График 1 - Результаты исследований скорости роста кристаллов

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ   БОЛАШАҒЫ МЕН НЕГІЗГІ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ 
 
 
346
4.  A.L.Buchachenko,.  Mass-Independent  Isotope  Effects/The  Journal  of  Physical  Chemistry  B  2013 
117 (8), 2231-2238 
5. A. RubanKumarn, S. Kalainathan/ Effect of magnetic field in the microhardness studies on calcium 
hydrogen phosphate crystals// Journal of Physics and Chemistry of Solids 71 (2010) 1411–1415 
6.  Clifford  Y  Tai|Chi-KaoWu|Meng-Chun  Chang/Effects  of  magnetic  field  on  the  crystallization  of 
CaCO3 using permanent magnets// Chemical Engineering Science, V 63 (2008) p/  5606--5612 
7.  Ефимов  В.А.  Физические  методы  воздействия  на  процессы  затвердевания  сплавов  /  В.А. 
Ефимов, А.С. Эльдарханов. – М.: Металлургия, 1995. – 272 с. 
8.  Лякишев,  Н.П.  Металлические  монокристаллы  /  Н.П.  Лякишев,  Г.С.  Бурханов.  –  М.:  ЭЛИЗ, 
2002. – 312 с. 
9. Классен В.И. Омагничивание водных систем [Текст] / В.И. Классен. – М.: Химия, 1988. – 240 с 
10.  Бучаченко  А.Л.  Магнито-спиновые  эффекты  в    химических    реакциях    [Текст]    /    А.Л.  
Бучаченко, Ю.Н. Молин, Р.З. Сагдеев, К.М. Салихов // Успехи  химии. – 1995. – Т. 64. – № 6. – С. 863.   
11  Лесин    В.И.    Изменение    физико-химических  свойств    водных    растворов    под    влиянием  
электромагнитного поля [Текст] / В.И. Лесин, А.Г. Дюнин,  А.Я. Хавкин // Журнал физической химии. – 
1993.– Т. 67. – № 7. – С. 1561–1562  
12.  Лесин    В.И.    Физико-химический    механизм  обработки    воды    магнитным    полем     [Текст]  / 
В.И. Лесин // Сб. докладов 5-го Международного конгресса «Экватэк». – Москва. – 4–7 июня 2002 г. – 
С. 371 (на русском и английском языках). 
13.Hans E.  Crystallization of calcium carbonate in magnetic field in ordinary and heavy water // 
Journal of Crystal Growth,№ 01/2004; 267(1):р. 251-255. 
 
 
 
УДК 539.215.08 
 
БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДЫҒЫ  КЕНОРНЫНЫҢ БҰРҒЫЛАУ ШЛАМЫНЫҢ  
ФИЗИКА-ХИМИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ 
 
Жанбулатова  А.Б.  -  магистрант,  Жәнгір  хан  атындағы  Батыс  Қазақстан  аграрлық  техни-
калық университеті, Орал қаласы 
Адырова  Г.М. -  т.ғ.қ., Жәнгір  хан  атындағы  Батыс  Қазақстан  аграрлық  техникалық универ-
ситеті, Орал қаласы 
 
Берілген  ғылыми  мақалада  бұрғылау  шламының  элементтік  құрамы  мен  қасиеттері 
зерттелген,  сонымен  қатар  келесі  көрсеткіштері  механикалық  қоспалар,  су  мөлшері  асфальт-
шайырлы  заттар  және  мұнай  өнімдеріанықталған.  Өткізілген  зерттеулердің  негізінде  келесі 
қорытынды жасауға болады, яғни қосымша тазалау мен сұйық және қатты фазаларды бөлгеннен 
кейін бұрғылау шламының компоненттерін зертханалық сынаулардың нәтижесіне байланысты әрі 
қарай өндірістің әртүрлі салаларында қолдануға болады. 
Негізгі ұғымдар: бұрғылау шлам, механикалық қоспалар, тығыздық, су, күкірт, мұнай өнімдері, 
асфальт-шайырлы заттар 
 
