Ф ♦Рауан* Алматы 1997 Редакторы Үлықман Әбілдаұлы Шыңғыс Айтматов, Мұхтар Шах а нов

адамды  о  дүниеге  жалғыз  жіберуге  болмайды  деген 
түсінік  үстем түсіп  отырған.
Тіпті 
кейбір 
тайпаның 
бойжеткендері 
болашақ 
күйеулері  өле  қалса,  әзір  тұрсын  деп,  тұрмысқа  шықпас 
бұрын  мойнына  жіп  орап  жүрген.  Ал  Фиджи  аралындағы 
сомо-сомо  тайпасының  атақты  қолбасшысы  Рамбити 
теңіз  апатына  ұшырап,  суға  кеткенде,  соңында  қалған  он 
жеті  жесірі  түгелдей  өлтірілген.  Намен  елді  мекенінде 
біреудің  сексен  әйелі  бірдей  құрбандыққа  шалынып,  ай- 
нала  қызыл  қанға  бөккенін  жылнама  беттері  айғақтайды.
Шаханов.  Бұл  арада,  сірә,  махаббаттан  гөрі,  мистика- 
лық  консерватизм  мен  жандүниенің  көрсоқырлығы 
жайында  айтқан  жөн  шығар,  әрі  өзі  —  жан  шошырлық 
нәрсе  ғой.  Ертеде  Африка  тайпаларында  көсемі,  не  кө- 
семінің  сүйікті  әйелі  өлсе,  қызметші  құлдарын  да  қоса 
көметін  дәстүр  болған.  Құрбандыққа  бас  тіккен  олар 
мұны  өзіміздің  қасиетті  парызымыз  деп  білген.  Осындай 
бір  жабайы  салт  орындалар  кезде  қапияда  жолыққан 
еуропалықтар  өлгелі  түрған  құлдарға  араша  түседі.  Сон­
да  құлдар:  "Көсемімізді  о  дүниеде  кім  күтіп-бағады?"  — 
деп,  ақ  адамдарға  наразылық  білдіріпті.
Үндістанның  найар  атты  көне  тайпасының  жұбайлық 
өмірі  өзгелерден  тіптен  бөлек.  Жігіт  үйленгенмен,  жұ- 
байымен  бір  шаңырақ  астында  түрмайды.  Күйеу  өз  отба- 
сында,  әйелі  де  сол  сияқты  әке-шешесімен  бір  үйде  тұра 
береді.  Күйеуімен  жолығысар  сәтті  зарыға  тосқан  әйелі 
жыл  сайын  бірнеше  күнге  ғана  балаларын  ертіп  келіп,  ер- 
азаматының  қасында  болып  қайтуға  еркі  бар.  Ал  жиі  кез- 
десуге  тайпаның  дәстүрі,  салты  жол  бермейді.  Тіпті  бұл 
масқарашылық  болып  есептелінеді.  Ж әне  жұбайлар  өмір
бойы  бір-біріне  материалдық  жағынан  жауапкершілік
жүктемейді.  Әркімнің  күнкөрісі  өзінде.  Бір  қызығы,  тайпа- 
да  айырылысу  деген  өте  сирек  кездесетін  құбылыс  екен. 
Бәлкім,  бүл  ұзақ  жылдар  бір  шаңырақтың  астында  тұрып, 
жұбайлық  өмірдің  күнгейлі-көлеңкелі  шақтарын  бастары- 
нан жиі  кешпегеннің өсері  шығар.
Сол  сияқты  даяктардың  үйленуі  мен  ажырасуы  да  өз- 
гелерден  ерекше.  Бұл  халықтың  өмірін  жете  зерттеген 
Пьер  Пфеффер  былай  деп  жазады:  "Мұнда  еркектермен 
қатар  әйелдер  де  ажырасамын  деп  талап  қоюға  ерікті. 
Бүл даяктар  өмірінде  ешқандай драма туғызбайды".
Бір  таңғаларлығы,  ерінен  айырылысқан  өйел  екінші 
мөрте  тұрмыс  қүрса,  алғашқы  күйеуі  олардың  құрметті 
қонағына,  тіпті  әйелдің  кейінгі  жарының  досына,  туран 
ағасына  айналатын  көрінеді.

