
ler keyіn Qitay men Moñğoliya
şegara siziğin naqtilağanda Qitay
qaramağinda qalip qoyadi.
Zuqa batir Ör Altayğa kelgen-
nen keyіn de oniñ qarasi molaya
tüsedі. Oniñ töñіregіne tek japa
şekken qazaqtar ğana emes, qisim
körіp, qiyanat tartqan, azip-to-
zğan wyğir, düngen, sіbe, qalmaq,
moñğol, sart, noğay, tatar qatarli
ru-wlis ökіlderі toptasa bastaydi.
Osiniñ bärіn bіr ataniñ balasinday
wstap, aynalasindaği azulilardan
qorğau üşіn qaruli küş kerek. Zuqa
batir osi maqsatta jasaq qwrip,
äskeri jattiğu jasatip, aybat körset-
kenderge qarsi qoyip otiradi. Jäne
de jergіlіktі bilіktіñ «sari noqta»
saliği, «mal bajisinan» basqa üste-
melegen «qazan almani», «qara
şiğin», şen-şekpendіlerdіñ añbek
aqisi degendey qara haliqtan
zorliqpen tartip alinatin alim-
darinan üzіldі-kesіldі bas tartadi.
Osi qatarli äreketterіn wlğaytip,
ösіrіp, «qaraqşi», «tonauşi», «wri»
dep neşe türlі at-aydar taqqan
şağim-arizdardiñ kesіrіnen sol
kezdegі Altay aymağiniñ ortaliği
– Sarsümbede türmege qamala-
di. Türmede bіr jil otirip, «eldіñ
aqildiñ atasi» atanğan Mämi beysі
qatarli el ağalariniñ atsalisuimen
türmeden bosap şiğadi.
Zuqa batir türmenіñ tübіn
körіp, azabin tartip şiqsa da, özіnіñ
wstanğan bağitinan bas tartpaydi.
Özіnen pana іzdep kelgenderdі wl-
tina, dіnіne, näsіlіne qaramastan,
qaramağina alip, qanatiniñ astina
qorğalata beredі. Soniñ üşіn de
el іşіnde «zäbіr körseñ Zuqani
іzde» degen tämsіl söz qaliptasa-
di. Söytіp, Zuqaniñ küşі künnen
künge arta tüsedі. Oniñ ataq-dañ-
qiniñ aspandap, Altaydan asip bara
jatqani kіmge wnasin?! El basşilari
Zuqa batirdi qalay da twsap, tirp
etkіzbey wstap otiru üşіn talay
arği-şarğini іstep bağadi.
Twtqiilda tap bergen jazalauşi
toppen ayqasqan bіr soğista oñ
jaq sausağiniñ basi men oñ qa-
bağin qiliş şauip tüsedі. Zuqaniñ
jasaqtari jazalauşi äskeri otryad
şerіkterіn tügel qolğa tüsіrіp, qa-
rusizdandirip, oqtarin alip, qwr
qwraldarin qoldarina wstatip:
«Dauiiña aytip bar, endі qaytip
menіñ mañima baspaytin bolsin!»
– dep qaytarip jіberedі. Zuqa
batirğa şamasi jetpeytіnіn bіlgen
jergіlіktі bilіk endі basqaday ärek-
etke köşedі. Soniñ bіrі – «Zuqa
batirdi ügіttep qajiliqqa jіbersek,
Baytoylani körіp qaytsa, juasip,
imandiliq jolina tüsіp, el іsіne aral-
aspaydi», – dep oylaydi da «Säbit
damollaniñ amanati, äke pariz-
in» orindau üşіn qajiliqqa barudi
köldeneñ tartadi. Özіnіñ de nietі
bolğan Zuqa batir bwl wsinisti qa-
bil aladi. Bіraq elden jinap bergen
500 wsaq, qanşama іrі qarani ked-
eylerge, auqat-twrmisi naşarlarğa
taratip jіberedі. Qajiliqtan da mol
sauapqa keneledі. Sözіnde twrip,
bіr jil qajiliq saparina dayindiq
jasap, 1905 jili Mekkege atanadi.