Қазіргі  таңда,  мұнай  өндіру  және  мұнай  өңдеу  өнеркәсібі  Қазақстан  экономикасының  ең  қар-
қынды  дамып  келе  атқан  салаларының  бірі  болып  табылады.  Президент  Н.Ә.Назарбаевтың  «Нұрлы 
жол  -  Путь  в  будущее»  атты  жолдауында,  ол  республиканың  индустриальді  және де  қызмет  көрсету 
саласындағы,  атап  айтқанда  азық-түлік  және химия  өнеркәсібі  жобаларын, машина  жасау,  сондай-ақ 
қызмет көрсету саласында қолдау, ең өзекті мәселелерді шешу үшін қажетті болып табылады. 
Мұнай  өндіру  технологиясының  заманауи  дамуының  сатысында  мұнай  кен  орнын  пайдалану 
кезінде тұнба шұңқырларында артық мөлшерде жиналатын қалдықтардың көп мөлшері пайда болады. 
Ластану барлық сатыда кездеседі: ұңғыманы пайдалану және салуда, көміртек шикізатын өңдеу 
мен  тасымалдауда.  Мұнай  және  газ  өнеркәсібі  қоршаған  ортаның  және  оның  жекелеген 
нысандарының  ластануында  өте  қауіпті  болып  табылады.  Осыған  сәйкес  барлық  технологиялық 
үрдістер  табиғи  экологиялық  жағдайдың  бұзылуына  әкеледі.  Геоэкологиялық  жүйеге  ең  жағымсыз 
әсер ететін мұнай өнімдері, мұнай және бұрғылау қалдықтары. Қалдық шлам – құрамында мұнай және 
мұнай  қалдықтары  және  улы  полимерлі  қоспалары  бар  минералды  құрамдар:  КМЦ  (карбокси-
метилцеллюлоза), ССБ (сульфит-спирттібард), ПАА (полиакриламид) және басқа да қосылыстар мен 
табиғи жүйелер мен әсері, олардың ылғал, жауын-шашын тұнбаларымен, жерасты және жер бетіндегі 
сулармен байланысы кезінде жергілікті био және агроценозды орналасқан табиғи тепе-теңдігін [1]. 
Бұрғылау  қалдықтары  фракциясы  әсеріндегі  геологиялық  және  сулы  ортаның  химиялық 
құрамының экологиялық зардаптар әсерінен ластануы және өзгеруінің шекті мүмкіндігі геоэкологияның 
бұрғылау  қалдықтарымен  айналысу  тәсілдері  мен  мұнай  өндіру  тәсілдері  кезіндегігі  сулы  және 

ПЕРСПЕКТИВЫ И ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ РАЗВИТИЯ ЕСТЕСТВЕННЫХ НАУК 
 
 
347
геоэкологиялық экожүйелер мен биоресурстардың экологиялық жағдайын бағалау әдістеріне қатысты 
бөлігінің негізі болып табылады.  
Осымен  байланысты  мұнай-газ  кен  орындарын  меңгеру  және  оларды  әрі  қарай  қолдану 
мақсатында өңдеу тәсілдері кезінде түзілетін бұрғылау қалдықтарын белсенді қажеттіліктері бар [2]. 
Зерттеу мақсаты болып мұнай-газ конденсаты кен орнының бұрғылау шламдарын немесе оның 
бөлек  компоненттерін  әрі  қарай  әр  түрлі  өндіріс  саласында  оның  физика-химиялық  қасиеттеріне 
байланысты қолдану мүмкіндігін орнату табылады. 
Зерттеу  нысаны  болып  БҚО-дағы  әр  түрлі  жерден  таңдалған  мұнай-газ  конденсатының 
бұрғылау шламы таңдалды. 
Зерттеу  әдістемесі.  Зерттеу  шегінде  бұрғылау  шламының  тығыздығы,  тұну  температурасы, 
элементтік  құрамы,  күкірт  үлесі,  механикалық  қоспалар,  су  және  мұнай  өнімдері  үлестерін,  асфальт-
шайырлы заттар секілді физика-химиялық көрсеткіштері анықталды.  
Зерттеу  Жәңгір  хан  атындағы  Батыс  Қазақстан  аграрлық-техникалық  университетінің  Химия 
және химиялық технология кафедрасында, сонымен қатар Биотехнология және табиғатты пайдалану 
институтының ғылыми-зерттеу сынау орталығында жүргізілді. 
Зерттеудің  бірінші  сатысында  бұрғылау  кезінде  шыққан  шлам  құрамына  кіретін  жыныстың 
массалық құрамы анықталды. Анықтау келесідей жүргізілді: бұрғылау шламының дұрыстап араласқан 
өлшендісін кептірілген және өлшенген қағаз сүзгіден өткізді. Тұнба қалған сүзгіні ыстық сумен ағынды 
судағы және қағаз сүзгінің бетіндегі мұнай өнімдері толықтай жойылғанша шаяды. Тұнбасы бар сүзгіні 
кептіргіш шкафта 105ºС температураға дейін тұрақты массасы қалыптасқанша кептіреді. 
Механикалық қоспалардың массалық үлесін келесі формуламен есептеледі: 
 