Міне,  шуда  жіптей  шатасқан  әр  түрлі  наным,  түсі- 
ніктің  төңірегінде  қаншама  ұлт  пен  ұлыстың  жүбайлық 
ғұмыры,  азапты  махаббаты  жасырынып  жатыр!
Айтматов.  Махаббат  ұғымы  бір  текті десек  те,  өркім 
оған  өз  түсінігі,  өз  көзқарасы  арқылы  миллион  тарау 
жолмен  келеді.  Бірақ  адам  баласы,  негізінен,  өшіп-жанба, 
ұсақ  құмарлықтың  барлығын  махаббатпен  шатыстырып, 
жиі  қателесіп  жатады.  Керек  десең,  шындап  сүйе  білу  -  
шексіз  төзім  мен  сенім  жібіне  қатар  байланған  азапты 
шаруа.  Ж ән е  бұл  сезімнің  ұлылығы  сол  азаптан  ләззат 
алуында ж атқанын  ұмытпауымыз  керек.
Ж ан   дүниесі  бай,  парасатты  екі  адамның  миллион- 
даған  халықтың  арасынан  бір-бірін  жаңылыспай  тауып, 
үйленуі  сондықтан  да  аса  сирек  құбылыс.  Ал  сүйгеніне 
адал  болып  қалу  да  кез  келген  адамның  қолынан  келе 
бермес  асыл  қасиеттің  бірі.  Таза  сүйіспеншілік  сезімі  ту- 
дырған  небір  ұлы  қасиеттерді,  көзсіз  ерліктерді,  жанкепггі 
оқиғаларды  жинақтап,  күллі  әлемдік  деңгейде  "Махаббат 
энциклопедиясын"  құрастыруды  ұсынар  едім.
Шаханов.  Адам  баласы  ылғи  да  ақылсыздығынан 
бақытсыз  атанбайды.  Егер  ж ұбайлы қ  өмірде  ақылды 
адам  бақытты  болса,  Сократ  пен  Лев  Толстой  бақытты 
болар  еді. 
”. 
>
4
'
Қайбір  жылы  Мәскеуде  өткен  поэзия  кешімде  оқыр- 
мандардың қойған  сұрақтарына жауап  бере  келіп:  "Осы  10 
миллион  тұрғыны  бар  Мәскеу  қаласында  бір-бірін  рухани 
байытқан,  сезімі  мен  биік  парасаты,  жан  тазалығы 
қапысыз  ұйқасқан  1000  жұп  жүбай  табылса,  үлкен 
жетістік",  -   деп  едім.  Кейіннен  "сол  жолы  қызды- 
қыздымен  көбірек  айтып  жіберіппін-ау"  деп  ойлағанмын. 
Ал  шын  махаббат  ілуде  бір,  зарықтырып  жолығатын  жан 
тебірентерлік оқиға  екендігін дәлелдеп  жатудың өзі  артық.
Қалың  көпшілікті  ылғи  да  құлай  сүюге  қабілеті  бар- 
лар,  не  қабілеті  ж оқтар деп  екіге  бөлгім  келіп  тұрады.
Моғол  үрім-бұтағынан  тараған  Үндістанның  атақты 
билеушісі  Ж аһан  шах  ғашық жары  Мұмтаз  қапияда  қаза 
болғанда,  көшкен  елдің  жұртындай  боп  қалған  қаралы 
көңіліне  алтын  мен  күміс  те,  өзгелерді  иілтіп-бүгілткен 
лауазым  да,  белі  бұралып,  мықыны  билеген  үндінің 
қарақат  көз  сұлулары  да  медет  бола  алмайды.  Бар 
аңсары  Мұмтазға  ж ер  үстінде  ж о қ   ескерткіш  тұрғызуға 
ауады.  Құлай  сүйген  сыңарынан  айырылған  көңілге  сол 
ғана  сүйеніш  болмақ.  Шахтың  19  жыл  бірге  отасып, 
тоғыз  бала  көрген  сүйіктісіне  арнап  соқтырған  ес­
ке рткіші  Тәж-Махал  (XVII  ғ.)  әлемнің  жеті  кереметінің

біріне  айналып,  өзінің тіл  жеткізгісіз  сұлулығымен  көрген 
жанның  көзін  арбаған  күйі  көгілдір  аспан  астында  өлі 
күнге  әміршінің  асқақ  махаббатын  жырлап  түр.  Демек, 
махаббаттың  нақты  формуласы  жоқ  болса  да,  жер 
бетінде  оған  қойылған  ескерткіш  көп.
Айтматов.
 
Ұмытпасам,  70-жылдардың  аяқ  шенінде 
болар,  Мариям  жеңгең  екеуміз  "Москва"  қонақ  үйіне 
тоқтағанбыз.  Сол  түні  сен  біздің  бөлмемізге  келіп,  қазақ 
сазгері  Естайдың  ұлы  махаббаты  туралы  арынды  жыр 
оқығансың.  Біздің  дөл  қазіргі  әңгімеміздің  тақырыбын 
сол өлең арқылы  кеңітуге  болар  еді.
Шаханов.
 