Zuqa batirdiñ qajiliq sapari
jönіnde oniñ nemeresі, Istambwl
qalasiniñ twrğini – Qwdws Şolpan
Türkiyaniñ «Başak» gazetіnde
juirda jariyalanğan maqalasinda:
«1900 jilinda «Boksşi köterіlіsі»
dep atalğan oqiğa kezіnde Os-
mandi patşasi – 2-Abdwlhamit
hanniñ bastamasimen Qitaydaği
mwsilmandar Istambwl arqili qa-
jiğa bara bastağan edі. Zuqa Batir
da 1902-03 jildarinda wstazi ärі
nağaşisi bolatin Mumin işanmen
bіrge qajiğa attandi. Ekeuіn deleg-
aciya basşisi retіnde 2-Abdwlham-
it, «Yildiz sarayi» atti ordasinda
qwzirina qabildadi. Osini Istamb-
wlda qaytis bolğan Aqit qajiniñ
nemere tuistarinan Abdwsselam
Ayqanat qajidan tiñdağan edіm», –
degen mälіmet keltіredі. Bwl – asa
mañizdi ärі aniqtaudi qajet etetіn
öte qwndi aqpar. Zuqa batirdiñ
qazіrgі baspasözde jariyalanip
jürgen fotosi – osi qajiliq saparin-
da1906 jili Istambwlda ayaldağan
kezіndegі bіrden-bіr suretі. Jäne
de osi maqalada 1943-1951 jil-
dardaği Qitaydaği qazaq wlt-az-
attiq köterіlіsіnіñ bas qolbasşisi
Ospan batirdiñ äkesі – Slämbay
Zuqa batirdiñ dosi bolğandiği, jas
Ospandi batir öz balasinday ösіr-
gendіgі aytiladi. Sonday-aq Zuqa
batir Ospanğa: «Qazaqtiñ kerі jaq
batiri atanarsiñ!» – dep bata ber-
genі – el іşіne keñ tarağan söz. Al
Ospan öz kezegіnde Zuqa Batirdi
«pіrіm» deydі eken.
1920 jildardiñ basi bolsa kerek,
Qitaydaği qazaqtarğa «Alaşorda»
ükіmetі atinan Rayimjan Märse-
kov bastağan ökіl keledі. Sonda
Altay ölkesіn basqarip otirğan
ataqti, aqil iesі atanğan Mämi
beysі «basqa taudiñ iğindaği
elmіz. Qarap twrğan hanimiz,
bağip otirğan bayimiz bar. Bіr bay-
dan şiğip, ekіnşі bayğa tigen qatin
jaqsi boluşi ma edі? Şañiraq köter-
genderіñe qarsiliğimiz joq. Bіraq
däl minaday zamanda kötermekşі
şañiraqtariñniñ bayandi bolatinina
közіmіz jetpeydі», – dep qaytarğan
eken (Mağaz Razdanwli Altaydiñ
aqiiqtari). Keşіkpey qizildardan
janin qoyarğa jer tappay qaşqan aq
oristar Şiñjañ ölkesіn basip-janşip
kіrіp keledі. Aq oristiñ atama-
ni – Bäkіşke tötep bere almağan
Qitaydiñ osi ölkedegі Ju degen
gubernatori özіn özі atip öltіredі.
Aşinğan, azip-tozip jetken Bäkіş
iesіz elge lañdi salip beredі. Eldіñ
qolindaği at-kölіk, aziq-tülіktі
tartip aladi. Körnektі tarihşi Asqar
Tatanaywli bwl jayinda: «1921 jili
qizildardan jeñіlіp qaşqan aq oris
armiyasi şegaradan basip kіrgen
kezde Altaydiñ bileuşіsі Jou-dau
iiñ (Jou-u şuö) qoriqqaninan özіn
özі öltіrdі de äskerlerі Ürіmjіge
qaşip kettі. Tek atamekenіn qi-
maytin jergіlіktі haliq, qazaqtar
men moñğoldar ğana tabandiliq
körsettі. Jergіlіktі haliqtan şiqqan
Zuqa sekіldі rubasilari aq armi-
yağa berіlmey, aytqanin orinda-
may, olarğa at-kölіkpen kömek
körsetpey, olar Moñğoliyağa ötken
kezde oq atip, attandirip saldi», –
dep jazadi. Bwl kezde Zuqa batird-
iñ mañina jergіlіktі haliqtiñ jäbіr
körіp, küyzelgenderіmen qosa sart,
noğay, tatar, oris, aq pen qizildan
qaşqandar, el-jerіnen bosqandar
toptaladi. Zuqa batir bіr rudiñ ğana
künіn joqtağan jeke batir emes,
jäbіr körgen, japa şekken jalpi
ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ
ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ
№ 3 ( 2 0 1 6 )
№ 3 ( 2 0 1 6 )
54
55
jwrtqa pana, qorğan bolğan wlttiq
іrі twlğağa aynalğan-di.