М = [(m
1
 - т
2
)/т
3
] * 100, 
 
Мұнда m
1
–сүзуден кейінгі сүзгісі бар стакан массасы, г;  
т
2
–таза сүзгісі бар стакан массасы, г;  
m
3
–шлам өлшендісінінң массасы, г. 
Анықтау  нәтижесінде  шламдағы  қатты  жыныстардың  үлесі  келесідей  бөлінді:  №1  үлгі  –  22,6% 
(масс.), №2 үлгі– 23,5% (масс.), №3 үлгі– 21,8% (масс.), №4 үлгі– 21,2% (масс.). Бұрғылау шламының 
құрамындағы  жыныстың  орташа  құрамы  –  22,27%  (масс.).  Алынған  мәліметтерге  қарағанда 
практикалық тұрғыдан алғанда бұрғылау щламының ¼ бөлігі шығарылған жыныстан; ¾ бөлігі су және 
мұнай өнімдері кіретін сұйық фазадан тұрады деген қорытынды жасауға болады. 
Бұрғылау шламының тығыздығы пикнометрдің көмегімен келесідей анықталынды [4]. 
Сыналатын  өнімнің  қасиеттеріне  тәуелді  0,0005  г  қателіктен  көп  болмайтындай  таңдалған 
пикнометрді  өлшеп  алады,  кейін  пикнометрді  18-20
о
С  температурада  көпіршіктер  пайда  болмайтын-
дай  және  стакан  қабырғасына  тимейтіндей  етіп  сыналатын  үлгімен  толтырылады.  Пикнометрдің  қақ-
пағын  жауып, жартысына  дейін  20
о
С  температурадатермостатта  немесе  моншада  сыналатын  үлгінің 
деңгейінің  өзгеруі  тоқтағанға  дейін  ұстайды.  Өнімнің  артық  мөлшерін  пипеткамен  немесе  сүзгі 
қағазымен  алып  тастайды.  Сыналатын  үлгінің  деңгейін  пикнометрдің  жоғарғы  бөлігіндегі  сызығы 
арқылы  орнатады.  Үлгі  бар  пикнометрді  моншадан  алып,  берілген  температурадан  сәл  ғана  төмен 
температурада салқындатып, сыртынан статистикалық электрлікті жоя отырып сүртеді де, корсеткішті 
қателік бойынша өлшейді.  
Анықтау  нәтижелері  бұрғылау  шламдарының  тығыздығындағы  1450  -11480  кг/м
3
  аралығында 
болатынын  көрсетті:  №1  үлгі  –  1456  кг/м
3
,  №2  үлгі  –  1467  кг/м
3
,  №3үлгі  –1471  кг/м
3
,  №4  үлгі  –  1479 
кг/м
3. 
Тұну  температурасын  анықтау  кезінде  МемСТ  20287  стандартына  сәйкес  үлгі  дайындалды  [5]. 
Сыналатын үлгіні 15 см
3
 сәйкес пробирканың төменгі белгісіне дейін құяды. Үлгісі және термометр бар 
пробирканы  жылу  моншасына  50  С
о
температурада  орналастырып,  пробиркадағы  термометр  және 
жылу моншасындағы индикатор көрсеткіштері тең болғанға дейін ұстайды. Жылытқанннан кейін үлгісі 
бар  пробирканы  жылу  моншасынан  алып,  шыны  муфтаға  оқшаулағыш  прокладка  және  сәйкес 
тығындардың  көмегімен  бекітеді.  Пробиркасы  бар  муфтаны  бөлме  температурасында  салқындату 
үшін  штативке  орналастырады.  Үлгі  температурасы  35+5  С
о
  дейін  төмендетілген  кезде  пробиркасы 
бар  муфтаны  температурасы  тұну  температурасынан  5  С  температурадан  төмен  температурада 
салқын  моншаға  орналастырады.  Ал  пробиркадағы  өнімнің  температурасы  тұну  температурасы  үшін 
белгіленген  температураға  жетсе,  салқын  моншаны  тіреуге  дейін  еңкейтіп,  уақыт  қосу  керек. 
Дыбыстық  белгі  пайда  болғаннан  кейін  тетік  арқылы  жарықтандырғышты  қосады  да  сынау  үлгісінің 
ығыстырғандығын  байқайды.  Салқын  моншаны  бастапқы  қалпына  келтіреді.Анықтау  нәтижесінде 
бұрғылық шламның тұну температурасы -5 С
о
 және -6 С
о
 аралығында болады. 
Келесі  зерттеу  сатысы  бұрғылау  шламының  құрамында  асфальт-шайырлы  заттардың 
анықталуы болады. Зерттеу концентрлі күкірт қышқылы үлгісін өңдеу кезінде түзілетін қышқыл гудрон 
көлемінің өзгеруін анықтауда [6]. 