Ол  жыр  "Ғашықтық  ғаламаты"  деп  атала- 
ды.  Оқиын.
Атақты  "Қорлан”  өнінің  авторы  Естай  ақын  72-ге  келіп, 
тіршілікпен  қоштасар  шағында  аласұрып  ж ан  досы  Нұрлыбекті 
іздепті.  Екі  күндік  қашық  жерде  тұратын  Нұрлыбек  атган  құлап, 
аяғын  сындырып  алғанына  қарамастан,  арбаға  жамбастай  жатып,  до- 
сына  жеткен  екен.  Сонда  Естай  сұқ  саусағындағы  әбден  жұңарып, 
тозуға  айналған  жүзігін  көрсетіп:  "Сүйегіме  кіретін  қартгарға  ескерт. 
Мына  ж үзікті  жарты  ғасыр  қолымнан  тастамай  келгенімді  білесің. 
Ендеше  қалған  ғасырларда  да  саусағымда  жарқырап  жатсын...  Үлы 
сезімін  кішкене  жүзігіне  сыйдырған  қайран  Қорланым-ай!"  -   деп 
ағыд-тегіл  жылапты.
Бірде  Евгений  Евтушенконың  үйінде  шетелдік  достармен  болған 
бас  қосуда  мен  осы  оқиғаны  әңгімеледім.  Кенет  итальян  мүсіншісі 
орнынан  тұрды  да:  "Мұнда  сүйгеніне  қосыла  алмаған  Естай  ақыннын 
сағынышы  мен  зары   ғана  емес,  бүкіл  бір  ұлттың  махаббатқа  деген 
мінезі  мен  ерлігі  жатыр  екен.  Осы  Естай  мен  Қорланды  туған  ха- 
лықгың денсаулығы үшін тост көтеруді ұсынамын", — деді.
Сол  сәтте  төбем  көкке  екі-ақ  елі  ж етпей  тұрды.
Қартаң  әйел жүмысыма  іздеп  келіп,  жылады:
"Жалғыз қызым  бар  еді,  аіщам,
тірлігімнің  иіынары.
Еркелеттім,
Өмірімді желкен  еттім  жолына.
Тек сол гүлдеп,  толыссын  деп,
Тек  сол кисін,  сол  іиісін  деп,
Ештеңені  аяғам жоқ,  бәрін  бердім  қолына.
Қызым  сүлү бой  түзеді,  ой  түзеді жайдары,
Ой  түзеді,  көз жауын  ап  қызғаладақтай  майдағы,
Алды  болды  қүрбысының  бірге  өскен.
Үмітіме  бақ пен  қайғы  қалай  қатар мінгескен?
Бекер,
Бекер жіберіппін  еркіне,
Ерте түсіп  қалды-ау,  сірә,  албырт  сезім  өртіне.
Бақытты  едім,
Бақытты  едім  мен  қандай,

Қашан  қызым  жолыққанша  ғашықтыкдіың  дертте. 
Күзетшімін  бүл  күн  есік торыған,
Туар  айым  тумай  қалды  оңынан.
Үш  жыл  болды:
Бүйрабас  бір  әртістің
Сорлы  қызым  жүгіріп  жүр  соңынан.
Ал  ол  иттің
(бүл қорлыққа  қарашы?)
Бар  әйелі,  баласы.
Үйленуге  қайдан  келсін  шамасы.
Қызым  соны  білмейді ме?
Біледі!
Біле түра,  селт  етпейді жүрегі.
Небір жайсаң жігіттерді төредей 
Мазак,  етіп,  кетпеді ме  елемей?!
"Бүл не  деген  крлден  табар  бақытты 
Шөлден  іздеп  жаңылысқан  шөрегей",  —
Деп  сенсем  де:  бақыт  алда,  жол  алда,
Адасқандай  кейіптемін  боранда.
Ал  ол  үшін  бүйрабас  сол  әртістен 
Артық жан  жоқ ғаламда.
Тек соны  ойлап,  беріледі  арманға,
Тек  соны  ойлап,  жылайды  үйде  қалғанда.
Сосын  қайтпа  жымияды:
-   Менен  аск,ан  бақытшы 
Адам  жоқ  деп жалғанда.
Дауа  бар ма,  дауа  бар ма  талғамға.
Жақын  тартып  сырласымдай  бүрынғы,
Кешір,  қалқам,  саған  аштым  сырымды.
Сен  ерекше  сыйлы  жансың қызыма.
Сыйлайтыны  -жатк,а  ок,иды  жырыңды.
Өзіңе  аян, 
қ ь і з  
к ө ң і л і
 
-  гүл нәзік,
Ж еңе  алмаспыз  өр мінезбен  үрда-жьщ.
Әтінетн,
Сол  бақытсыз  сорлыға
Қол  үшын  бер,  ой  саларлык, жыр жазып".
Соны  айтты  да,  шығып кетті  ол қоштасып,
Түрып  қалдым,  ойым  мүңмен  астасып.
Көз  алдымнан  кетпей  қалды  мүңлы  ана,
Кәз  алдымнан  кетпей  қойды жас ғашық.
Әлке  даңқын  артқанымен  арқаға,
Әлі күнге түспей  келген  картага,
Қыран  ғана  қалыкдшйтын  көгінде 
Бүлттан  биік заңғар  аз  ба,
Сүрақ қойған  таңдар  аз  ба,