1921 jili Keñestіñ qizil arm-
iyasinan qaşip, Qazaqstan jerіne
twraqtay almay alaswrğan aqtiñ
atamani – Bäkіş (Bakiş) arm-
iyasi da jolindaği eldі jaypay
otirip, Sarsümbenі (qazіrgі Altay
qalasi – B.B.) basip alip, osinda
bіraz twrip, at-kölіk, äl-qua-
tin tiñaytip, küş jinau maqsati
bolğanimen, qazaqtiñ Amangeldі,
Keykі batirlarinday dala kökjalina
kezіkkenіn sezedі. Ol Zuqa batirdi
bіrneşe ret kelіsіmge keluge şa-
qirip, äskerіn at-kölіk, aziq-tülіk-
pen qamtamasiz etudі talap etedі.
Olay bolmağan künde zeñbіrekpen
atqilap, maydan aşip, külіn kök-
ke wşiratinin mälіmdep, özіnіñ
elşіsіn jіberedі. Aqtardiñ auaninan
Zuqa batir äuelden habardar edі.
Oniñ elіnde jiirmasinşi jildari aq
pen qizildiñ soğisinan qaşqan-
dar da qoltiğina kelіp, panalağan
bolatin. Bäkіş Zuqa batirdan: «Ör
Altayğa attap bassañ, äkeñdі tani-
tam, ajal qwşasiñ. Qara Ertіsten
ötseñ, qaniñdi іşemіn! Menіñ
elіm – ayğirdiñ boğinday üyіlіp
jatqan qalaniñ halqi emes, şaşudiñ
qwrtinday şaşilip jatqan dalaniñ
halqi! Menіñ batirlarim men
mergenderіm är tastiñ tasasinda,
är bwtaniñ tübіnde jatir! Kelseñ –
kel, Ertіs boyinda tosip alamin!»
– dep jauap beredі. Zuqa batir
onimen qoymay, Bäkіştіñ elden
zorliqpen tartip alğan ekі tabin jil-
qisin jalğiz tünde aydatip äketedі.
Jan sauğalap Sarsümbe qalasinan
qaşip şiqqan qitay, düñgen, wyğir,
sіbenіñ jüzden astam jayau-jal-
pi tütіnіnіñ aldinan qaruli jasaq
attandirip, aman-esen qara Ertіsten
ötkіzіp, bіr jil bağip, Şonji öñіrіne
jetkіzіp saladi. Zuqa batirdiñ bwl
äreketterіne ziğirdani qaynap, twli-
bina siymay twlan twtqan Bäkіş
elbasilarin jinap alip: «Zuqani
qalay qwrtuğa boladi?» – dep
swrağan eken. Sonda Naqiş şeşen
taysalmastan: «Ol köptіñ qamin
jedі, minalar boqtiñ qamin jedі.
Oniñ іsіnіñ bärі dwris edі, minalar
bwris dedі. Ol – kök it, al minalar
– köp it. Ol – ayu, aşinsa qonjiğin
da jep qoyadi, qorğasinmen ğana
alasiñ», – degen eken. Sarsümbe-
de wzaq twrsa, artinan jeter qizil
äskerі men aldinan tosqan ayudan
qwtilmaytinin közі jetken Bäkіş
jedel qamdanip, Moñğoliyağa ötіp
ketedі.
XX ğasirdiñ ayaq şenіnde
Altay öñіrіndegі qoğamdiq jağ-
day kürt kürdelenіp, sayasi ahual
asqina tüsedі. Altay elіnіñ guber-
natorliğina jäne qorğanis basşisi
bolip Vi Jiñgo degen keledі. Ol
kele sala haliqqa qandi şeñgelіn
saladi. Alman-saliqti üstі-üstіne
artirip, haliqti twralatip, küyzeltіp
jіberedі. «Altaydi mekendegen
el, – dep jazadi osi jayinda jazuşi
Jaqsiliq Sämitwli «Qitaydaği qa-
zaqtar» atti kіtabinda,– Vi Jiñgoniñ
bwl zwlimdiğina şidamay, qarsi
kele bastadi. Solardiñ bіrі – itelі
ruinan şiqqan Zuqa Säbitwli bol-
di. Zuqa bwdan bwrin da qazaq
іşіndegі bi-törelerdіñ alman-sal-
iğina qarsi şiğip, mañayina ked-
ey-kepşіk, batirlardan jasaq jinap,
özіnіñ bіr top elіmen jeke köşіp,
dara qonip jürgen adam edі. Bay-
lardan, bilerden qorliq, zombiliq
körgenderdіñ köbі soniñ qanati-
niñ astina barip panalap jürgen...