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ   БОЛАШАҒЫ МЕН НЕГІЗГІ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ 
 
 
348
Анықтау  нәтижесінде  бұрғылау  шламының  құрамындағы  асфальт-шайырлы  заттардың  үлесі 
келесідей болатыны анықталды: №1 – 2,2% (масс.), №2 – 2,6% (масс.),  №3 – 4,8% (масс.), №4 – 5,2% 
(масс.).  Бұрғылау  шламының  құрамындағы  асфальт-шайырлы  заттардыңмұндай  көлемі  бұрғылау 
ерітінділерімен  сонымен  қатар  мұнай  өнімдерінің  кейбір  қоспаларындағы  әр  түрлі  жағу  материал-
дарының болуын айтады.  
Зерттеудің  соңғы  сатысы  бұрғылау  шламындағы  су  және  мұнай  өнімдерін  анықтау  болып 
табылады.  
Бұрғылау  шлам  құрамындағы  суды  анықтау  МемСТ  2477-65  стандартына  сәйкес  жүргізілді. 
Берілген әдіс бұрғылау шлам үлгісін ерітінділермен азеотропты айдауға негізделген [7]. 
Анықтау  нәтижесінде  бұрғылау шлам  құрамындағы  су  5,1%  (масс.)  (№1  үлгі) мен   7,2%  (масс.) 
(№4  үлгі)  аралығында  болады.  Бұрғылау  шлам  құрамындағы  судың  орташа  болуы    5,77%  (масс.) 
құрайды. 
Сонымен  қатар  бұрғылау шлам  құрамында  мұнай өнімдерінің  болуы МВИ KZ.07.00.01668-2013 
флуориметриялық  әдіспен  анықталды.  мұнай  өнімдерінің  массалық  үлесін  анықтайтын  флуоримет-
риялық  әдіс  өлшендіден  мұнай  өнімдерін  экстракциялау  кезектілігі  мен  мұнай  өнімдерінің  массалық 
концентрациясын өлшеуден тұрады [7]. Анықтауды Флюорат 02-3М (Люмэкс, РФ) құралында жүргізді.  
Анықтау нәтижесінде №1-3 үлгіде мұнай өнімдерінің болмағаны анықталды, ал №4 үлгіде мұнай 
өнідері бұрғылау шлам құрамында 18,7 мг/кг көрсетті, яғни  0,00187% масс. 
Сонымен қатар бұрғылау шлам құрамында әр түрлі микроэлеметтер анықталынды.  
Бұрғылау  шламының  элементтік  құрамын  ASTMD5863  -  00a(2011)  сәйкес  анықталынды  [8]. 
Үлгіні  күкірт  қышқылымен  ыдыратуға  және  кезекті  сұйылтылған  азот  қышқылында  ерітуғе 
ұшыратылды. Анықтауды атомды-абсорбционды спектрометр VarianAA140 (AgilentTechnologies, США) 
көмегімен жүргізді.Анықау нәтижелері 1 кестеде көрсетілген. 
 