Жазылмаған  заңдар  аз  ба  өмірде?
Күдіс пейіл кедергіден  қайтқанымен  меселі, 
Ғашық жүрек  өз  тағдырын  өзі ғана  шешеді. 
Жыға  алмайды  оны  жүрттың  өсегі.
Бүған  дәлел  -  қүдіретті  "Қорлан"  әні кешегі. 
Қасіретті  сәт  сокданда,  әбден  меңдеп  кеселі, 
Қайран  Естай  қимас  досын  шақырып,
Былай  депті деседі:
-  "Ей.  Нүрлыбек,  еренім!
Жетпіс  екі жасымда 
Түзағына  іліндірді мені өлм.
Тулағанмен  амал нешік,  көнемін.
Тіршілікше  аз созбап  ең  кол  үшын,
Өлген  соң  да  кажет  боп  түр көмегің.
Дәл өзіңдей  қайдан  үқсын  қайғымды  ел, 
Ғашык, көңіл  -  мәңгі жасыл  айдын  көл. 
Ғашықтықпен  өткен  күндер ғана  өмір,
Ал қалғаны  -  жай  күндер.
Көлмен  көлдей,
таумен  таудай  теңдесе, 
Белдесуге талап  қылдым  мен  неиіе.
Елу бір жыл  ғаиіык,  болдым  Қорланға,
Елу бір жыл  өмір сүрдім  ендеше.
Корланды  ойлап,  қиял  қостым  таңдарға, 
Қорланды  ойлап,  шықтым  қанша  заңғарға. 
Сіре,  мендей  ға иіыкдіықтан  бақ  тауып,
Сіре,  мендей  мүңға  батқан  жан  бар ма? 
Дүниенің  өзге  бақыт,  шаттығын 
Менсінбеген
Менің  мүңым  -  тәтті  мүң.
Тәтті  емей  не?
Он  сезгізге  ой  салып,
Жиырма  бесті таңдандырса  қарттығым?! 
Әттең,  тағдыр қоса  алмадым,
Сорым  ба?
Заман  -жылан 
Жатып  алды-ау жолымда.
Бірак,  менің  бақытым  да,
барым  да:
Қорлан  берген  алтын  жүзік  жарқырап,
Елу бір  жыл  сәуле  шашты  қолымда.
Өр  толқынға  қарсы жүзген  өр  кеме 
Мен  болыппын.
Оһо,  қандай  мәртебе!
Бүл  жүзікке  елу бір жыл  әйелім

Қызғанышпен  қарап  келді  өртене. 
Десе-дағы  ел  дәстүрі  -  ерге  сын,
Қарттарға  ескерт,
Қарсыласа  көрмесін.
Қорланымның  көзі  болған  жүзікті, 
Өтінетн, 
г
Өзіммен  бір  жерлесін!
Серт  пен  сөзге  үмытшақтау өлкеде 
Ғашьщ  болып  өлу қандай  мәртебе! 
Тірлігіме  шабыт  берген  бүл  жүзік 
Жарық  беріп  жатсын  маған  көрде  де!" 
Шаршатпаған  арман  шіркін,  арман  ба?
Әне,  солай  қайсар  ақын  көз  жүмды.
Бүл  туралы  айтқан  кезде  Қорланға:
"Егер  олай  етпесе,
Естай  Естай  бола  ма?!
Естай  Естай  бола  ма?!
Онсыздағы  жаны  сүлу балаңа 
Сүлу өлім  сыйлапсың-ау,  Жер-ана!" - 
Деп  жылапты  кемпір  байғүс  еңкілдеп,
Ақ жаулығы  ай  нүрымен  желкілдеп.
Нағыз  ғашық  қарттығыңа  көнер  ме?!
Қорлан  өзі кейінірек қылтамақтан  өлерде, 
Әжімді жүзі  куарып,  түнеріп,
Күйеуін  сыртқа  шығарып жіберіп,
Акдалап,  қозып  делебесі  де,
Бойжетіп  қалған  немересіне 
Естайдың  әнін  салдырып,
Жанарын  шокдіай  жандырып:
"Бақыттымын,  бак,ыттымын",  -  депті  де,
Көз  жүмыпты  мәңгілік.
Ғашык,  жүрек сүйгені  үшін  бола  алмайды
жазалы.
Адам  азса  ғашықтықтың жоқтығынан  азады. 
Ғашык, жыры  -тіршіліктің  көкейтесті  өлеңі. 
Ешбір геометриямен 
Өлшенбейтін  көлемі.
Бүл  сезімнің  үшан-теңіз  адамзатқа  берері. 
Ғашық  болу келсе кімнің  қолынан 
Әлем  соған  сенеді.
Қүлай  сүю  -  ерлікпен  тең  себебі!
Апатай-ау, 
.
Онда  неге  итереміз  ғашықтарды  қакданға?

Көңілінің күні жоқтардан,
Табанының  бүрі жокдіардан
Жүрш  онсыз  да  зардап  шегіп жаіщанда.
Апатай-ау, 
п
"Қыэым  батты  күнәға,  -  
Дел  қамығып  жылама,
Жанарыңды  қасіретке  бүлама.
Мүмкін,  жолы  сәтсіз  шығар...
Бірак,  сүю  бак^іты
Кез келгенге тартылмайтын  сыбаға.
Апатай-ау,
Сеніміңді жасытпа,
Қашыкріыкдіы жеңе  білу —
 мьщшыльщ,
Нағыз  бақыт  -  жақында  емес,  қаиіыкдіа.
Кел,  ендеше,  орнымыздан  тік түрып,
Тост  айтайық
Қашық,  қиын  жол таңдаған  ғашъщқа:
Аспаны  ашьщ  болсьш  деп,
Сәулесін  алысқа  шашып  қалсын  деп,
Өлім  де  бөле  алмас ғашьщ  болсын  деп,
Адамдар  оларды  соттауға 
Асыкрасын  деп!
Айтматов.  Бозбада  шағымда  оқысам  да^,  есімде 
қалып  қойған  екі-үш  оқиғаға  назарыңды  аударайын.  Ұлы 
ойшыл  Иеремия  Бентамның  ғашықтық  хикаясы  мен 
тұрақтылығы  —  өз  алдына  басы  бүтін  жыр.  Ол  жас 
шағында  бір  көрікті  бойжеткенге  өлердей  ғашық  боп,  сөз 
айтады.  Өкінішке  орай,  ол  тілегі  қарсылыққа^ жолығады. 
Уақытқа  үстемдік  жүре  ме,  Бентам  да  қартайып,  ақыры 
сүр  бойдақ  қалпы  алпысқа  толады.  Сонда  да  болса  жас 
кездегі  сүйіктісіне  хат  жолдап,  өзінің  оған  деген  сезімі 
суымағандығын  білдіріпті.  Кексе тартып  қалған әйел тағы
да  оның ұсынған  қолын  кері  қағады.
Ұлы түлғаның әлгі әйелге  деген  сүйіспеншілігі  сондаи,
ол  жайлы  айтқанда,  толқымай,  тебіренбей,  тіпті  көзіне
жас  алмай  сөйлвмөиді екен.
Бентам  сексеннің  сеңгіріне  шыққан  шағында  ға-
шығына  ақырғы  рет  сәлем  жолдап:  Мен  әлі  тірімін,  аяу-
лым.  Он  алты  жасымда  өзіңе  гүл  сыйлаған  сәтге  қандаи
сезімде  болсам,  қазір  де  сол  қалпым,  көңілім  еш  суыған
жоқ.  Сені  сүюмен  өткен  тағдырыма  шексіз  разымын,
қош!" -  депті.
Ағылпшнның  даңқты  ескер  басшысы,  қызулы^  мұщы 
әрі  тұрақты  махаббат  иесі  герцог  Валлингтон  талаи  бозоа-

ланың  арманына  аиналған  Катерина  есімді  сүлумен  таны- 
сып,  тәтті  де  тату  күндерді  бастан  кешеді.  Екі  ғашық 
үйленуге  сөз  байласады.  Бірақ  қыз  өкесі дөулетті де  өр  көк- 
ірек  Лонгфорд  қос  жүректің  бұл  шешіміне  үзілді-кесілді 
қарсы  шыққан.  Артынша  Валлингтон  әскери  қызмет  бабы- 
мен  Үндістанға  сапар  шегеді.  Катерина  сұлу  болса  ғашығын 
өмір  бойы күтуге әзір екенін мәлімдеп қала береді.
Валлингтон  араға тоғыз  жыл  салып  қайтып  оралғанда, 
күндіз  есінен,  түнде  түсінен  кетпей  сағындырған  Кате- 
ринасын  тіптен  танымай  к,алған.  ІІІешек  дертіне  шал- 
ды ққан  қыздың  әдемі  ж үзі  ш ұрқ  тесік,  адам  шошырлық 
еді.  Катерина  көз  жасына  тұншыға  отырып,  сүйген 
жігітіне  рұқсат  береді.  Алайда  Валлинггон  өз  уәдесінен 
таймай,  ұлан-асыр  той  жасап,  некелерін  қидырған...
Меніңше,  осы  екі  оқиғаға  ешбір  түсініктеменің  керегі 
ж оқ. 
,
Шаханов.  Біздің  ғасырымыздың  50-60-жылдары  Батыс 
Еуропадан  бастау  алған  "сексуалдық  революция"  деген 
сүйкімсіз  термин  дүние  жүзіне  қанатын  кең  жайып  ке- 
леді.  Бұл  —  адам  бойындағы  ұят  атты  қасиетті  сезімді 
түншықтырып  өлтіретін,  қүр  дене  құмарлығын  өрістетуге 
өлшеусіз  мүмкіндік  беретін  және  онысын  биік  өркениет 
пен  озы қ  мәдениеттің  үлгісі  ретінде  бүркемелеп  көрсете- 
тін  замана тудырған  қатерлі дерт.
Рас,  ғалымдардың  айтуынша,  адам  өз  организмі  мен 
психологиясын  бір  қалыпты  деңгейде  үстап  түру  үшін, 
ең  басты  үш  қажеттікке  жолығады  екен.  Біріншісі  -   та- 
мақтану,  екіншісі  —  ұйқы   мен  көтеріңкі  көңілкүй, 
үшіншісі -  сүйіспеншілік  яки  жыныстық  қатынас.
Адам  тамақтан  айырылса,  өмір  сүру  қабілетін  жоғал- 
тады.
Ұйқы  ләззәтін  алмаса,  көңілкүйі  келіспесе,  психоло- 
гиялық  дертке  душар  болады.  Ал  сүйіспеншілік  пен 
жыныстық  қатынаста  сәтсіздікке  кезіксе, 
адамның 
мінез-құлығы  өзгереді.  Өз  ортасына  деген  көзқарасы  
сұлы қ  тартады,  жұмыс  қабілеті  төмендейді,  кейде 
ж үйке  ауруына  ұшырайды.  Демек,  сүйіспеншілікті  ерте 
дүние  данышпандары  адамның  өмір  сүруге  деген 
құштарлығын  арттыратын,  шексіз  мөлшерде  қуат,  күш 
сыйлайтын  "тірліктің  ең  басты  дәрі-дәрмегі"  деп  білген. 
Бірақ  ол  сезім  мен  ұяттан  жөне  ж ер  шарын  азып- 
тозудан  аман  сақтап  келе  ж атқан  адамгершілік,  рухани 
парасаттан  іргесін  аулақ  салмауы  керек.
^Кер  бетінде  адам  баласы  алуан  тілде  сөйлегенімен, 
бір  тілде  қуанып,  бір  тілде  қайғырып,  бір  тілде  ғашығы-

на  махаббат  сезімін  білдіреді.  Яғни  бұл  салада  барлық 
адамға  тән  бір  бағыт,  бағдар,  мақсат  бар  деген  сөз. 
Бөлкім,  өмір  сүру  ерекшелігіне  орай,  сәл-пәл  ауыт- 
қушылық  кездеспей  түрмас.  Ұмытпасам,  Амазонка 
бойын  мекендеген  бір  тайпада  ғой  деймін,  адамдардың 
бір-біріне  қарсы  қарап  отырып  тамақ  ішуі  өте  ұят  іс 
боп  саналады  екен.  Одан  өзге  не  істесең  де,  ұят  емес. 
Мүмкін,  "сексуалдық  революция"  көсемдері  өз  идеясын 
сол  тайпадан  алған  шығар.  Қалай  десек  те,  адам  бала- 
сының  өмірінен  ұятты  қуып  шығуға  талпынуы,  әрі  бұл 
індеттің  көптеген  елдерде  айтарлықтай  салтанат  құруы  -  
біздің  ғасырдың  ірі  қателігі.
Қазір  ғалымдар  арасында  екі  ұдай  пікір  бар.  Олар- 
дың  бір  тобы  ж ер  бетінде  аңызға  айналған  ұлы  махаб­
бат  сезімдерінің  дәурені  келмеске  кетті-  деп  мұңайса, 
екінші  тобы,  жоқ,  бұл -   уақытша  құбылыс,  адамзат  өзінің 
негізгі  қуат  көзі  —  махаббат  арнасына  қайта  оралады 
деп  сендіреді.
Осы  әңгіменің  жалғасы  ретінде  Сізге  орыс  тілінде 
бір  өлең  оқиын.
Заблудивш иеся  глаза
Каждый раз свою любимую 
Превознося до небес,
Поэт твердил  слова такие:
“Нет в этом мире женщины 
Красивее,
плен ителънее
и лучезарнее,
Чем девушка,  которую 
Люблю! 
Несравненна 
и неповторима она". 
Заинтригованный  стихами, 
Властитель жаждал  взглянуть 
На  "несравненную"  красавицу. 
Но перед  царем  стояла 
Обыкновенная хрупкая девушка, 
Ничем не выделявшаяся. 
Ничем не отличавшаяся 
От простых служанок 
И даже кухарок, 
Топчущихся днями  и  ночами 
Возле дворцового котла.

И они  выглядели  пригожее
Намного,  чем  она.
Изумленный  и  пораженный  царь 
Потребовал к себе певца:
"И это ты называешь красотой?!
Хотя ты  и  прославленный поэт, 
Изысканности  в твоем  вкусе нет  .
На  это гордый прозвучал ответ:
"Не  обижайтесь,  милостивый государь, 
Вы  и всесильны,  и  всемогущи,
Но все же  есть великое  чувство, 
Которое неподвластно Вам.
Взгляните на эту девушку,
На  ее необыкновенную душу, 
Сотканную  из  благородной  чести, 
Моими —
И только моими глазами.
Иначе никогда не поймете 
Многоликого закона любви 
И бедного влюбленного —
Меня!". 
•'  •'  .  :' • 
;:  ч*
И через тысячу лет 
Обуреваемый разными  страстями, 
Слегка  измученный 
От потери крови,
Собственной  совести  и  чести,
Иногда  бессердечный,
Почти  безнравственный,
Но технически гениальный,
И как черная ночь,
С темными  очками 
В облике гордого мужчины 
Навстречу нам 
Смело  шагает 
Всесильный  и  всемогущий 
XXI век.
О боже,  что стало  с ним?
Как будто глаз  его 
На месте нет.
Говорят,  они  опустились 
Ниже пояса  его,
А возможно,  и  в  тугой карман.

Поэт  из далекого столетия, 
Чтобы  осознать 
И оценить любовь, 
Предлагает смотреть 
В глаза  человеку.
Как теперь быть?
И куда нам смотреть?
Не знаю,  и это страшно.
Повернуть нельзя,
Но хочется назад.
В душе тревожная гроза...
Жалко дочку мою,
Если не вернет XXI век 
На  место  свои  глаза.
Айтматов.  Иә,  XX  ғасыр  адамзатты  екі  бірдей 
дүниежүзілік  соғыс  пен  қилы-қилы  қан  төгістерге,  яд- 
ролық  зардаптар  мен  ж ер  сілкіністеріне,  ғарышты 
бағындыру  мен  ғылыми-техникалық  шарықтауларға  куә 
ғып  қана  қойған  жоқ,  сонымен  қатар  сан  мың  жылдар 
ұрпақтар  елегінен  өтіп,  сұрыпталған  рухани  байлықтың, 
ең  бастысы,  адамгершілік  қасиеттердің  құлдырауына, 
тіршілікті  азып-тозудан,  тоқыраудан  аман  сақтап  келе 
жатқан 
ұлы 
махаббат 
сезімінің 
жадағайлануына, 
жойқын,  бейөдеп  қылықтардың  мазағына  айналып, 
өлсіреуіне  жол  берді.  Меніңше,  бұл  -   адамзат  қоғамына 
ядролық  соғыстан  кейінгі  аса  қауіпті  қатер.
Ал  енді  "Бесінші  еркек"  атты  жырыңды  оқығаның  оң 
болар.  Сенің  бұл  шығармаң  кезінде  маған  ерекше  өсер 
еткен.  Сонымен  бүгінгі  өңгімеміздің  соңына  да  жақын- 
дармыз.
Шаханов.
Намыс туы  желбіреген  өрінде,
Дүниеге келтірген  сан  алыпты
Отырарда  -
Менің туган жерімде
Мынадай  бір  асқақ  аңыз  қалыпты:
Жігерімен  жіберердей  тасты  үгіп,
Өнер,  ойы тармақты,
Адал,  жайсаң жас жігіт
Ел ырысьш  шашып  өткен,
Тосын  келген  цасіреттен
Жанын  салып  туган  жерін  қорғапты.

Ал табиғат  -  Үлы Ана
Үланына  тіл  қатыпты  қуана:
-Б үдан  да  үстем  болу үшін  мерейің,
Үлым,  саған  үш  байлъщты  нысана  етіп  көрейін. 
Нысап  керек дәулетке  де,  баққи  да,
Бірін  таңда тек қана:
Әр  сөзінде  от түратын,
Елге таңдай қакдіыратын,
Ғажабы  да,
Азабы  да  орасан
Жүрттан  аск,ан АҚЫЛ  берем  -  қаласаң? 
Қызығуиіың  көбейетін  шашыңнан,
Көрген  адам  кете  алмайтын  қасыңнан,
Қызғаныш  та тудыратын  орасан 
Жүрттан  асқан  КӨРІК берем  -  қаласаң? 
Үмыттырып  дүн иенің  тарлығын,
Кілең  игі жақсылардың  барлығын 
Жинайтүғын  дастарқанның  басына,
Тіпті,  қасы  айналатын  досына,
Қанаттығы,  өнегесі  орасан 
ЖОМАРТ мінез  үсынайын  -  қаласаң?
Сонда  жігіт  былай  депті:
-  О,  қүдірет  мекенім,
Бүл ғаламат  сыйлығыңды  қалай  өтер  екенмін?! 
Арнасынан  тасып  шығьіп,  қүйылатын  сайларға, 
Сөйтіп,  жүртты  к,алдыратын  әрі-сәрі  ойларға, 
■Ерке және қызба  тілмен  сөйлеген 
Қайсар,  тентек көктемгі  өзен  секілдімін  кейде  мен. 
Жүрдек дәуір  иығыма  ауыр жүгін  артады,
Дсірқандығым,
Бейқамдығым,
Осалдығым  бар тағы.
Өзіме-өзім  жүмбақ жанмын,
Бір күн  сөзсіз  от  басам,
Сеніммен
һәм
Кешіріммен  қарайтын  көз таппасам.
Қайда  ол көз?
Қанша  үміттің  жалын  босқа  қармадым,
Жігер-ойым,
Тәнім,
Қаным,
Шығындалсын  бар малым,
Өзің  айтқан  үш  байлықты  кеудесіне жинаған 
Бір  адал жар жолыкдіырсаң  — болмас  еді  арманым!...

Кәне,  кімнің  бак, жүлдызы  туар  екен  оңынан!
Сол  ер жігіт  арман  еткен  асыл жардың  соңынан 
Сан мың  еркек әлі қуып  келеді...
БІРЕУІНІҢ мүмкіндігі  әлдеқа йда  көп  еді,
Жомарт,  адал,  әрі жарқын жігіт  еді өрелі,
Бірак, оны жігерсіздік бөгеді.
ЕКІНШІНІ иіыдамсыздық  адастырды жолынан,
Сосын  қайтсін,  үстай  салды  басқа  әйелдің қолынан. 
ҮШІНШІ еркек қайратты  еді жалын  шаищан жанардан, 
Қара  күшке көп  сенгеннен нәзіктігі жоғалған.
ІІІын  бінайы  сүлулыкдіың түп  тамыры  саналған 
Жер  бетінде нәзіктікті  аман  сакдіау  -  зор  арман. 
Нәзіктігін жойған  адам 
Қыстағы
Терекке үқсас жапырағы  тоналған.
ТӨРТІНШІ еркек қажеш  шақша  тәуекелге  бармады, 
Жарты жолға  жеткен  кезде  сөніп  қалды  арманы,
Қазір қайсар тағдырына  қарсылықсыз көнеді.
Тек БЕСІНШІ еркек қуып жетеріне  сенеді.
Ауык,-ауык,  берілгенмен  уайымға,
Өжет  сенім  айналмағай  ойынға.
...Сол  бесінші  - е ң   бақытты  еркектің 
Армандаймын  болсам-ау деп тойында.
Айтматов.  Иә,  бесінші  еркек  атану  бақыты  маңдайы 
жарқыраған  қай  жігіттің  пешенесіне  жазылды  екен? 
Осы  арманды  жер  жаралғалы  бері  бірінің  орынын  бірі 
ауыстырған  сансыз  миллион  адам  әлі  күнге  қуып  келе 
жатыр  емес  пе?  Өзіне  мінез-көркі,  рухы  сай  адал  жар 
табу  қашан  да  ер  жігіттің  басты  арманы  болып  келді 
жене  бола да  бермек.
Шындап  суйе  білу  —  қашан  да  зор  талант.  Күнделікті 
жай  түрмыста  дарынсыз,  жігерсіз,  тайғанақ  әрі  тұзсыз 
көжедей  татымсыз  адамдар  қандай  көп  болса,  сүюде  де 
сондай  көп.  Сезім  мен  сенім  Эвересінің  құзар  шыңына 
ілуде  ғана бір  адамның көтерілетіні де содан.  Адам  Ата  мен 
Хауа  Анадан  бастап  бірде  қуантып,  бірде  жылатып,  бірде 
үміттендіріп,  бірде  түңілтіп  келе  жатқан  махаббат  атты 
құдіретті  күшке  ешкім  ұстаздық  ете  алмаса  керек.  Әр 
адамның ез  көзімен  ғана  көріп,  өз тағдырымен  ғана түсінуі 
мойындалатын  бұл  қасиетті  сезімнің  төңірегінде  біз  де 
әйелдер  проблемасы  хақында  немесе  өміріміздің  қилы- 
қилы  шақтарында  жолыққан  арулар  жайында  өз  көзқара- 
сымыз  бен талғамымыздың деңгейінде  сыр  шертістік.

Кейде  ауызекі  әңгімеде  көп  ойлардың  қолға  ұстатпай да 
кететіні бар... 
%
"Достық  жоғалған  жерде  —  қоғам,  махаббат  жоғалған 
жерде  ұрпақ  азады"  депті  Мұхаммед  пайғамбар.  Ұлағатты 
пікір! 
і
Өркештеніп,  жалданьш,  буырқанып,  долданып  келіп 
жағалаудағы  жартасқа  соққан  соң,  жай  момақан  қалыпқа 
түсетін  желді  күнгі  теңіздің  толқындарындай  қаншама 
жылдарымыз  жуасып,  жалын,  қуаты  басылып,  қайырыл- 
масқа кетіпті.
Соңымыздан  өз  кемелерін  өмір-теңіздің  асау  толқын- 
дарына  қарсы  салып,  мүлде  жаңа,  асау,  қанатты  ұрпақ  ке- 
леді.  Ылайымда  бізге  биік  көрінген  шыңдар  оларға  аласа 
болғай,  тұманды,  күмәнді,  бұлыңғыр  шақтарда  біз  соғылған 
жартастардан  олардың  кемесі  аман  өткей,  біз  жете  алмаған 
арманға солар жеткей деп тілейік!

МАЗМҮНЫ
Шыңғыс Айтматов.  Сыр ласу к,уаныиіы
-  
3
 
-   .. V.  .  '  ■
Терт  ана  немесе 
Туган  жерге  табан  т іреу
-
 
5
  -
Жомарт  шуакдил  жүлдыздар 
немесе  Бір уыс топырак,
- 5 1
  -
Ғасырлар  тасасындағы  қылмыс 
немесе  Маркиз  де  Сад, Дөненбай 
және қос  тісті Африка  балығының  уы
-
 
109
  -
Билік  пен  рухани  байлык,  немесе 
осы  екі  қарудың  патшалар,  хандар,  корольдер 
және  президенттер  тағдырындағы  көрінісі
-
 
131
  -
 
у
Адаск,ан  ак^удың  мұңы  немесе
М едуза  қүпиясы
-209
  -
Қүмырадан  иіыққан  бассүйек 
немесе  Түркі  тарихына  көзқарас
-2 2 7
  -
Біздің  өміріміэдегі  әйелдер  немесе 
Арулар  хацында  өткен  екеуара  поэзия  кеші
-
 
295
  -

Художественно — публицистическое  издание
Чингиз Айтматов 
Мухтар  Шаханов
ПЛАЧ  ОХОТНИКА  НАД ПРОПАСТЬЮ
(Исповедь  на  исходе  века)
(на  казахском  языке)
Редакторы 
Ү.Әбілдаұлы 
Көркемдеупгі редакторы 
В.Логинов 
Техникалык редакторы 
К.Тұрымбетова
Корректоры 
Ө.Кұрманова 
Суреттерді  түсірген: 
И.Бажуткин,  Б.Кочнев,  Г.Өмірбаева,
К.Қобландин,  Д.Кебегенов,  К.Әуезбаев
ИБ № 715?
Теруге  02.09.96  жіберілді.  Басуға  25.12.96  қол  қойылды.  Пішімі 
84x108  1/32. 
Офсеттік  қағаз.  Қаріп  түрі  “Балтика”.  О ф сеттік басылыс. 
Шартты 
баспа  табағы 
18,48+1,47  жапсырма  бет+ 0,21  қосарбет. 
Шартты  бояулы  беттаңбасы  21,05.  Есептік  баспа  табағы  20,079+1,34 
ж а п с ы р м а +  0,33 
қосарбет. Таралымы  20000  дана.  Тапсырыс №  235.

жүктеу/скачать 22,66 Mb.