Bwrin elbasilariniñ qisimina qarsi
jüzіp, taysalmay tötep kelgen batir
Zuqa endі Vi Jiñgodan da qorqip
iğisa qoyğan joq, oniñ alman-sal-
iğinan aşiq türde bas tartti. Zuqa
batir Vi Jiñgoniñ atarman-şabar-
mandarin Ör Altay mañina attap
bastirmadi... Vi Jiñgo «maqsatqa
jetu üşіn, eñ aldimen, Zuqani
joğaltpay bolmaydi» dep eseptedі.
Bіraq Zuqani äskeri küşpen basip
aluğa şamasi kelmeytіnіn tüsіndі».
Vi Jiñgoniñ zwlimdiği aqiri
Zuqa batirdiñ tübіne jetedі. Zuqa
batir jas şamasi alpistan asip,
payğambar jasina kelіp, arani qa-
nğa toymağan alpauittiñ jwtpay
tinbaytinina közі jetse de, basin
iіp, tіzesіn bükpesten, tіk twrip
ajaldi qarsi aladi. «Osi ajaldiñ kel-
er künіn, keletіn şağin da sezgen»,
– deydі. Ayqay salip, attandap
töbege şiqsa, saq otirğan sarba-
zdari sart etіp jiilip, bіr mezette
tu tübіnen tabilar da edі. Alayda
Zuqa batir özіnіñ mina zarli zam-
anğa kelgendegі missiyasiniñ
bіtkendіgіn toliq tüsіndі. Bw
dünielіk ğwmiri bіtіp, o dünielіk
ömіrі bastalatinina boy wsindi.
Jazmiştan jalt bwrilip, jazilğan
siziqtan jaltara almasin bіldі.
Tağdirina iіldі. Sondiqtan da ol
azdağan jil bolsa da, zamanniñ ra-
hatin körіp, örіsі keñіp, öresі tolip,
öñіne kіre bastağan elіnіñ tättі
künderіnіñ şirqin bwzğisi kelmedі.
Ayranday wyiğan elіnіñ jalğiz
tünde qan-josa bolip qotarilip jay-
rap qaluin qalamadi. Bіr jan bolsa
da, jalğanniñ jariğimen qoştaspau-
in tіledі. Öz üyіn aulaqtap, jeke
dara oqşau qondirdi.
1928 jildiñ küzі. El jaylaudan
küzeuge jaña ğana tüsken şaq.
Zuqa batirdiñ qosindari biti-
rau-tarau, negіzgі küşterіnіñ auil-
da joq ekendіgіnen jansizi arqili
habar alğan Vi Jiñgo jazalauşi
otryadin dereu Zuqa batir auilina
attandiradi. Tün jamilip kelgen
jazalauşilar auilğa twtqiildan
şabuil jasaydi. Zuqa batir üyіne
basip kіrgen jendetterdіñ jeteuіn
jayratip salip, artinan tigen oqtan
ortadaği oşaqti qwşa qwlaydi.
Jazalauşi jendetter qatin-bala, ülk-
en-kіşіge qaramay, auil adamdarin
qorşap alip, bіr-aq qirip saladi,
eluden astam adam şeyіt boladi.
Batirdiñ basin kesіp, alip ketedі.
«Ölіnі qorlau, jansiz denenі kör-
setіp, jwrtşiliqti jasqandiru – qitay
äkіmşіlіgіnіñ bayağidan kele
jatqan jauizdiq sayasati... 1928 jili
Zuqa qajiniñ basin alip, Sarisüm-
benіñ qaraköpіrіnіñ tüstіk jaq oñ
bosağasina іlu... – sol jauizdiqtiñ
bіr misali. Bwl – qitaydiñ käzіrgі
äkіmşіlіgі de moyindap: «Ol –
bwrinği zaman ozbirliği», – dep
sipattap jürgenі – tarihi şindiq», –
dep jazdi Hasan Oraltay «Elіmay-
lap ötken ömіr» kіtabinda.
Zuqa batirdiñ el qorğap, jerіn
sirt basqinşilarinan azat etken
erlіgі üşіn qazіrgі Qitay bilіgі de
eldіñ şegarasin keñeytken beldі
twlğa retіnde Zuqa batirğa іş tar-
ta qaraydi. Oniñ jatqan qoriğin
jöndep, basin qaraytuğa, basina
eskertkіş-belgіler qoyip, as berіp,
ataq-dañqin äspetteuge şek qoy-
may otir.