Кесте 1 – БҚО мұнай-газ конденсат кен орны бұрғылау шламының элементтік құрамы 
 
Элементтер 
Концентрация, мг/кг 
№1Үлгі 
№ 2 Үлгі 
№3 Үлгі 
№4 Үлгі 
Pb 
3,30 
3,10 
- 
- 
Cd 
1,66 
0,10 
0,10 
0,12 
Zn 
2,84 
2,63 
2,0 
1,20 
Cu 
2,19 
0,21 
1,49 
2,3 
Fe 
3,58 
1,39 
1,00 
1,50 
1  кестеде  көрсетілгендей  үлгілерде  зерттеу  түрлерінің  барлығында  кадмий,  мырыш, мыс  и  темір,  ал  
№1  и  №  2  үлгіде  қорғасын  бар  екені  анықталды.  Элементтік  құрамның  диаграммасы  1  суретте 
көрсетілген.  
                       №1 Үлгі                                                              №2 Үлгі 
 
                      №3 Үлгі                                                            №4 Үлгі 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сурет 1 – БҚО мұнай-газ конденсат кен орны бұрғылау шламының элементтік құрамының 
диаграммасы 
 

ПЕРСПЕКТИВЫ И ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ РАЗВИТИЯ ЕСТЕСТВЕННЫХ НАУК 
 
 
349
Диаграммада көрсетілгендей №1 үлгіде темір және қорғасын концентрациясы алдыңғы қатарда, 
сондай-ақ  оған  мырыш  концентрациясы  жақындау  екенін  байқаймыз.  Мыс  пен  кадмий  аз  мөлшерде 
көрстілген.  
№2 үлгіде өзгеше көріністі көруге болады. Көп мөлшерде кездесетін қорғасын мен мырыш 15%-
дан  кем мөлшерде,  ал  темір  қорғасын  мөлшерінен  2,5  есе  төмен мөлшерде  кездеседі.  Кадмий  және 
темір аздаған мөлшерде кезддеседі.  
№3  үлгі  мырыш  пен  мыс  жооғары  мөлшерде  кездеседі,  дегенмен  мыс  25%  төмен.  Қорғасын 
табылмады,  кадмий  мөлшері  аздаған  мөлшерде  кездеседі.  Темір  мырышқа  қарағанда  2  есе  төмен 
мөлшерде кездеседі.  
№4 үлгіде мыс концентрациясы жоғары мөлшерде кездеседі, темір мөлшері 34%, және мырыш 
мөлшері  осыған  жақын  мөлшерде  кезддеседі.  Кадмий  мөлшері  3-ші  үлгідегідей  жоқтың  қасы  болып 
табылады.  
Бұрғылау шлам құрамындаы табылған элементтер ауыр металлдарға жатады және олар бұрғы-
лау шламын оның пайдалану жолына тәуелді белгілі бір дәрежеде ауыр металдардан тазалауды қа-
жет етуді ескертетін, шлам жинағыштар мен шұңқырларда ашық сақтау әдісі кезінде қоршаған ортаға 
зиянды әсерін тигізу қаупі бар.    
Сонымен қатар бұрғылау шламы құрамындағы күкірттің жалпы мөлшерін анықтадық. Анықтауды 
МемСТ  Р  50442-92  стандартына  сәйкес,  рентгено-флуоресцентті  анализатор  X-Supreme  8000 
(OxfordInstruments, Великобритания) көмегімен жүргізілді [9]. 
Анықтауды  үлгіні  рентген  сәулелеріне  газ  тәрізді  гелийлі  ортада  ұшырату  және  қазба 
элементінің  флуоренциялық  мәнін  есептеу  арқылы  жүргізілді.  Анықтау  нәтижесінде  күкірт  №3  және 
№4 үлгіде 0,004 жәнк 0,019 % (масс.) тең. Бұрғылау шламының құрамындағы жалпы күкірттің мұндай 
мөлшері шламның көп бөлігін массасы бойынша күкірттің әсерсіз мөлшері бар бұрғыланған жыныстар 
алуына негізделді.  
Бұрғылау  шламының  физика-химиялық  құрамының  жалпы  мәліметтеріне  қарағанда  зерттелген 
бұрғылау шламы бұрғылау кезінде  пайда болған су және аздаған мөлшерде асфальт-шайырлы грунт-
тың қосылысы болып табылады. Грунт бұрғылау шламының жалпы массасының - 24%, су - 7% дейін,  
асфальт-шайырлы  қосылыстары  –5%  дейінгі  мөлшерді  құрайды.  Бұрғылау  шламы  құрамындағы 
мұнай  өнімдері  азаған  мөлшерде  кездеседі.  Сондай-ақ  бұрғылау  шламы  құрамында  қорғасынғ 
мырыш, кадмий, мыс, темір және күкірт секілді элементтер анықталды. 
Сонымен  өткізген  зерттеу  нәтижелері  бойынша  бұрғылау  шлам  құрамы  оны  қосымша  тазалау 
және  қатты  -сұйық  фазаларға  бөлгеннен  соң  оны  кезекті  зертханалық  зерттеу  нәтижелеріне  тәуелді 
өндірістің әр түрлі салаларында қолдануға мүмкін болады. 
 