Soniñ basti bіr kuäsі – Zuqa
batir jayli Qitayda soñği jildarda
ekі tarihi roman düniege keldі.
Oniñ bіrі – Batirhan Qwsbegin-
nіñ «Zuqa batir» romani bolsa,
ekіnşіsі qiriq bes jil türmede
otirğan Qajiqwmar Şabdanwliniñ
«Pana» romani. Sonday-aq Zuqa
batirdiñ keyіngі wrpaqtari turali
jazilğan Bay-ahmet Jwmabay-
wliniñ «Sağiniş» romanin da osi
qatarğa jatqizuğa boladi. Oniñ
sirtinda Zuqa batir turali jirlanğan
jir-tolğaular, aytilğan arnau-joqtau,
añiz-äñgіmeler, jazilğan hikayattar
da bіrneşe kіtapqa jük bolarliq.
Zuqa batir turali Moñğoliya,
Türkiya, AQŞ, sonday-aq Euro-
paniñ bіrqanşa elderіnde tarihi
zerteuler men ädebi şiğarmalar
jariq körgen. Al biilği jili Zuqa
batirdiñ 150 jildiğina oray Eu-
ropaniñ 11 elіnde, Astana men
Almatida qalalarinda haliqaral-
iq ğilimi konferenciya, futbol
turnirі öttі. Elіmіzde osi joldardiñ
avtoriniñ «Zuqa batir» (1999 j.)
poemasinan basqa kölemdі, jekel-
egen, arnayi körkem şiğarmalar
jariq körmese de, zertteu eñbekter,
şetelderde twratin qazaqtardiñ ar-
asinan şiqqan qazaqtiñ wlt-azattiq
jolinda küresken körnektі twlğalar
jayli bwğan deyіn aytilmay kelgen
qwndi derekterdіñ közі täuelsіz el
boluimizdiñ arqasinda endі-endі
aşilip, közayim bolip jatirmiz.
Ärine, bwl elіm degen er jayli ay-
tilar sözdіñ aldi ğana, köşelі kesek
sözdіñ kezegі keleşek enşіsіnde
bolsa kerek.
Zuqa batir turali ädebi-körkem
şiğarmalardiñ özі arnayi zertteudі
talap etedі. Osi twrğidan kelgende,
akademik S.Qirabaev aytqanday:
«Qazaq halqiniñ ruhani mwrasi
tek bügіngі Qazaqstan jerіndegі
wlt ökіlderі eñbekterіmen şek-
telmeydі. Tağdirdiñ tälkegіmen
şetelderge jäne bwrinği KSRO
kölemіndegі memleketterge idirap
ketken qazaqtardiñ ädebietі men
mädenietі de – bіzdіñ wlttiq
bayliğimizdiñ bölіnbes bölіgі».
Aqseleu Seydіmbek: «Qazaq halqi
oqşau etnos bolip tarih sahnasina
şiqqannan bergі kezeñde belgіlі
twlğalardiñ joqtausiz qalğani joq
deuge boladi», – degenіndey,
Zuqa batirdiñ soñinan aytilğan jo-
qtau-öleñder mol.
Osilay bolsa da, qoğam qa-
yratkerі, jazuşi-zerteuşі Uaqap
Qidirhanwliniñ aytuinşa, älі eşkіm
Zuqa batir turali jerіne jetkіzіp
jaza almağan körіnedі. Bwl –
tarihimizdiñ älі de tügendelmey
jatqan, tüsіp qalğan bіr betі, oniñ
aşilmay, aniqtalmay jatqan sir-
lari men qirlari wşan-teñіz. Elі
üşіn, jerі üşіn öle-ölgenіnşe ba-
sin bäygege tіge jürіp, sol jolda
altin jani şahit bolğan er, batir
babalarimizdiñ ömіr sürleulerіn,
sayasi küreskerlіkterіn, qoğamdiq
qizmetterіn jiraqta qalğan uaqittiñ
qatpar-qatpar qoynauinan qajimay,
talmay arşip, alip şiğip, toliqtay
şinayi zerttep, jas wrpaqtiñ san-
asina qwyu – täuelsіz elіmіzdіñ
talabi, soni orindağanda ğana
bіz bügіngі azat künderіmіzdіñ
bağasina jetіp, mäñgіlіktі mwrat
etken armanimizdi orinday al-
maqpiz.
Baqitbek BÄMIŞ
ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ
ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ
№ 3 ( 2 0 1 6 )
№ 3 ( 2 0 1 6 )
56
57
Достарыңызбен бөлісу: |