Әдебиеттер: 
1.Рахматуллин  Д.В.  Разработка  комплексного  метода  утилизации  буровых  шламов:  Диссер-
тация на  соискание ученой степени кандидата технических наук.  Уфа. УГНТУ, 2011. 
2.  Булатов,   А. И. Охрана  окружающей  среды  в нефтегазовой  промышленности  /  А. И. 
Булатов,   П. П. Макаренко, В. Ю. Шеметов — М.: Недра, 1997.  
3.  Лабораторный  практикум  по  курсу  "Химия  и  физика  органических  веществ"  :  учеб.-метод. 
пособие  пособие  для  студ.  очной,  заоч.  и  вечерней  форм  обучения  спец.  050721-"Химическая 
технология органических веществ" / сост. Абдрахманова А. Г., Р. С. Бегалиева. - Уральск: ЗКАТУ им. 
Жангир хана, 2011.  
4. ГОСТ  3900-85.  Нефть  и  нефтепродукты.  Методы  определения  плотности  (с  Изменением  N 
1) Взамен  ГОСТ 3900-47; введ. 01 .01 .87 Москва. Стандартинформ 2006  
5.  ГОСТ  20287-91  Нефтепродукты.  Методы  определения  температур  текучести  и  застывания.  Часть  3.  
Москва. Стандартинформ 2006  
6.  МВИ  KZ.07.00.01668-2013  Количественный  химический  анализ  почв.  Методика  измерений 
массовой  доли  нефтепродуктов  в  пробах  почв  и  грунтов  флуориметрическим  методом  на 
анализаторе  жидкости  «Флюорат  -02»  (М  03-03-2012).  –  Введен  взамен  МВИ   KZ.07.00.00872-2008; 
введ. 06.02.13. – Федеральный центр анализа и оценки техногенного воздействия. – 2012.  
7.  ГОСТ  2477-65  Нефть  и  нефтепродукты.  Метод  определения  содержания  воды.  –  Взамен 
ГОСТ 1044-41 и ГОСТ 2477-44; введ. 01.01.66. – ИПК Изд-во стандартов, 2004.  
8. ASTMD5863 - 00a(2011) Стандартные методы определения никеля, ванадия, железа и натрия 
в сырой нефти и нефтяных топливах с помощьюпламенной атомно-абсорбционной спектрометрии. – 
Введен впервые; введ. 01.01.06. – Изд-во стандартов, 2011. – 14 с. 
9.ГОСТ  Р  50442-92  Нефть  и  нефтепродукты.  Рентгено-флуоресцентный  метод  определения 
серы. – Введен впервые; введ. 01.01.94. – Госстандарт России, 1994. – 4 с. 
 
 
 
 

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ   БОЛАШАҒЫ МЕН НЕГІЗГІ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ 
 
 
350
УДК 582.394 (574.23)  
 
ПАПОРОТНИКИ ГОСУДАРСТВЕННОГО НАЦИОНАЛЬНОГО ПРИРОДНОГО ПАРКА 
«БУРАБАЙ» (СЕВЕРНЫЙ КАЗАХСТАН) 
 
Кузурман  М.В.  –  магистрант,  Костанайский  государственный  университет  имени  А. 
Байтурсынова 
Султангазина  Г.Ж.  –  к.б.н.,  доцент  кафедры  биологии  и  химии  Костанайского  государст-
венного университета имени А. Байтурсынова 
 
В статье представлен аннотированный список 18 видов папоротников, произрастающих на 
территории ГНПП «Бурабай», с учетом литературных данных и собственных сборов. Из них два 
вида  -  Dryopteris  cristata  (L.)  A.  Gray.  и  Gymnocarpium  jessoense  (Koidz.)  Koidz.  приводится  для 
территории природного парка впервые. 
Ключевые слова: ГНПП «Бурабай», птеридофлора, местонахождение. 
 
Государственный  национальный  природный  парк  (ГНПП)  «Бурабай»  является  природоохран-
ным  государственным  учреждением,  входящим  в  систему  особо  охраняемых  природных  территорий 
республиканского значения. ГНПП «Бурабай», занимающий площадь 129 тыс. 935 га. расположен на 
северо-  западе  Казахского  мелкосопочника  [1].  Особенностью  этой  территории  является  располо-
жение  на  стыке  степной  и  лесостепной  зон,  что  создает  условия  для  поселения  многих  степных  и 
лесных  видов.  Глубокие  ущелья,  особый  микроклимат  позволили  сохраниться  бореальным 
растениям, образующим рефугиум бореальной голоценовой флоры. 
 В  ботанико-  географическом  разделении  территория  национального  парка  определена  как 
Евроазиатская степная область, Причерноморско- Казахстанская подобласть, Заволжско- Казахстан-
ская  провинция,  Восточно-  Казахстанская  подпровинция,  Кокчетавский  округ  [2,  3].  Эта  территория 
относится  к  степной  области,  но  близость  к  зоне  лесостепи  Западно-  Сибирской  равнины  наклады-
вает  отпечаток  на флору  и  растительность. Е.И. Рачковская  считает,  что  здесь  сформирован  изоли-
рованный  участок  лесостепи  низкогорий.  От  зональной  лесостепи  Западной  Сибири  Кокчетавская 
возвышенность  отделена  довольно  неширокой  полосой  (не  более  100  км)  богато-разнотравно-
морковниково-красноковыльных степей [3]. 
Территория  ГНПП  «Бурабай»  отличается  богатством  и  разнообразием  флоры.    Здесь 
насчитывается  691 вид (в том числе 47 чужеродных) из 101 семейства и 344 родов [4]. 
Павлов  Н.В.  во  «Флоре  Казахстана»  (1956)для  Кокшетауского  флористического  района 
приводит 10 видов папоротников [5], Горчаковским П.Л. (1987), Карамышевой З.В. и Рачковской Е.И. 
(1973) на территории Кокшетауской возвышенности отмечено 14 видов папоротников [3, 6]. 
Полевые исследования проводились  на территории национального парка «Бурабай» в период 
с  2010  по  2014  гг.  маршрутным  методом.  Аннотированный  список  видов  птеридофлоры  изучаемого 
региона  представлен  с  указанием  новых  местонахождений  и  местонахождений,  известных  по 
гербарным образцам, хранящимся в Гербарии  Института экологии растений и животных УрО РАН, и 
включает  18  видов  папоротников  из  10  семейств  и  11  родов.  Собранный  материал  хранится  в 
Гербарии  кафедры  биологии  и  химии  Костанайского  государственного  университета  имени  А. 
Байтурсынова. 
Для  каждого  вида  дана  характеристика  местообитаний  и  сведения  по  встречаемости  на 
территории национального парка: 
Очень  редко  –  одно  местонахождение  (приводятся  данные  этикетки,  либо  ссылка  на 
литературный источник); 
Редко – не более шести местонахождений; 
Изредка  –  виды,  которые  встречаются  на  территории  парка  спорадически  или  виды 
специфических местообитаний (солончаков, лугов и т.п.); 
Обычно – широко распространенные виды, встречающиеся на всей территории парка либо его 
части (например, степной или лесной). 

жүктеу/скачать 39,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: