Ф ♦Рауан* Алматы 1997 Редакторы Үлықман Әбілдаұлы Шыңғыс Айтматов, Мұхтар Шах а нов

К ұ  з  б а с ы н д а ғ ы  
а  ң  ш  ы  н ы  ң  з а  р  ы
(Ғасыр айрығындағы сырласу)

Ш   Ы   Ң   Ғ 
ы с
А Й Т М А Т О В
*
М   ¥   X   Т  А   Р
Ш   А   X   А   Н  О  В
К,¥з  б а с ы н д а ғ ы  
а ц ш ы н ы ң   з  а р ы
(Ғасыр айрығындағы сырласу)
Ф
♦Рауан* Алматы  1997

Редакторы  Үлықман  Әбілдаұлы
Шыңғыс Айтматов,  Мұхтар  Шах а нов.
Қ ұ з  басындағы  аңш ы ны ң  зары   (Ғасыр  айры - 
ғындағы  сырласу):  —Алматы:  Рауан,  1997.— 352  бет.:
фото.
І5ВЫ  5-625-03481-8
Бұл  кітап  —  қазақ  елі  туған  перзентіндей  көріп, 
"адамзаттың  Айтматовы"  деп  сүйінген  заңғар  жазушы 
мен  атағы  алыстарды  шарлаған  ақиық  ақынның  уақыт 
пен  өмірдің  көкейтесті  мәселелері  жөніндегі  ой  бөлісу, 
емін-еркін  сырласуынан туған дүние.
Авторлар  онда  туған  жер  құдіреті,  ата-баба  жол- 
жосыны,  түркі  жұртының  түп  тарихы,  ел  басқару 
үрдістері,  өз  өмірлеріне  шапағат  сәулесін  түсірген 
ұлылар,  табиғат  ғажабы,  садизм  дерті  т.б.  туралы  ой 
толғап,  философиялық  терең  де  қызықты  түйіндеулер 
жасайды, 
сондай-ақ 
өз 
бастарының 
сүйінішті 
де 
күйінішті 
жүрек 
құпиялары 
жайында 
да 
ыстық 
тебіреністі сыр шертеді. 
_ 
- Л
А
4702260106
 - 
061
404
(
05
) - 
97
қосым.  шеш.
І5ВЫ  5-625-03481-8
дг&ешдого у ни-- 
|
___ им.  С.  Тор*  ©  Айтматюв  Ш
Шаханов М. 
1997

Сөэді  де,  сезім  сынды,  үнемдеп  жүмсамасаң, 
яғни  оны  күндіз-түні  тынымсыз,  есепсіз  ағып 
жсищан  судай  көріп,  іріктеп  таңдамай,  екшеп 
толғамай,  сөз  білгеннің  жөні  осы  екен  деп, 
оңды-солды  шаша  берсең,  лебізіңнің  қадірі,  бе­
де лі  түседі.  Сөзі  қүнсыз  адамның  қашанда  өзі 
қүнсыз  болатыны  қауымдық  қүрылыстың  вас- 
таіщы  жылдарында-ақ дәлелденген.
Бала  кезімде  аулымыздың  бір  сыйлы  қариясы 
өз-өзінен  томсарып:  "Сөйлесетін  адам  қалмай 
барады  ,  —  дейтін.  "Көшеге  шықсаң,  қаптап 
жүрген  кісі,  ақсақалдың  мүншалык,  жалғызсы- 
рағаны  несі?"  деп  таң  қалушы  едім.  Сөйтсем, 
қария  өзімен  тең  отырып  ой  бөлісетін,  сөз 
қадірін  өз  қадіріне  балайчпын,  терең  тамырлы, 
қүйма  қүлақтыларды  аңсайды  екен-ау.
Мүхтар  екеуміздің  сол  ауыл  қарты  арман- 
даған  ой  бөлісу,  емін-еркін  сырласу қуаныиіынан 
туындаған  қолдарыңыздағы  кітаптың  дүниеге 
келуі  қызъщ,  Біріміз  қазақ,  екіншіміз  қырғыз 
тілінде  (яки  екі  бауырлас  тілде)  өрбіген  бүл  эс- 
селерді,  негізінен,  магнитофон  алдындағы  сыр­
ласу  немесе  магнитофон  таспасынан  иіыққан 
сыр  төкпе  (экспромт)  кітабы  деп  атаса  да 
болғандай.  Көңіл  күйіне,  әңгіме  ыңғайына  орай 
әр  түрлі  шалкуларымыз  бен  толқуларымызды 
да  мүмкіндігіниіе  көп  қалам  батырмай,  сол 
күйінде  қалдыруға  тырыстық.  Ең  жақын  адам- 
дарымыздан  басқа  сырт  көздер  біле  бермейтін, 
тағдырдың  қия  жолдарында  кезіктірген  қадау- 
қадау  қуанышымыз  бен  қасіретімізді  де  бүгіп 
жатпадық.  Оңаша  отырып  сыр  төгудің  жазба 
әңгімеден  бір ерекиіелігі де  осында  ғой.
Енді  кейбір  иіетел  оқырмандары  үшін  өзім- 
нің  сүхбаттасымның  кім  екенін  айта  кетсем  — 
артыхдіық  етпес.
М енің  өмірімде  екі  Мүхтар  болды.  Оның 
бірі  —  әкемдей  қамқор  пейілді  үстазым,  үлы

жазушы  М үхтар  Эуезов  те,  ею нш ісі  —  азамат 
ақын,  көп  жылдан  бергі  сырласым,  іні-досым 
М үхтар  Шаханов.  М енің  түсінігімше,  ол  —  кең 
ауқымды ізденгіш ,  ойшыл,  Шығысшың  даналығы
дүн иетанымын
над а
қүрлыгындағы
ақындардың
өлке
лерде  бүл  ақынды  біреу  біліп,  біреу  білмесе, 
бүған  ол  кінәлы  емес.  Әйтсе  де  осы  сырласу 
кітабында 
оқырман 
қауым 
оның 
біршама 
қанатты 
жырларымен 
танысуға 
қосымша 
мүмкіндік  алады.  Реті  келгенде  айіпа  кет кен 
жөн,  М үхтар  —  қазақ  халқы ньщ   қиы н  шақта 
жел  өшінде  үсшаған.,  ел  іш інде  үлшшык,  башыр 
қат арында  мойындалған  қайсар  қанат   пер- 
зент т ерінің  бірі.  1986  жылғы  Кеңес  Одағын- 
дағы  тоталитарлық  жүйеге  қарсы  батыл  бас 
көтерген  қазақ  жастарын  ахдіап  алуда  ол,  өз 
тағдырына  т өнген  қауіике  қарамай,  нағыз 
ерлік,  еркект ік мінез  көрсетті.
Шаханов  —  бірнеше  жылдан  бері  Қазсщстан- 
ның  Қырғызстандағы  Елшісі.  Бүл  істе  де  ол 
еиікімге  үқсамайтын  жарқын,  дара  түлға  екенін 
әйгіледі.  Жиі-жиі  кездесіп,  заман  туралы,  өзіміз 
жайлы  сырласуларымыз  дүниеге  осы  ортақ 
кітапты  әкелді.  Бәлкім,  бүл  туынды  оқырман 
үшіһ де  қызықсыз  болмас...
Ш ыңғыс  А йт м ат ов.
«

Т
өрт
  ана
немесе
Түған
жерге

М енің  атамекенім  —  Шекер  аулы...  М анас  тауының 
шыңдарынан  тамшыға  тамшы  қосьілыгі,  біздің  Ш екерге
ак,  көбік,  көк  бурыл  су ағып  келеді.  Оның  аты  — Күркіреу. 
Атына  заты  жарасқан,  маңындағы  бар  т ірш ілікке  ғүмыр 
сыйлап  келе  жатқан  су...  Ш екерге  ж<щындағанда-ак„ 
жүрегім  алас  үрады.  Шіркін,  алды ңнан  күнге  шағылыса 
асқақт ап  Манас-Аша 
шыңы 
көрінгөн 
сәш ш егі  жан
т ебіренісін  айтсаңшы!..
Тағдырыңды  тамырсыздық  індет інен  қалқала!
Әр  адамда  өз  анасынан  басқа 
Ж ебеп  жүрер,  демеп  жүрер  арқада 
Болу керек  қүдірет т і  төрт  ана:
Тущ н  жері  — шүп  қазығы,  айбыны,
ТуғаН  ш ілі  — сатылмайтын  баилығы,
Туған  дәстүр,  салт-санасы  —тірегі,
Қадамына  шуак,  шашар  үнемі.
Ж әне  туған  тарихы,  еске  алуға  қаншама 
Ауыр  әрі қасірет т і  болса  да.
Төрт  анаға  әнін  жалғай  алмаған 
П енделердің  басы  қайда  қалмаған?
Төрт  анасын  қорғамаған  халықт ың 
Ешқашан  да  бақ-жүлдызы  жанбаған.
Қасиетті  бүл  төрт  ана  -  т ағдырыңның  тынысы, 
Торт  ана  үшін  болған  күрес  -  күрест ердің  үлысы!

Ш аханов.  Өмірдің  алуан  соқпағын  бастан  кешіп,  бір
терінің  ішінде  бірде  толатын,  бірде  солатын  пәнде  шіркін
туған  ж ер  деп  аталатын  құдіретке  көңіл  құсы н  ұшырып
болса  да  жиі-жиі  оралады.  Ж алпы  ж ұрт  мойындаған  аза-
мат  болсаң  да,  кіндік  қаны ң  тамған  топы рақ  жалқы.  Сол
ж алқыны 
жан-тәніңмен 
сүю 
арқылы 
жалпыға
құшағыңды  ашасың.  Ал  Кеңес  дәуірі  біздің  ұрпақты  
керісінше:
"Мой  адрес не  дом  и не улица,
Мой  адрес  —  Советский  Союз,"  -
деген  ән-ұранның төңірегінде тәрбиелеген.
Өзіңнің  туған  ж еріңе  деген  махаббатыңды  алдымен 
отбасыңа,  ауылдастарыңа  арнамай  тұрып,  баршаға  ортақ 
боламын деу ж айдақ мінез,  жасанды  қы лы қ емес  пе?
Туған  жерінің  кеудеге  ерлік  қуатын  дары тқан  асау  ақ 
жал  өзенін,  мейірім  шуағын  сыйлаған  көк  майса  қыр- 
жазығын,  құлағың  мен  бетіңнен  шымшып  ойнайтын  шы- 
тымыр  аязын  санасында  жаңғыртпаған  кім  бар?  Тіпті 
ж ы рақтап  кетсең,  құрбақалары ны ң  тынымсыз  шулағаны, 
итінің  абалап  үргеніне  дейін  сағыныш  сазындай  боп  ес- 
тілетіңі сондықтан  шығар...
Шіке,  Сіз  мені  туып-өскен  аулыңыз  —  Ш екерге 
шақырдыңыз.  М анастың  ата-қонысы  — Талас  даласының 
бір  түкпірінде  ж атқан  Ш екер  аулы  табиғаты  келіскен 
қырғыздың  бір  ғажайып  өлкесі  екен.
Ш екер  аулына  жақындаған  сайын,  ж үзіңізде  алуан 
түрлі  толғаныс  түрды.  М ашинаның  артқы   орындығында 
екеуміз  қатар  отырмыз.  Бала  күнгі  ж аутаң  көз  шақтар, 
бозбала  дәурендегі  арман  қуған  алкеуде  кездер,  ізгілік 
сапарына  ілескен  аяулы  күндер  жадыңызға  естелік  боп 
оралып,  жаныңызды  бірде  жабырқатып,  бірде  жадыра- 
тып  келе  ж атқаны н  сездім  Әр  сай  мен  қыр,  белес  мені

ұмыттың  ба?  дегендей,  алдыңыздан  көлбеңдеп  шығып, 
кол бұлғай  қалып  жатты... 
__
Сізді  көп  жағдайда  ж азуш ы   ретінде  қалы птасты рған 
туған  ж ердің  тамылжыған  табиғаты  мен  қ о н ақж аи , 
дарқан  ауылдастарыңыздың  тарау-тарау  тағдыры  шығар.
Сіз  оларды  терең  тану,  зерттеу,  сүю,  тіпті  кеибірін  ж ек 
көру  арқы лы   зор  суреткерлік  биікке  көтерілдіңіз.  Егер 
бір 
күш   санаңы здан 
Ш екер 
аулын 
алып 
тастаса, 
мазмұны, 
рухы 
аласа 
қаламгерлердің 
қатары н  
то-
лы қты рары ңы з  хақ. 
„ 
. 
•
Ш екер  аулы  алдыңыздан  түгелдей  өріп  шығып,  оірі 
қолыңызды  қысуға,  келесісі  а қ   тілегін  айтып  қалуға  ын-
ты қ  боп  жатты.
Біздің  бір  атақты   ағамыз  өзінің  туған  ж ерін ен   депу-
татты ққа  түсіп,  "сайлай  көріңдер"  деп  ауылдастары на
құлаш -құлаш  
жалынды 
сөз 
арнап, 
ақы ры  
адам
күлерліктей  дауыс  жинап,  құлап  тынған.  Сонда. 
Ел
қараған  бетті  ж ерге  қараттыңдар-ау!"  -   деп  пұш айм ан
болған. 
.  .
Ш екерге  барғанда,  ең  алдымен  көзге  түсетіні  -   оны ң
өзге  ауылдарға  қарағанда  қала  сияқты   көрікті  келбеті. 
А қ  ш аңқан  түрғы н  үйлер  мен  еңселі  ғимараттар, 
мәдениет  ош ақтары   сонадайдан  ж ар қы р ап   көзге  үрады. 
Ш екердің  өзге  ауылдардан  о қ   бойы  озы қты ғы н  ж ерлес- 
теріңіздің  қай-қайсы   да  Сіздің  аты ңы збен  байланысты-
рады.
К ең  ж айы лған  дастарқан  үстінде  бір  ж ерлесіңіз  р е с ­
публика  Ж оғарғы   К еңесіне  депутат  боп  сайланған 
кезіңізде  үлкен  бір  бөлімшеден  екі  адам  Сізге  қар сы
дауыс  бергенін  айтып  қалды.
М үны  естіген  өзге  ж ерлестеріңіз  қарадай  қысылып:
— 
Ж ү з   ж ерден  демократия  десек  те,  біздің  ауылда 
А йтматовқа қарсы   дауыс  беретін  мәңгүрт  адамның  болуы 
мүмкін  емес  қой...  Бәлкім,  ішіп,  қ ы зы п   қалған  біреулер 
бюллетеньді  байқам ай  сызып  алған  шығар,  — десіп,  шыр-
пыр  боп  жатты.
"Нені  ексең — соны  орасың"  деген  осы  ем ес  пе?
Туған  ж еріне  салмағы  ж о қ   адамдар  —  ж ел   ы рғаған 
дәнсіз  қауы з тәрізді  мазмұнсы з  әрі  бақы тсы з  ж андар.
А йт м ат ов.  Иә,  туған  ж ер,  атам екен  әр  адамны ң 
тағдырын  құрайды .  Тек  одан  барлы қ  алғаныңды  көңіл 
сүзгісінен  өткізіп,  бал  ж инаған  арадай  ж үрегің е  қ ұ я  
білуің  шарт.
Қ ариялар  бас  қ о сқ ан   оты ры ста  балалардың  тілін 
қы зы қтап:

-  
Кәне,  жеті  атасын  кім  шатыспай  санап  береді?  -  
дер  еді.
Ойын  балалары  дереу  байсалды  кейіпке  түсіп,  бірінен 
соң  бірі  аталарының  есімін  тізе  бастайтын.  Аңдаусызда 
бір  бабаңның  атын  атамай  кетсең,  құдайым  сақтасын... 
Кейін  ойласам,  қариялардың  осы  сауалының  астарында 
терең  мән  жатыр  екен.  Ш ыққан  тегіңді  ұмытпау, 
ұрпақтар  байланысын  үзбеу,  ж ақы н  мен  жатты  айыруды 
санаға  жастай  сіңіруде  үлкен  мән  ж атқаны н  өскен  соң 
ғана  ұқтым.
Иә,  жеті  атасына  тамыр  жібермеген  адам  —  жетесіз. 
Оны  білмеген  жерден  бейәдеп  қылық,  арам  істен 
ж иіркенбеу басталады... 
- 
- 
/
Осындай  қарапайым  да  қатал  елдік  философияны 
үлкендердің аузынан  көп  естіп  өскенмін.
Мысалы,  мен  шекерлікпін.  Менің  әкем  —  Төреқұл. 
Төреқұлдың  әкесі  —  Айтмат,  Айтматтың  әкесі  —  Кімбілді, 
Кімбілдінің  әкесі  —  Қонышыжоқ...  Үлкен  атам  Айтмат  он 
саусағынан  өнері  тамған  ұста,  қомызшылығымен,  жыр- 
шылығымен  Талас  өңіріне  белгілі  парасатты  адам  болған 
екен.  Одан  үш  қыз,  екі  ұл  —  бес  перзент  өрбіген: 
Айымкүл,  Төреқұл,  Қарақыз,  Гүләйым,  Рысқұлбек.
Ауыл  деген  бөлініп-жарылмаған  тұтас  дене  іспеттес. 
Ол  өзінің  баршаға  аян,  бірақ  жазылмаған  заңдарымен 
өмір  сүріп  жатады.  Үлкенді  құрметтеуден  басталатын  бұл 
заңның  бір  тармағы  әрі  ең   жауаптысы  —  осы  жеті 
атаңды 
білу. 
Ж еті  атаға 
жеткенше, 
яғни  туажат, 
ж үреж аттан  аспай,  бірге  туғанның  қан  құрамы  бөлінбе- 
йтінін  медицина  ғылымының  өзі  дәлелдеп  отыр.  Тегіңді 
білмей,  туғаныңа  үйленсең,  ұрпағың  а зады.  Мал  бағып 
жүріп, 
мақал 
шығара 
берген 
өулие 
қарттарымыз 
тіршіліктің  байыбына терең барған  ғой...
Адамаралық 
қатынас, 
сүйек 
жаңғырту 
былай
тұрсын,  тұқымы  жақсарады  деп,  отарға  қошқарды,
үйірге  айғырды  басқа  ауылдан  өкеліп  салмаушы  ма
еді?..  Мысалы,  Америкада  не  себептен  күш-жігері
мықты,  қуатты  адамдар  пайда  болды?  Өйткені  құрлық
ашылған  соң,  тұс-түстан  жүздеген  ұлттың  өкілі  көшіп
келген.  Жергілікті  халықпен  жэне  өзара  қыз  алысып,
қы з  берісіп,  сүйек  шатыс  болып  қан  алмасып,  жаңарды
өрі  генетикалық  жақтан  жасарды.  Олар  тіпті  бұрынғы
атажұртына  "Көне  Қойьіс"  (“Старый  Свет”)  деп  ат 
тағып  алған. 
'
Шаханов.
  Осыдан  сегіз-тоғыз  жыл  бүрын  Жамбыл 
облысынан  бір  жігіт  мені  афнайы  іздеп  келіп,  көңілдегісін

ақтарып,  ақы л  сұраған.  Тетелес  інісі  Алматыдағы  үлкен
бір  институттың бірінші  курс  студенті  екен.
_   Туы сқан  қары ндасы мы з  бар  еді,  екеуі  бір-охрш
сүйіп  қалыпты.  Інім:  "Осы  қы зды   аламын,  алдырма- 
саңдар,  тұп-тура  асылып  өлемін!"  -—  деп,  табан  тіресіп
көнер  емес.  Ж абы лы п  ақы л  айттық,  құлағы на  ілер  түрі
ж оқ.  Ж екіріп,  ұрсы п  көрдік,  көнер  болмады.  А қы ры
ағайын  болып  ақылдасып,  сізге  тоқтады қ.  Бір  тыңдаса,
Сізді  ғана  тыңдайды.  Өйткені  өлең-дастандарыңызды
бірнеш е  сағат  бойына  ж атқ а  айта  алады,  әрі  өзіне  идеал
тұтады.  Не  ш ақы ры п  алып,  ағалығыңызды  айтыңыз,  бол-
маса  бір  ауыз  хат  ж азы п  беріңіз.  Б асқа  ш арамы з  таусыл-
д ы ,— деп,  әлгі жігіт  мұңайды.
Былай  тартсаң,  арба  сынатын,  былай  тартсаң,  өгіз  өле- 
тін  өте  ыңғайсыз  жағдайда  қалдым.  Екі  ж асты ң  арасында 
бір  қимас  сезімнің  бары  рас.  Оған  бұрайы н  десең,  ж е п  
атаға  дейін  қы з  алдырмайтын  баба  дәстүрін  қайда 
қоямыз?  Ажырастырып  ж іберейін  десең,  үлкен  махаббат 
сезімінен  айырылып  қалып,  өмір  бойы  бір-бірін  іздеп,  жы- 
лап өтуі ықтимал.  Өйткені шынайы сүю кейде  адам  өмірінде 
бір-ақ  рет  кездесуі  де  мүмкін.  Сан  сауалға  ж ауап  таба
алмай,  дал болдым.  Ақыры:
— Әзірш е  бірінші  курста  ж ү р   екен,  үйленем із  деген-
дерін  институтты  бітіргенше  қоя  тұрсы н.  Осы  аралы қта 
бір-біріне  салқы н  тартуы  да  ғаж ап  емес.  Ө йткені  адам 
баласы  жылт  етпе  құм арлы қ  сезімді  таза  м ахаббатқа 
балап,  ж иі  қателеседі.  Егер  институт  бітіргенш е  арала- 
рындағы  ш ынайы  сезімі  суымаса,  —  махаббат  болғаны, 
пеш енелерінен  көрсін,  қосылар,  — дедім.  М енікі  де  оңып 
тұрған  ақы л болмас,  б ірақ б асқ а  ж ол таба  алмадым...
Шіке,  есіңізде  болар,  1969  жылы  М әскеуде  ж ас  ақы н- 
ж азуш ылардың  Бүкілодақты қ  үш інш і  К еңесі  өткен.  Ол 
кез  —  Сіздің  атақ-абы ройы ңы зды ң  күллі  әлемге  кең 
жайылған  шағы...  Ө зіңізбен  бір  ауыз  тіл  қаты сы п,  сөйле- 
сіп  қалу  біз  секілді  ж астарға  үлкен  қуаны ш   еді.  М ені 
таны масаңы з  да,  көптің  ішінен  суырылып  ж ан ы ң ы зға 
қеліп,  бір  ж ағы   қы рғы з  болған  соң  ба,Сізді  бауыр,  аға 
түтып,  аз-кем  әңгімелестім.  Сол  ж олы   ю кагирдің  ж ас 
ж азуш ысы  Семен  Куриловты  өзіңізбен  таныстырдым. 
О ны ң  "Х анидо'  и  Халерха"  атты  романы   сол  кездегі 
КСРО  Ж азуш ы лар  одағының  төрағасы   К онстантин  Фе- 
диннің  баяндамасына  енген.  К еңеске  қаты сқан дар  да 
оны ң  ш ығармаш ылығына  тоқталып,  ілтипатпен  атап  өтіс- 
ті.  К ейіннен  осы  романын  өзіммен  бірге  Алматыға  ала 
келіп,  белгілі  ж урналист  М ыңбай  Ілесовке  аудартып,

қ а за қ   тілінде  жариялаттым.  А қ  көңіл,  аса  талантты  аза- 
мат еді,  әттең,  ерте дүние  салды...
Куриловтың  бұл  романы  сол  жылдары,  ұмытпасам, 
бар-жоғы 
608 
адамнан 
тұратын 
юкагир 
ұлтының 
шежіресіндей  көркем  туынды  еді.  Айтайын  дегенім,  осы 
юкагирлерде,  Сібірдің  басқа  да  ұ сақ   санды  улттарында 
келген  қонағының  ж аны на  өз  әйелін  салып  беретін 
дәстүр  болған  екен...
А йт м ат ов.  Бұл  еріккеннің  ермегі,  не  желіккеннің 
әрекеті  емес.  Саусақпен  санарлықтай  аз  ғана  ұлттың 
өзін-өзі  сақтап  қалу  жолындағы  жанталасы.  Ж ақ ы н  
адамдардың  бір-біріне  үйлене  беруінен  ұлттық  генефон- 
дыға  зиян  келеді  екен.  Яғни  қан  жаңармаған  соң,  ж аңа 
туған  нәрестенің денсаулығына  елеулі  кінәрат  енеді  деген 
сөз.  Ж еті  ата  дәстүрін  кейінгі  ұрпағының  санасына 
сіңіріп  кеткен  біздің  бабаларымыздың  бір  ұлылығы 
осында  жатыр. 
Халқымыздың  әлгіндей  игі  дәстүр- 
салтының,  бауырмалдығы  мен  ибалылығының  сынын 
қашырмай,  өр  кез  жанаш ыр  боп  келген  көне  көз 
қарияларды  "ауыл академиктері" демеске  ш араң ж оқ.
Ш аханов.  Иә,  ауыл,  негізінен,  жазылмаған  заңдармен 
өмір  сүреді.  Мәселен,  келіндерді  алайық.  Келе  ж атқан 
қарияны   көрсе,  алдын  кесіп  өтпей,  иіліп  сөлем  етеді. 
Абысындары  мен  қайнаға,  қайныларының  атын  атамай, 
оларға  жаңаш а  есім  қою ының  өзінде  қандай  ішкі 
мәдениет жатыр...
А йт м ат ов.  Біздің  ауылда  да  келіндер  қайнағалары 
мен  қайныларына  алуан  түрлі  тапқы р  ат  қойып  алатын. 
Кейде  кәсібіне  байланысты  "Ж ылқыш ы  қайнаға",  бойы 
сырықтай  ұзын  болса,  оны,  керісінше,  "Кішкене  ата"  дер 
еді.  Ш екерде  арық,  тыриып,  тырысып  қалған  бір  кісі 
болды. 
Соған 
келіндері  өзіне  естіртпей, 
сыртынан 
"Тыршекең  келе  жатыр",  "Тыршекең  өй  депті,  бүй  депті" 
деп  отыратын.  Демек,  ауылда  әр  адамның  өзінің  қадір- 
қасиетіне  қарай  мөртебесі  болады.
Ш аханов.  Осыған  байланысты  ел  аузында  мынадай 
бір  тапқы р  өңгіме  де  бар.  Өзеннің  арғы  бетінде,  топ 
қамыстың  бергі  жағында  бір  қойды  қасқы р  тартып  кет­
кен  ғой.  Су  алуға  барған  ж ас  келін  кездігін  қайрағына 
жанып-жанып,  өлгі  қойды  адалға  ш ықсын  деп  бауыздай- 
ды.  Ауылға  қайтып  келіп,  болған  оқиғаны  айтайын  десе, 
Өзенбай,  Қамысбай,  Қойшыбай,  Қасқырбай,  Кездікбай, 
Қ айрақбай  деген  қайнағалары  бар.  Аттарын  қалай  ата­
ман,?  Сонда:  "Сарқыраманың  арғы  жағында,  сылдырла- 
маның  бергі  жағында,  маңыраманы  ұлыма  ж еп  жатыр

екен,  жанымамды  ала  салып,  білемеге  ж аны п-ж аны п 
жібердім  де,  бауыздап  тастадым",  —  деп,  болған  ж ағдай-
ды  хабарлайды.
"Ауыл  академиясы"  дегеннен  шығып  ж атыр,  м ұны ң
өзі 
ертедегі 
көшпелілер 
мәдениетінің 
ж иы нты ғы н
құраған.  Мәселен,  біреу үй  салу үшін,  асар  ж асаса,  ауыл-
айм ақ  тегістей  қолғабыс  етуге  ж ұм ы ла  кетеді.  Торқалы
той  ма,  топы рақты   өлім  бе  —  ауыл  адамдары на  о р тақ
сын.  Бұлардан  тыс  қалу  оғаш  іс,  ұят  тірлік  деп  есепте-
леді.
Ы сқақ  деген  нағашым  болды.  Ж ар ы қ ты қ ,  пәнде 
біткеннің  бетіне  ж ел  боп  тимеген  адам  еді.  Сол  нағаш ым 
атымен  көшеде  кетіп  бара  жатып,  ж ол  бойында  ж атқ ан  
тас  көрсе,  міндетті  түрде  тоқтап,  атынан  түсіп,  әлгі  тасты 
аулаққг.  лақты ры п  тастайтын.  Қ арап  ж үріп   өз  басы на 
азап  тілеп  алғанына таңы рқаған  әлдекімдерге:
-  Бізден  кейін  ж үргендер  сүрінбесін  де,  -  дер  еді. 
Көктем  сайын  Бадам  өзені  тасып,  ауылдың  қ а қ   орта-
сында  тұрған  ж алғы з  көпірді  ағызып  кететін.  Ауыл  екіге 
жарылып,  аз  уақы тта  бір-бірімен  қаты са  алмай,  кәріп  боп 
қалатын-ды.  Нағаш ымның  астында  аты  бар,  өзеннен 
қиналмай  өте  беруіне  болады.  Ж о қ ,  нағаш ым  мұндайда 
бағында  ж айқалы п  өсіп  тұрған  теректерді  кесіп,  еш- 
кімнен  көмек  дәметпей,  көпірді  өзі  салуға  кірісетін. 
М ұны  көрген  ауыл  адамдары  ұялғаннан  ж инала  бастай-
ТЫ Н . 
А.
Тұла  бойы  әзіз  адамгершілік  пен  ұлтты қ  салт- 
дәстүріміздің  ж инақталған  қоймасы ндай  болған  сол 
нағашыЦ  күзге  салым  қатерлі  ісік  ауруы нан  көз  жұмды. 
Ө лерінен екі-үш   күн  бұры н  мені  өзіне  ш ақы ры п  алып:
-   Ал,  қарағым,  ата-бабамыздың  ж олы мен  қайтпас  са- 
парға  аттанғалы  жатырмын,  —  деді  әлсіз  даусымен.  -  
Енді  өзіңмен  ақылдасатын  бір  ш аруа  бар.  Қарағым,  ақы н  
болам  деп,  талаптанып  ж үрсің.  Ілуде  біреуге  бітетін  бұл 
текті  өнерді  үстана  білгеннің  ғана  бағы  ашылады.  Сөз 
құдіреті  тек  тазалы қты   қалайды.  Көз  алдаған  дүниенің 
жылтырағына  қызығып,  ж аңылыс  бассаң,  киесі  ұрады, 
аузы ңны ң  дуасы  қаш ады,  —  деп,  аз-кем   ты ны с  алып, 
төбеге  қарап,  үнсіз  ж атты .
-  С енен  ақы рғы   бір  тілегім,  — деді  сосын.  — О сы   а р ақ  
атаулыдан  іргеңді  алыс  салсаң  қайтеді.  Әлі  бастаған  да 
ж оқсы ң. 
Бастамай-ақ 
қойсаң, 
дұры с 
болмай 
ма? 
Қ айткенде  де  айтқанымды  орында  деп  қы стамаймы н. 
Әбден  ойланып,  толғанып,  ж ауабы н  айт.  Әлі  де  екі-үш  
күндей  көрер  жарығым  бар  сияқты,  соған  үлгерсең  болды.

Заманына  сай  сусын  ғой,  елден  кем  қалмайын  десең, 
уәдеңді берме.  Оған да  өкпелемеймін...
—  Ата,  ойланатын  түгі  ж оқ,  қалауыңыз  сол  болса, 
тілегіңізді  бердім,  — дедім.
—  Бәрекелді!  Айналайын,  дегеніңё  жет!  Бағың  жан- 
сын!  — деп,  нағашым  көзі  жасаурап,  еті  қашқс.н  тарамыс 
саусақтарымен  қолымды  разы   боп,  сипай  берді.
— Енді,  алланың  аманат  қып  берген  ж аны н  еш  уайым- 
сыз,  алаңдаусыз  өзіне тапсырамын.
Айтқанындай-ақ,  екі  күннен  соң дүниеден  өтті.
М енің  Үмсын  Айтбайқызы  деген  анам  1994  жылы  85 
жасында,  мен  осы  қасиетті  қырғыз  ж еріне  Қ азақстан 
Республикасының  Төтенше  ж әне  өкілетті  Елшісі  боп  кел- 
ген  тұста  көз  жүмды.  Өзіңіз  ж ақсы   білесіз,  қолынан  та- 
лай  рет  дәм  татқансыз.  Анам  он  үш  қ ұ р сақ   көтерген 
адам  еді. 
Солардың  ішінде  жалғыз  мен  ғана  тірі 
қалыппын.  Көбі  түкке  түрмайтын  аурудан  шетінеп  кете 
берген.  Сол  марқұм  анам  мен  бір  ж а қ қ а   ж ол ж үрер  бол- 
сам,  міндетті  түрде  үш  дәм  әзірлейтін:  майға  пісірілген 
қаттама нан,  қазы   ж әне  құрт.
Ол  кезде  Мәскеуде  өтетін  әр  түрлі  жиындарға  жиі 
барушы  едік.  Сонда  өзі  танитын  адамдарға  осы  үш 
дәмнен  орап,  қол  сандығыма  салып  беретін.  Евгений  Ев- 
тушенкоға  зор  құрметпен  қарайтын.  Баласының  өлең- 
дерін  аударып,  қиы н  ш ақта  қол  үшын  бергені  үшін  бе, 
әлде 
жұрттың, 
өз 
үй 
ішіміздің 
оған  деген 
биік 
ықыласының  әсерінен  бе,  қайдам,  әйтеуір  ол  дегенде 
көңілі  бөлек  еді.
— Ауылдың  дәмін  татыңыздар.  Мыналарды  апам  беріп 
жіберді,  -  деп,  мен  де  мақтанышпен  оның  сәлемдемелерін 
үстел үстіне  қоя  бастайтынмын.
— Сенің  анаң  маған  қазақты ң  аулы  сияқты   боп  елес- 
тейді,  — деп  еді  бірде  маған  Евгений Александрович.
КСРО  Ж оғарғы   К еңесінің  мүш есі  боп  М өскеуде 
ж ұмы с  істеп  жүргенімде,  Сіздің  ж ақы н  достарыңыз: 
Расул  Ғамзатовпен,  Давид  Кугультиновпен  тонны ң  ішкі 
бауындай  боп  араласып  кеттік.  Ол  кезде  Ж оғарғы  
Кеңес  мүш елері  "М осква”  қонақүйінде  арнайы   ж еке 
бөлмелерде  түраты нбы з.  Ауылдың  үш  дөмінің  менен 
үзілмейтінін  білетін 
Расул  Ғамзатұлы: 
-   Апамның 
сөлемдемесін  қаш ан  ж ейміз?  Байқа,  б асқа  біреудің  ау- 
зында  кетіп  қалмасын,  —  деп,  көрген  сайы н  қағытып
қалатын.
Бір 
күні 
Алматыға 
барып, 
қайты п 
келсем, 
тоңазы тқы ш ы м   жылан  жалағандай  бос  тұр.  Қ азы   мен

қаттам а  нан  ж ы м-ж ылас.  Екі-үш  қ ұ р т   қ а н а   ж аты р.  Өзім 
ішпесем  дв,  қ о н а қ   келгөнде  ішвр  дөп,  а р а қ   пөн  коньяк- 
ты  үзбейтінмін.  Бос  бөтелкелер  үстел  асты нда  ш аш ы- 
лып  қалған.  Кімдердің  ж оры ғы   екенін  ішім  сезді. 
С өйткенш е 
болмай, 
телеф он  
шылдыр 
ете 
түсті. 
Көтерсем,  Д авид  Кугултиновтың  қ ұ л а қ қ а   таны с  әзіл қо й
даусы  естілді. 
і
—  Біздің  ізімізді  таныдың  ба?  Сен  ж о қ та  кезекш іден
кілтіңді  алып,  Расул  екеуміз  бөлмеңе  кіріп  ш ы ққанбы з. 
Ө зің  талай  ш ақырғанмен,  аулыңа  бара  алмай  ж үрм едік 
пе?  Анаң  ж іберген  дәмдерден  ауыз  тидік.  Енді  аулыңа
бізді  бармады  деп  кім  айта алады?
Екеуміз  ж ары са  күлдік.  Ауыл  м ейм андосты ғы на. сай
екі  қаламдас  ағаның  әзілқойлығы  қандай  ж арасы мды
жымдасып тұр.
Апама  қаты сты   тағы  бір  қ ы зы қ   оқи ға  бар.  Анам
ж ар ы қты қ   ай  сайын  алатын  зейн етақы сы на  үй  ж аны н- 
дағы  дүкеннен  түрлі  кәмпит,  тәтті  печеньелерді  сатып 
алып,  ылғи  да  қалтасын  толтырып  ж үретін.  Аулаға 
ш ы қса  болды,  көршілердің  кіш кене  балалары  ж ан- 
ж ағы нан  қаумалап,  қорш ап,  қуаны сы п  қалаты н.  Сосын 
апам  бәріне  жағалай  қалтасындағы  тәттілерін  үлестіре 
бастайтын.  Әрі  өзінің  сол  мінезінен  керем ет  ләззат  алар 
еді.
Бірде  Гурьев  (қазіргі  Атырау)  облысына  барған  сапа- 
рымда  Равиль  Ш ырдабаев  деген  жігітпен  таныстым.  Та- 
мырын  туған  өлкесіне  мықтап  байлаған,  әр  қилы   аңы з 
әңгімелерді,  ұлтымыздың  арғы-бергі  тарихы н  көңіліне 
тоқы ған  ойлы  азамат  екен.  Екеуміз  қу ан а  табысып, 
ақы ры нда  дос  болып  кеттік.  XIX  ғасы рды ң  дауылпаз 
ақыны,  дсы  өлкенің  түлегі  М ахамбет  Ө темісұлы  туралы 
бір  ж ан  түрш ігерлік  оқиғаны   осы  Равильдің  аузы нан 
естіп,  кіш кене дастан  жаздым.
Сапар  мерзімі  аяқталар  түста  Балы қш ы   ауданы  мені 
"Құрметті  балықш ы"  етіп  қабылдап,  ел дәстүрі  бойынш а, 
ат  орны на  салмағы  60—70  кило  тартаты н  бекіре  балы қты  
бәсіре  етіп  сыйлады.  Ж а й ы қ   өзенінде  тірш ілік  ететін 
акула  түқымдас  текті  балықтың,  бір  қы зы ғы ,  ж алпы   сал- 
мағының 25  процентін  қ ар а  уы лды ры қ құр ай д ы   екен.
Ә уежайға  ауылдың  а қ   ж ү р ек   азам аттары   ер е  келіп, 
шығарып  салысты.  Ұ ш аққа  отырғанымда,  Балы қш ы   ау- 
данды қ  партия  комитетінің  бірінші  хатш ысы  О ры нбасар 
Еркінов: 
■'>
  ■
-   Түсерде  ұмытып  кетіп  ж үрм еңіз,  —  деп,  бүйірі 
ш ығыңқы  ж ол сөмкесін  ж аны м а  қойды.

-  Бұл не?  — дедім таңырқап.
-  Өткенде өзіңізге  сыйлаған  бекіренің уылдырығы.
Салмағы  он  бес,  жиырма  килодай  қар а  уылдырық  ол
кезде  қып-қызыл байлық  еді.
Араға  он  шақты  күн  салып,  анам  Ш ымкентке 
қыдырыстап  кеткен.  Артынша  әйелім  тоңазытқыпггы 
қараса,  өлп  қара  уылдырықты  салған  ыдыстың  түбі
тақьфланы п  қалыпты.
-  Бәлкім,  біреулерге  мырзасынып  берген  шығарсың,  — 
деп,  әйелім маған күдіктене  қарады.
-   Ойбай,  атай  көрме,  тоңазытқыш ыңа  ж арты   қадам 
ж ақы н  жуыған  емеспін,  —  деп,  ақталып  жатырмын. 
Үйдегілердің  бөрі  аң-таң.
Іле-шала  жоғалған  уылдырықтың сыры  ашылды.
Кешкілік  жұмыстан  келе  жатсам,  үй  алдында  жо- 
лы ққан  көрші  орыс  кемпірі:
~  Мүхтар,  саған  үлкен  рақмет!  Сәлемдемеңе  разы 
боп  қалдық.  Аса  бағалы  дәм  ғой.  Біздей  зейнетте 
жүргендерге  оны  сатып  алуға  шама  қайда?  Үнемдесек, 
жарты  жылға  беймарал  жетеді,  —  деп,  алғысын  жауды- 
рып  жатыр.  Алғашқыда түсінбей  қалып:
-  Нені  айтып түрсыз?  — деп  ем:
-   Өткенде  анаңыздан  беріп  жіберген  үлкен  табақ 
уылдырықты  айтамын,  — деді жымиып.
Не  керек,  бір  жұманың  ішінде  бірнеше  көршінің 
рақметін  естіп  шықтым.
Бақсақ,  анамыз  уылдырықты  көршілерге  кесемен, 
көңілі  түскеніне  тіпті  үлкен  табақпен  үлестіріп  шығыпты.
Кейін  апам  ауылдан  оралғанда,  "бұлай  етуге  болмай- 
тынын"  жайлап  айта  бастап  едік:
-   "Өле  жегенш е  —  бөле  же"  деген.  Соншама  көп 
дүниені  қайтпексіңдер ?  Бекерге  бұзылып  кетеді  ғой,  — 
деп  күлді.
Танымайтын  адамына  сөлем  бермейтін,  қанш ама 
уақы т  көрші  тұрса  да,  шақырмаса,  бірінің  үйіне  бірі 
бас  сүқпайтын  қалада  ұ за қ   жылдар  бізбен  бірге  тұрса 
да,  апамның  бойындағы  ауылдық  псиохология,  ауыл 
адамдарына  төн  көпшіл,  дарқан  мінез  өзгеріссіз  қалып
қойды.
Шіке,  бастапқы  өңгімеміздің  желісін  үзбейік.  Ш екер 
аулындағы  орта  мектепке  өкеңіз  Төреқұл  Айтматовтың 
аты  беріліггп.  М ектептің  алдында  ол  кісінің  зөулім  мүсіні 
бой  көтерген.  Авторы  —  өйгілі  сөулетші,  Лениндік  сый- 
лықтың  иегері,  академик  Тұрғынбай  Садықов  екен. 
Әкеңіз  Төреқұл  ‘халық  жауы"  деп  үсталғанға  дейін

қы рғы з  мемлекетінің  көрнекті  қайраткерлерінің  бірі 
болған  ғой...
А йт м ат ов.  Көріп,  бастан  кеш у  тұрмақ,  құлағы ңм ен 
естудің  өзі  ауыр  кезең   еді.  Әкеміз  М әскеуде  қы зы л
проф ессура  институтында  оқы п  жүргенде,  анам  Нағима 
Х ам зақы зы   екеуі  төрт  баламен  ж атақханада  тұры п 
ж атқан.  Баланың  ересегі  —  өзім  тоғыз  ж астамы н,  кен- 
ж еміз  Роза  алты  айлық.  Бүкіл  К еңес  Одағы  ү рей  
құш ағында.  1937  жылғы  тамыз,  қы ркүй ек  айларындағы 
"Правда"  газетіне  'Бурж уазияш ы л  ұлтшылдар",  "ВКП(б) 
Қ ы рғы зстан  О рталы қ  Комитетінің  бы лы қ  саясаты"  деген 
екі 
мақаланы ң  ж ариялануы  
м ұң  екен, 
республика 
басшылары  бірінің  соңы нан  бірі  қ ар а   тізімге  іліне  бас- 
тайды.  Олардың  ж уан  ортасында  әкем нің  де  аты  жүрді. 
Басына  қауіп-қатердің  қ ар а   бұлты  үйіріле  бастағанда, 
әкем:  “Балаларды  алып,  кері  қайт.  М ені  ұстап  әкетсе, 
"халық  жауының"  әйелі  деп,  сені  де  тергеуі,  тіпті  ж ер  
аударуы  мүмкін.  Қ орғансы з  қалған  перзенттерімізді 
шырылдатып  ж етімдер  үйіне  өткізіп,  ф амилиялары н 
өзгертіп  ж іберер.  Ф рунзеге  емес,  Ш екерге  тартыңдар. 
Туған  ж ер,  ағайы нны ң  ортасы  сеңдерді  аш ты қ қ а  бере 
қоймас. Аман болсам,  хат жазып,  хабарласьш тұрармын,"  — 
деп,  анам  Нағиманы  К,азан  вокзалынан  пойызға  мінпзеді. 
Ө зі  кетіп  бара  ж атқ ан   пойы збен  ж ары сы п,  біраз  ж ерге 
дейін  қол  бұлғап  жүгіріпті.  Ең  қы мбатты лары н,  төрт 
түяғы   мен  асыл  ж ары н  соңғы  рет  көріп,  соңғы  рет  шыға- 
рып  салып  тұрғанын,  бәлкім,  оғ&н  құ д ай   сездірген
шығар. 
•• 
И  Щ т
М әскеуден  ш ы ққан   пойыз  Орынбор,  С аратов  арқы лы  
Қ азақстанны ң  кең даласын  кесіп  өтіп,  ж еті  күн,  ж еті  түн 
дегенде  бізді  М айм ақ  стансасы на  түн   ішінде  түсіріп 
кетті.  Таулы  өлкенің  ж айы   өзіңе  мәлім,  қор қы н ы ш   биле- 
ген  сол  бір  көзге  түртсе  көргісіз  қараңғы   түн   өмір-бақи 
есімде  қалып  қойыпты.  Ертесіне  С убанбек  ағайы мы зды ң 
арбасы на  отырып,  Ш екердегі  Алымқұлдың  үйіне  ж етіп 
жығылдық.
Әкемнің  М әскеуден  пошта  бланкісіне  асығыс  ж азған 
соңғы  хаты  сақтаулы.  О қудан  шығарылыи,  әне-міне 
ұстап  өкетеді  деп,  уайым  шегіп,  алаңдаулы  ж үрген і  әр 
сөзінен  аңғарылып  тұрады.  Анам  Нағимаға  көзінің  ағы 
мен  қарасы ндай  төрт  баласын  қай та-қай та  аманаттап, 
өзінің  а қ   еқенін,  бар  күш -ж ігерін  ж ас  қы рғы з  мемле- 
кетіне  арнағаны н  баяндап  өтеді.
Көп  кешікпей,  1  ж елтоқсанда  М өскеудегі  Воровский 
көшесі,  25-үйдің  15-пөтерінен  қам ауға  алынған  әкемді

Ф рунзеге  пойызбен  әкеліп,  түрмеге  салып,  тергеуге  ала-
ДЫ.
Аталарымыз 
Айтмат 
пен 
Бірімқұл 
бір 
туған. 
Бірімқұлдың  Алымқұл,  Өзібек,  Керімбек  есімді  сабаудай- 
сабаудай  үш  ұлы  болды.  Алымқұл  әкемнен  біраз  ж ас 
үлкен  еді.  Ш екер  ауылдық  кеңесінің  төрағасы  боп 
істейтін.  Ажар  атты  келіншегі,  Тоқтагүл  деген  желкілдеп 
өсіп  келе  ж атқан  бүлдіршін  қы зы   бар-тын.
"Халық  жауының"  ж анұясы   атанып,  елге  қайтып
оралған  соң,  бізден  көп  адам  сырт  орай,  бойын  аулақ
ұстауға  ты ры сқан  да  шығар.  Көзге  түскеннің  бөрін  куә
ғып,  ты рнақ  астынан  кір  іздеп  отырған  заманда  біреуге
өкпелеудің  өзі  артық.  Бірі  баспанасын  беріп,  екіншісі
артық-ауыс 
қолда  барын 
ұсынып, 
қас-қабағымызға
қарайты н  ағайынның  барына да  іштей  шүкірлік айтасың.
Бірақ  бұл  шүкірлігіміз  де  көпке  ұзамады.  Араға  ай
салып,  Алымқұлды  "халық  жауының"  ағасы  деген  желеу-
мен  ұстап  әкетті.  Кейде  тағдыр  бір  айналдырғанды  шыр
айналдырады  емес  пе,  кешікпей  милиционер  боп  қызмет
ететін  Алымқұлдың  туған  інісі  Өзібек  те  "халық  жауы-
ның"  ж ақы ны   ретінде  Төреқұл ағасының  ізімен  абақтыға 
кете  барды.
Әкемнің  Рысқұлбек деген  інісі  біз  Мәскеуде  тұрғанда, 
Ф рунзе  қаласындағы  педагогикалық  училищеде  оқып 
жүретін.  Өзі  қой  аузынан  шөп  алмайтын  момын,  а қ   көңіл 
жігіт  еді.  Біз  қайтып  келгенде,  ол  да,  "халық  жауының" 
інісі  болғандықтан,  оқуынан  қуылып,  Қ арақы з  апамның 
үйінде  ж ү р  екен.
Бір  күні  таң  алдында  ояна  кетсем,  жылап  отырған 
Қ арақы з  апам  мен  өз  анамды  көрдім.  Көздері  бұлаудай 
боп  ісікен.  ІІХК  (Ішкі  істер  халық  комиссариаты) 
қызметкерлері  түн  жарымында  Рысқұлбекті  алып  кетіпті. 
Сөйтіп,  біздің  әулет  аз  уақыттың  ішінде  төрт  арысынан
көз  ж азып  қала берді...
Ш аханов.  Сол  кеэеңнің  өңгімелерін  тындап  отырсаң, 
халық  жауы"  шықпаған  ауыл  ж о қ   екен-ау  деп  қаласың. 
Тіпті  кейбіреулерді  адам  күлерліктей  жаламен  қамауға 
алып,  не  атып,  болмаса  пөленбай  жылды  мойнына  артып, 
түрмеге  тоғыта  берген  ғой.  Сіздің  шығармаларыңызды 
көп  жылдан  бері  зерттеумен  айналысып  ж үрген  белгілі 
ғалым,  академик  Рустан  Рахманалиевтің  әкесінің  қалай 
ұсталғанын  есітіп  пе  едіңіз?
С.  Таг.  Ашпмшпо/г.  Ж оқ.
Ш ахапов:" Руфтанның  әкесіне  біреу  темекі  ұсынады.
.  С « Ы н  .дедееҚіні  орап  тартатын  газет  қиындысын  береді

Ол  ойында  еш теңе  ж оқ,  темекіні  тұтатып,  құш ы рлана 
сора  бастағанда,  бір  адам  а я қ   астынан  сап  ете  қалады. 
Д ереу  темекі  оралған  қағазды ң  бүктөуін  ж азды рткднда, 
ж арты лай  күйген  "ұлы  көсем"  Сталиннің  с у р е п   шығады.
Көрдіңіз  бе,  қалай  ұйымдастырылған?
Әңгімеңізді  өрі  сабақтай  берің із.
А йт м ат ов.  Сонымөн,  Алымқүл  түрм еде  к,аза  тапты. 
Ө зібектен 
алғаш қы  кезде 
"Ақтұз" 
деген 
қорғасы н 
кенішінде  іствп  ж аты рм ы н  дегөн  хабар  келген.  Соғыс 
жылдары  мүлде  хат  үзілді.  Түрменің  адам  төзгісіз  азапты  
ж ұмысы нда  ж үріп  нем есе  майдан  ө п н д е  көз  ж ұм ған
шығар. 
..  .
Ауылдың  ш етінен  пошташы  қы лаң  етіп  көрінсе  оітп,
әкөмнөн  немесе  оны ң  аға-інілврінвн  хат-хабар  келөр  деп 
алаңдайтынбыз.  Көзбен  бағып,  телміріп  тұрғаны м ы зды  
көріп,  хат  тасуш ының  да  берекеті  қаш аты н.  К,асымызға 
келгенде,  твздвтіп  өтіп  кетуге  тыры саты н.  Э рі  ол  -соғыс 
көзі  өді  ғой.  Есік  алдына  шығып,  врбиіп,  әкелерінен, 
ж ақы н   туғандарынан  бір  хабар  күткен  сәбилердің 
сауалға  толы  көздері  бейш араны ң  ж үрегін  әбден  шай- 
лы қты ры п  ж ібергені  байқалы п  тұруш ы   еді.
Бір  күні  Ры сқұлбектен  хат  келді.
Апам дауыстап  оқыдьі.  Ол хатында әрқайсымызға жеке- 
ж еке  тоқталып,  денсаулығымызды  сүрапты.  Әсіресе  ағасы 
Төреқұлдың  тағдырына  көбірек  алаңдаушылық  білдіреді  де, 
өз  жағдайын  баяндайды.  "Бізді  М анчжурия  ш екарасына 
ж ақы н  маңдағы  жол  құрылысына  әкеліп  салды,  — деп  жа- 
зыпты  ол.  -   Күн  суық,  киім  ж ұқа.  Екі  бүйрегіме  бірдей 
суық  тигізіп  алдым.  Ж ұмы с  тәртібі  өте  қатал.  Әр  адамға 
жоспар  (норма)  белгілейді.  Ж оспары н  орындамағандарға 
тамақ  жоқ.  Ауыр  ж ү к  көтере  бастасам  болды,  екі  бүйрегім 
қақсап  қоя  береді.  Содан,  тамақтан  қағылып,  өлі мен тірінің 
арасында  күн  кешудемін.  Сендердің жағдайларың да  белплі 
гой.  Шиеттей бала-шаға...  Егер мүмкіндіктерің болса,  бір пуд 
немесе  жарты  пуд талқан  салып  жіберсеңдер,  өмірімдд  тағы 
да 5—6 айға ұзартар едім..."
М ұны   естіген  соң,  Ң арақы з  апам  бастап,  бәріміз 
қосылып  жыладық.  Ры сқұлбектің  мүш кіл  халі  ж аны м ы з- 
ды  аяздай  қарыды.  Ж алм а-ж ан,  уақы т  алдырмай,  анам 
мен  Қ ар ақ ы з  апам  бидай  қуырып,  оны  түні  бойы  келіге 
түйіп,  талқан  әзірледі.  Таң  қы лаң  бере,  апам  дорбаға  са- 
лынған  талқанды  аудан  орталығындағы  попггаға  ж аяу 
көтеріп  кетті...
Ағайын-тумаларының  бұл  сәлемін  Ры сқұлбектің  алған- 
алмағаны  белгісіз.  Қайтып  хат  келмеді.  Сірә,  талқан  ж ет-

пеген  болар.  Сөйтіп,  оған  да  топы рақ  ж ат  ж ерден 
бұйырды.
Ал  біз  болсақ  баяғыша  Ш екерде,  өкемнің  қарындасы 
Қ арақы з  апам  мен  Досалы  жездемнің  шаңырағында
тұрып  жаттық.  Үлкен  ары қ  жиегінде  екі  бөлмелі  үйі  бар­
ды.  Бір  бөлмесінде  өздері,  екіншісінде  біз.  Ж ездем із  До­
салы  пейілі  кең,  мәрт,  әрі  туа  бітті  аңшы  кісі  еді.  Атын 
мініп,  мылтығын  асынып,  соңына  екі-үш  тазысын  ертіп, 
үнемі  тау-тасты  аралап  кететін.  Үйінің  төрінде  аюдың, 
қасқырдың,  сілеусіннің  терілөрі  самсап,  ілініп  түратын. 
Аңнан  олжалы  келе  жатса,  көңілденіп,  алдымен  Қ арақы з
апамның,  сосын  бір-бірлеп  бәріміздің  атымызды  атап, 
шақырушы  еді.
Арманы  Айға  ш апқан  балалық  ш ақтың  ол  да  бір 
мұңдылау елесі  еді.
Ш аханов.  Э.Хемингуэй:  "Үлкен  ж азуш ы   болу  үшін, 
талант,  біліммен  қоса,  бақытсыз  балалық  керек",  — деген 
екен...  Бір  қызығы,  Сіз  сәби  кезде  қаламгер  болам  деп 
армандамапсыз  да.  Бірақ  машина  жүргізуге  құш тар 
екенсіз.  М ұны  сол  кездегі  газет  тілшісі,  кейіннен  белгілі 
жазушы, 
драматург  атанған  Райхан 
Ш үкүрбековтің 
сұрағына  жеті  жасыңызда  қайтарған,  яғни  1935  жылғы 
"Лениншил  жаш"  газетінің  5  маусым  күнгі  санында  жа- 
рияланған 
жауабыңызда 
баяндапсыз. 
Бұл  сұхбатты 
Ш аршен  Усубалиев  Ташкент  мұрағатынан  тауып,  Сіздің 
үлкен  жанашырыңыэ,  белгілі  әдебиетші  ғалым  Абдылда-
ж ан 
Ақматалиев  кітабына  енгізіпті.  Сол  сұхбаттан 
үзінді  келтіре  кетейін:
Шыңғыс  биыл  7  ж асқа  шықты.  Өзінің  ж ас 
достарының  арасында  тазалы қ  пен  тәртіпті  әбден 
ж ақсы   сақтайды.  Ал  үйінде  өз  бетінше  оқып,  ой- 
науға  үйренген.  Біз  Ш ыңғыспен  бір  сағаттан  ар- 
тык,  отырып  сөйлестік.  Ол  кімге  болса  да  тайсал- 
маСтан,  өз  пікірін  еркін  айтуға дағдыланған.
-   Сен  өскенде  кім  болып  ш ығасың?—  деген 
сүрауға:
-  М енің  ш офер  болғым  келеді,  — деді.
-  Әкең  қайда ?
-  Мөскеуде.
-  Неге  кетті?
-  О қы п ж үр.
-  Әкең  бұрын  қайда  істеген ?
-   Аудандық  партия  комитетінің  хатшысы  боп 
істеген.  Одан  кейін  К,ырғыз  обкомының  хатшысы 
болды. 
М енің 
бөлмемдегі 
бұрышты 
әкем

ұйыстырып  берген...  Үлкейгенде  ш оф ер  болуды
өзім  ғана  қаладым.
_Үйіңде  қандай  ойы нш ы қтары ң оар <
-   Қ азір  менде  бәрі  де  бар.  Тек  маш иналар  ке-
рек.  Оны  әкем  сатып  алып  келем  деп  уәде  берген.
А йтқан уақы ты   ж ақы ндап  қалды.
Берілген  сұрақтарға  сергек  әрі  бар  ынтасы мен
ж ауап  беріп  тұрған  бала  —  А йтматовтың  ұлы 
Шыңғыс.  Ол  хат  таниды.  Үлкен-үлкен  әріптерм ен
басылған 
газеттерді, 
кітаптарды 
о қ и  
алады. 
Ш ыңғыстың  ш оф ер  болам  деген  тілеп,  сөз  ж оқ,
Газет  бетіне  бүл сұхбат  "Ш ыңғыс  ш оф ер  болам  дейді"
деген  атпен  жарияланған.
Ш оф ер  болуды  армандаған  баладан  кеиін  әлем  та-
ныған  ж азуш ы   өсіп  ш ығатынын  тілші  қайдан  білсш. 
Темір  тұлпарды  тізгіндеймін  деген  қиялы ң ы зға  а қ   ж ол 
тілеген  Райхан  м арқұм   Сіз  К еңес  О дағы ны ң  е ң   бш к 
жүддесін  —  Лениндік  сы йлы қты   алған  соң,  бір  ж ы лдан
кейін дүние  салыпты... 
■  л
А йт м ат ов.  Иә,  ол  кезде  ілуде  бір  көзімізге  ш алынып
қалатын  маш инаға  деген  құмарлы ғы мы з  ересен   еді.  Бұл
жалғыз  менің  емес,  өзім  секілді  әр  баланы ң  арм аны   бола-
тын.  Ө се  келе,  ол арм анны ң  өміріміздің  сан  тараулы   жол-
дарында  ж ай   бір  төмпеш ік  сияқтаны п  қалаты ны н  кім
білген?!
Ауылда  "халық жауы"  аталып  ұсталып  кеткен  әкем нщ  
аты  көп  аталмайтын.  Анам  мен  К,арақыз  апам  ғана 
біздің  нәзік  көңілімізге  әкем із  ж айлы   ақиқатты ,  ж ы лы  
сезімдерді  қ ү я   білді.  Анам  үйде  өзімізбен  өзіміз  қалғанда, 
әкемнің  суреттерін,  значектері  мен  куәліктерін  бір- 
бірлеп  шығарып,  көрсетіп  қояты н.  Ф амилиясы  ж азы лған 
мөрге  керем ет  қы зы ғуш ы   едік.  С ияға  малып,  қ ағазға  бас- 
сак,,  латын  әрпімен  ж азы лған  Айтматов  Т.  деген  сөз 
түсетін.  Қ арақы з  апамыз  оқы м аған  болса  да,  қ а р а   сөзге 
шешен,  ақылды  адам  еді.  Өмір  бойы  әкемді  ар д ақ
тұтумен  өтті.
1964  жылы  ауыр  науқастан  көз  ж ұм ғалы   жатып:
— Төртеуіңе  тең   разымын.  Өттең,  әкелерің  ж ас  кетп .
Сонш ама  үлкен  қы зм ет  атқарм ай,  ауылдағы  б а с қ а   адам-
дар  секілді,  қарапайы м   ғана  ж ұм ы с  істеп  ж үрсе,  аман
қалар  еді-ау,  — деп  жылаған.
Алғашқыда  әкем  ж айлы  "он  ж ы л  түрм еге  кесілді,  хат
алысып,  хабарласуға  болмайды"  деген  д ер ек   алып,  ай,
ж ы л санап,  үзілмес  үміттің  шылауында  ж үрдік.

Бір  күні  үйімізге  баласының  жетегіне  еріп,  екі  көзі 
су қараңғы   адам келді.
-  
Төреқұлмен  қатар  ұсталып,  бір  камерада  жаттық. 
Көрмеген  азабымыз  жоқ.  Төреқұл  сияқты  азаматтар  бір
соқыр  еткен  соң,  мені 
босатып  жіберді.  Төреқұл  тірі.  Әділдік  ж еңбей  қоймайды,
үмхтщді  үзе  көрме,  Нағима,  — дегені  құлағымда қалыпты.
Ішкі  істер халық  комиссариатына  анам  екеуміз  қайта-
қаита  хат  жазғанымызбен,  мардымды  жауап  ала  алма-
дық.  Тірліктің  арпалысымен  ой  сарсылтып,  көз  талдырған 
ж иы рм а жыл өте  шықты...
Ш аханов.  Бірде  кенж е  қарындасыңыз  Розамен  ұ зақ
отырып  сырласТық.  Роза  көңілі  толқып,  көзіне  жиі-жиі 
ж ас  алумен  болды.
"Ағам  Шыңғыс  институтты  үздік  оқып  жүріп, 
аспирантураға  қалғалы  түрғанда,  "халық  жауының 
баласына  Сталиндік  стипендия  беріп  ж үргендерің 
қалай ?  деген  арыз  түсіп,  стипендиядан  да,  аспи- 
рантурадан  да  шетгетілді.  Сонда  да  мойымай,  де- 
малыс  күндері  темір  жолға  барып,  қара  жұмыс 
істеп,  көмір  мен  ағаш  түсіріп,  ақш а  тауып  жүрді. 
Табысын  ш ашау  шығармай  жинап,  қы сқы   дема- 
лы сқа  келгенде,  бәрімізге  бір-бірден  киім  әкелді. 
М аған ^  жағасы  үлкен,  жылы  пальто  алыпты. 
М үндай 
сырт 
киімді 
тұңғыш 
рет 
киюім. 
Қуанғанымды  айтпаңыз.  Мәскеудегі  Кен  барлау 
институтында  оқып  ж үрген  Илгизға  да  өзінің  ескі 
пальтосының  астарын  аудартып  тіктіріп,  посылка- 
мен  салып  жіберіпті.  Әлгі  пальтоның  сыртында, 
ішінде 
бірнеше 
қалтасы 
бар 
екен. 
Соның 
әрқайсы сы на  бес  сомнан  тыға  беріпті.  Түлкі
қ ү р с а қ   ж үрген  студент  қой,  қолын  сүғып,  тауып 
алған  сайын,  қуансын десе  керек.
1957  жылы  ІІХК-ден:  "Айтматов  Т.  жөнінде 
сұраған 
екенсіздер, 
келіп, 
хабарын 
алып 
кеп ң ізд ер” деген  бір  ж апы рақ хат алдық.
Сондағы* 
апамның 
толғанысын 
айтпаңыз. 
Ж үрегі  кеудесіне  сыймай,  бір  отырып,  бір  тұрады. 
Қайта-қайта 
үлкен 
ұлының 
қасы на 
келеді. 
Қырсыққанда,  Ш ыңғыстың  дене  қы зуы   40  гра- 
дусқа  жетіп,  қатты  ауырып  ж атқан.  Апамды  өзі 
ертіп  барм ақ  боп  орнынан  тұрьга  көріп  еді,  басы
айналып,  аяғын  баса  алмады.  Ақыры  жолға  апам- 
мен  бірге  мен  шықтым.

-  
Әкеңді  Сібірге  әкеткен  екен  ғой,  щ амасы. 
Қ азір  сол  ж ақтан   көп  кісі  босанып  келіп  ж аты р 
емес 
пе? 
Қ айран 
Төреқұл, 
сендерді 
көрсе, 
қуаныигган  жылап  ж іберер.  Ш ыңғыс  пен  Илгиз  ат 
жалын  тартып  мініп,  үйленіп,  ш аң ы рақ  көтерді. 
Сендер  Люция  екеуің  тәрбиелі  қ ы з  боп  өстіңдер 
Шіркін,  қандай  болды  екен  өкелерің?  Ұсталған 
кезде  34-ақ  ж аста  еді.  Биыл  55-ке  ш ықты.  Ж и ы р - 
ма  бір  ж ы л  көріспеппіз.  Ж и ы рм а  бір  жыл...  Ай- 
туға  ғана  оңай.  Өлмедік.  Одан  басқан ы ң   бәрін 
бастан  өткердік  қой.  Әкеңді  аман-сау  көрсек  болта­
ны...  Б ірақ  Сібірге  айдалғандардың  кейбіреулері 
сонда  ж үріп  үйленіп  т е   қалған  көрінеді...  Мейлі, 
ж ан  сақтау үшін,  сөйтсе,  сөйткен  шығар.  Т ек  аман 
келсе  екен...  К,үдай-ай,  аяқ-қолы м   дірілдеп  бара- 
ды.  К ездескен  кезде  ж үрегім   қуаны ш тан  ж ары -
лып  кетпесе  ж арар  еді...
Апамның  әңгімесін  тыңдап  келе  ж аты п,  көзіме
ж ас  тығылды.  О,  тәңірі-ай,  не  деген  үлкен  ж үр ек.
Үйленіп  қалса  да  мейлі,  "тек  аман  келсе  екен
дейді.  Бәлкім,  өзінен  гөрі,  өзі  сүйген  адамға  бол-
сын  деп  тілейтін  нағыз  махаббат  құдіреті  осы
шығар...
Рас,  анамыз  ж ас  әрі  көрікті  болды.  Білімі,  пара- 
саты  жағынан  сол  тұста  ауылдағылардың  көбінен 
о қ   бойы  о зы қ   тұрды.  Ж асы раты н ы   ж оқ,  оған 
сырттай  қызығуш ылар  да  бар  еді.  Б ір ақ   ол 
Төреқұлдан  биік,  Төреқұлдан  терең,  Т өреқұлдан 
сәулетгі  ер кек   болады  деп  ойламады,  ойлағысы  да 
келмеді..  Сол  кездегі  базбір  күйеусіз  әйелдердей 
ж ан-ж ағы на  көз  салу  өңі  түгіл,  түсіне  де  кірген 
емес.  Анамыздың  бүкіл  саналы  ғұмыры  өзінің 
сүйген  ж ары н  күтумен,  оны ң әр  басқан  ізін,  туған 
күнін  ардақтаумен,  б асқа  да  мағыналы,  өнегелі 
істерін  еске  алумен  ж ән е  әкем ізге  деген  а с қ а қ  
сезімінің  шуағын  біздің  ж үрегім ізге  құю м ен   өтті. 
Әрі  солай  еткеніне  өзін  ш ексіз  бақы тты   санай-
тын...
Әңгіме  мен  ойдың  ж етегінде  ІІХК-ге  де  ж еттік.
Кіре  берісте  автомат  асынған  солдат  тү р   екен,
апам  ш ақы ру қағазы н  көрсетті.
—  Сіз  өтіңіз,  —  деп,  апамды  іш ке  кіргізді  де,
мені  бөгеп  қалды.  Біраздан  соң  апам  аяғы н  әр ең
басқан  күйі  табалды ры қтан  аттады.  Ж ү р егім е
біреу оқы стан  ине  сұғып  алғандай  дір  ете  қалдым.

Д ереу  апамды  қолтығынан  демей  бердім.  Бетін 
ж ас  жауып  кеткен  екен.  Ерні  дір-дір  етеді.  Үн- 
түнсіз  қалпы  қолындағы  бір  ж апы рақ  қағазды 
маған  ұсына  берді.  Онда  орыс  тілінде  былай  деп
жазылыпты:
СПРАВКА
Д ело  по  обвинению   АЙТМАТОВА  Турекула,  до 
ареста  —  1  декабря  1937  г.  — слушатель  Инсти­
тута  Красной  Профессуры,  пересмотрено  Во­
енной  коллегией  Верховного  Суда  СССР  15  июня 
1967 года.
Приговор  Военной  коллегии  от  5  ноября  1938
года  в  отношении  АЙТМАТОВА  Т.  по  вновь
открывшимся  обстоятельствам  отменен,  и  дело
прекращ ено  за  отсутствием  состава  прест уп­
лен и я .
АЙТМАТОВ  Т.  реабилит ирован  посмертно.
Помощник  Председателя  Военной  Коллегии 
Верховного  Суда  СССР,  Полковник  юстиции 
М.Русаков.
Қарғыс  атқы р  осы  қаралы  қағаз  жиырма  бір
жыл  бойы  екі  көзімізді  төрт  етіп  күткен  барлық
үмітімізді  шорт  үзді.  Апам  екеуміз  сең  соққан  ба-
лықтай  боп,  бір-бірімізді  демеген  күйі,  көшеде
теңселіп,  әрең  басып  келе  жаттық.  Дүниенің  бар
мәні  жоғалып,  өмірге  деген  ынтызарлығымыз  бір
сәтте  сөне  қалғандай.  Апама  қарап  ем,  екі  жағы
суалып,  ж анары  семіп,  иіні  шөгіп  кетіпті.  Ой,  алла-
ай,  оны  жиырма  бір  жыл  бойы  қос  қолтығынан
демеп,  сан  түрлі  қиы нды ққа  мойытпаған  "Төреқұл
бүгін  болмаса,  ертең  келіп  қалар"  деген  алдамшы
үміт  еді  ғой.  Сорлы  апам  не  көрмеді,  қай  құқайға 
төзбеді?..
Көшені  басыма  көтеріп,  айғай  сап  жылағым 
келді.  Қаншама  жылдар  бойы  біздің  ж анұяны ң 
басына  төнген  әділетсіздікке  айғайлап  лағнет 
айтқым  келді.  Бірақ  қасымда  басына  құлаған 
ауыр  қайғыдан  ес  жия  алмай,  ^орға  қозғалып, 
ілбіп  басқан  анам  байғұстың  қасіретін  онан  сайын 
ауырлаупайын  деген  оймен  өзімді-өзім  күшпен 
тежеп,  тұншыға  өксідім.
Үйге  жақындағанда,  бір-бірімізге  сүйеніп,  көз 
жасымызды  тия  алмай,  ұ зақ  тұрдық.

_  Дд(  қызым,  болар 
ІС 
болды, 
ДЭД* 
апам 
қайраты на 
мінгендей.  -   Ә кесінің  қ а за   болғанын 
Ш ыңғысқа 
естіртпей 
қоя 
тұрайы қ. 
Ә йтпесе 
жығылған  үстіне  ж үды ры қ  боп, 
сы рқаты нан
оңала  алмай  қалар...
Шыңғыс  науқасы нан  ай ы қ қан   тұста  анам
бізге: 
—  К,арақыз  апаларыңды  ш ақы ры ңдар,  — деп
бүй ры қ берді. 
*
Көп  кешікпей,  артынып-тартынып,  ауылдың 
дәмін  арқалап,  К,арақыз  апам  да  келіп  жетті.
Анамыз  оған  ағасыны ң  бұл  дүниелік  емес 
екенін  жайлап  естірткенде,  бейш араны ң  ж үрегі 
тоқтап  қала  жаздады.  ^Киырма  ж ы л  бойы  өзөгін 
өрттей  шарпыған  сағынышы  мен  мүңы   дес  бер- 
мей,  бүқіл  үйді  басы на  көтере,  әрқайсы м ы зды  
жөкө-жөкө  бауырына  басып  зарлады.  ІПіркін,
туы сқан  болса  осы ндай-ақ болсын да.
Артынша  бәріміз  —  бүкіл  Айтматовтар  әулеті
Ш екерге  барып,  зор  әділетсіздіктің  қ ү р б ан ы   боп,
арманда  кеткен  төрт  ары сты ң  -   Т өреқұл  мен
Алымқұлдың, 
Ө зібек 
пен 
Ры сқұлбектің
аруақтары на  бағыштап,  К ерімбектің  үйіне  ел-
ж үртты  түгел жинап,  ас  бердік.
Әйтсе  де  анамыз  әкемізді  өлімге  қ и я  алмады. 
А ш ық 
айтпаса 
да, 
өмірінің 
ақы р ы н а 
дейін 
көңілінің  терең   түкпірінде  "мүмкін,  тірі  шығар" 
деген  бір  жылт  етпе  үміт  ж үрді  де  қойды.  Бәлкім, 
оған  мына  бір  жағдай  да  себеп  болған  шығар. 
Соғыс  жылдары  К авказдан  Ш екерге  ж ер   ауып 
кедгендердің  ішінде  Айвазиди  деген  көріпкел  грек 
әйеЛі  бар  екен.  К оф еге  қарап   бал  ашады,  ай тқан ы  
айдай  ан ы қ  келеді  деп,  ж ү р т  м ақтаған  соң,  бір
күні  оған  апам да  барады.
-   К үйеуің  түрмеде,  төрт  балаң  бар  екен.  Ө зің
қатты  қиналып,  тарығып  ж ү р   екенсің.  Бұл  ж ерді 
әлі  он  ж ы л  қоны с  етесіңдер.  Үлкен  ұлы ң  оқуы н 
бітірген  соң,  қалаға  көшіріп  әкетеді.  Сол  ұлы ңны ң 
атағы  түбі  дүние  ж үзін   шарлайды,  — деп  үндемей 
қалады .
-   Күйеуім  ше?  Тірі  ме,  қаш ан  келеді?  —  деп
сұраса,  әлгі әйел:
-   Күйеуің  тым  қаш ы қта.  Көп  ж ылдан  кейін
жолығасың...  — депті.
Көріпкел  әйел  әкеміздің  бұ  дүниелік  емес 
екенін  білсе  де,  анамызды,  үміті  үзіліп,  шөгіп

қалмасын  деп,  аяған  болар.  Өлде  "көп  жылдан 
кейін  жолығасың"  деп  емексіткені  о  дүниеде  кез- 
десетінін  мезгеп  айтқаны  шығар.
А йт м ат ов.  Иә,  қалай  дегенде де,  балгердің  онысы  — 
адамгершілік.
Н ақ  сол  кезеңде  Кеңес  Одағының  бүкіл  халқы 
Отанға, 
үлы 
көсем" 
Сталинге 
деген 
шексіз 
мақтаныпггьщ,  зор  патриоттық  сезімнің  жетегінде  өмір 
сүрді.  Әсіресе  соғыстан  кейінгі  жылдар  қандай  болды? 
Ж ауды   ж еңіп  ш ыққанымыз,  ж ер  басып,  тірі  жүргеніміз, 
бақытты  балалық  шағымыз  —  бәрі,  бәрі  үшін  Сталинге 
қары здармы з  деген  зор  мақтаныш  сезім  салтанат  құрды. 
Бүл  сезімнің  қазір  ғана  күлкілі  боп  көрінуі  мүмкін.  Ол 
кезде  мемлекеттің  жүргізіп  отырған  саясатына  күдік 
келтіру  (әсіресе  біздің  ауылда)  ешкімнің  өңі  түгіл,  түсіне 
кірді  ме  екен?  Енді  осы  түста  мемлекетке  қастанды қ 
ойлаған  адамның,  яғни  "халық  жауының"  баласына 
ж үртты ң  қалай  қарауы   тиіс  екенін  бір  сәт  санаңнан  өткі- 
зіп  көрші.  Бірақ  ауыддың  қалыптасқан  салт-санасы,  ішкі 
мәдениеті  әлгі  ж ан  шошытар  сөздің  ызғарын  бізге  онша 
сездірмеді.  Осындай  аласапыран  ш ақта  әкемнің  бізді  өз 
аулына  жүмсауы  қандай  көрегендік  болған.  Мәскеуде 
қалғанымызда,  не  Ф рунзеге  барғанымызда,  басқа  бір 
күтпеген  қасіретке  жолығуымыз  мүмкін  екен.
Ш аханов. 
Қазақстандағы 
Ақмола 
қаласының 
маңында 
1 халық  жауларының" 
әйелдері 
қамалатын 
"АЛЖИР"  атты  (Акмолинский  лагер  ж ен  изменников 
родины)  арнайы  лагерь  жұмыс  істеді.  Бұл лагерьде  қ а за қ  
елінің  Тұрар  Рысқұлов,  Сәкен  Сейфуллин,  Бейімбет 
Майлин,  Темірбек  Ж үргенов,  Ұзақбай  Құлымбетов, 
Сұлтанбек  Қожанов,  Ж анайдар  Садуақасов  секілді  мем- 
лекет, 
партия, 
әдебиет  пен  өнер 
қайраткерлерінің 
ж ұбайлары   түтқы нда  болды.
Ақмоладан  40—45  шақырым  ж ерге  орналасқан,  он- 
даған  шақырымды  алып  ж атқан  бұл  азап  пен  то зақ   орта- 
лығы  26  нүктеден  түрған.  Лагерьге  Кеңес  Одағының 
түкпір-түкпірінен  әкелініп,  күндіз-түні  тоғытылып  жата- 
тын  "халық  жауларының"  әйелдеріне  қойылатын  ал- 
ғашқы  талап  -   күйеуіңнің  ж ау  екенін  мойындап,  одан 
түбегейлі  қол  үземін,  деп  тілхат  беруің  керек,  сонда  жа- 
заң едәуір  жеңілдейді  екен.
Бауыр  еті  —  балаларын  жетімдер  үйіне  зорлап  өткіз- 
діріп,  ағайын-туысын  тоз-тоз  ғып,  шаңырағын  ортасына 
түсірген  ІІХК  ж ан  алғыштарының  небір  төбе  құйқаңды

шымырлатар  зұлымдық  әрекеттері  күн  саиы н  асқы ны п
тұрған  кез. 
-
Осындай  то зақ   отына  ш арпылып  ж ү р се  де,  Сәкен
Сейфулиннің,  Ілияс  Ж ансүгіровты ң  аяулы  ж арлары
арыстай  ағаларымыздың  бәс  ж етпес  қолж азбалары н
ж ерге  көміп,  жастығына  тығып  сак,тап,  кейінгі  ұрпакдс,а
аман  жеткізді.  Бұл  екінің  бірінің  қолы нан  келе  бермвс,
ерлікке  барабар  іс  еді. 
/  
„  
,  
х ,  -
Бірде  маған  Ғабит  аға  (М үсірепов)  Беиімбет  М аи-
линнің  ж ұбайы   Күнжамалды  А ЛЖ И Р-ге  іздеп  барып
ж олы қты рғаны н  әңгімелеп  берген.
Сонда  К үнж амал апамыз  Ғабеңе:
-  
Осы  лагерьдің  қойы н  өзім  әдейі  сұраны п  бағып 
жүрмін.  Ертелі-кеш  тордың  ішінде  тапж ы лмай  қамалы п 
отырғанша,  іштегі  бар  қасіретімді  сы ртқа  шығарып,  бар 
даусыммен  айғай  сап,  ж ы лап  алсам,  едәуір  жеңілденіп
қаламын,  — депті. 
„
АЛЖ ИР-де  22  мыңға  тарта  "халы қ  ж аулары ны ң
әйелдері 
қамалған. 
Ауылды 
паналамағанда, 
Сіздің
апаңы зға да сол лагерьдхң дәмі  бұйыруы  мүмкін  еді. 
А йт м ат ов.  Иә,  бәрі  мүмкін...
М ектепте  оқы п  ж үргенімде  бір  мұғалімнің  берген 
кеңесі  өмір  бойы  есімде  қалды. 
Біреу^  әкеңнің  атын 
атаған  кезде,  "халық  ж ауы ны ң  баласы 
екенм ін  деп, 
еш қаш ан да ж үзіңді төмен  салушы  болма!"
Ұстаздың  осы  ақылы  мені  дәйім  қиналған  шағымда 
демеп  жүрді.  Бүл  сөздің  астары нда  анам ны ң  пікіріне  са- 
бақтас  "бәрі  жалған,  бәрі  жала,  сенің  әкеңнің  халы қ  ж а- 
уы  болуы  мүмкін  емес"  деген  батыл  сенім  ж атқан ы н  
сездім.  Сол  кезден  бастап  әкем   ж өнінде  бір  хабар  білуді
аңсау күнделікті  арманыма айналды...
Ш аханов.  Бұл  арада  тағы  да  қары ндасы ңы з  Роза 
Т өреқұлқы зы   айтқан  мына әңгімеге  н азар  аударалық:
"1975  жыл.  Ж үм ы с  бабымен  Талас  қаласы на
бара  қалдым.
— Сіз  Шыңғыс  Айтматовтың  қары ндасы   емессіз
бе?  — деп,  бір әйел жылы ұш ырай  амандасты.
— Иә.
—  Сіздің  осында  келгеніңізді  бір  таны сы м нан 
кездейсоқ  естіп  қалдым.  К,ұдай  тілегімізді  берді. 
Әйтпесе  Сіздерді  Ф рунзеге  іздеп  барғалы  ж ү р  
едім...
Әдетге  Ш ыңғысқа  ағылып  келіп  жататын  хаттар- 
да  есеп  болмайтын.  Олар  дүние  жүзінің,  өсіресе

Кеңестер  Одағының  түкпір-түкпірінен  келетін.  Хат- 
тардың  едәуір  бөлігі  баспана  алуға  көмек  сұраған,  әр 
түрлі  деңгейдегі  партиялық,  әкімшілік  орындарынан 
көрген  әділетсіздіпне  тосқауыл  болуға,  тек  шет  ел- 
дерде  ғана  өндірілетін  қымбат  бағалы  дәрілерді  та- 
буға  қол  ұшын  беру  және  толып  жатқан  тұрмыста 
жиі  кездесетін  проблемалардың  төңірегіндегі  өтініш, 
тілектерден тұратын.  Үлкен  әділетсіздікті  өз  басынан 
кешіргендігшен  болар,  Шыңғыс  бұл хаттарға  ерекше 
мән  беріп,  уақытының  көбін  арнап,  мүмкіндігінше 
жәрдем  жасап  жататын.  Енді  осындай  адамдардың 
бір  тобы  мені  әдейі  іздеп  тауып  немесе  жолыққан 
жерде:  "Мынаны  ағаңызға  бере  саласыз  ба,  бүкіл 
Кеңес 
Одағында 
ол 
кісінің 
айтқанын 
жерге 
қалдьфар  адам  баласы  ж оқ  шығар" - десіп,  құлаш- 
құлаш  өтініш  хаттарын  ұсына  беретін.  Кейде  онсыз 
да  шаруасы  бастан  асып  жататын  ағамды  аяп,  хат 
иелерінен  қашқақтайтынмын.  Жасыратыны  жоқ,
жолыққан  әйелді  алғашында  сондайлардың  бірі 
шығар деп ойлағанмын.
-   Ж о-ж оқ,  —  деді  ол  күдігімнің  үстінен 
түскендей.  — Менің  Сізді  іздеген  шаруам  — әкеңіз 
Төреқұлға  байланысты.  Менің  ағам түрмеде  Сіздің 
әкеңізбен  бір  камерада жатыпты.
Әкемнің  аты  аталғанда,  денемді  н ақ  бір  ток 
соғып  өткендей,  дір  ете  қаддым.
-  
Қайда 
ағаңыз? 
Тірі 
ме? 
— 
деппін 
сасқанымнан.
-   Тірі.  Бірақ  к,азір  ауруханада  қиы н  жағдайда 
жатыр.  Дәрігерлер  санаулы  ғана  күні  қалды,  дейді. 
Мүмкін  болса,  ағаңыз  Шыңғысты  көргісі  келеді. 
Бірақ  газеттер  ол  кісіні  Америкада  ж ү р   деп  жазды 
ғой...  Сондықтан  Сізді  іздедім...
Келіншекке  ілесіп,  ауруханаға  бардым.
Н ауқастардың  тыныс  алатын  мезгіліне  тап 
келіппіз.  Дегенмен  қарындасы  кезекш і  медбике-
ден  рұқсат  сұрап,  ағасын  сүйемелдеп,  дәлізге 
алып  шықты.
Сабырлы  адам  екені  сырт  келбетінен  көрініп 
түр.  Бірақ  ауру  мүжіп,  титықтап  қалыпты,  екі 
иінінен  зорға  дем  алады.  Қ ы сқа  қайырым  аман- 
дық-саульіқтан  соң  менің  ж үзім е  зер  салып 
қарады  да,  ж анарын  жас  жуып  қоя  берді.
-  Төреқұлға  бет-пішінің  ұқсас  екен...  Енді  өліп 
кетсем  дег  арманым  жоқ...  Құдай  маған  қарасқан

екеНі  —  деп  ентігіп  қалды.  Ө зін  Тәңірберді  Ала- 
паевпын  деп  таныстырды.  Біраз  отырып,  демін 
басқан  соң,  ақ сақ ал  әңгімесін әріден өрбпті.
__...Комсомол  ұйымында  істеп  ж ү р   едхм.  Ағам
Ұ зақбай  болса  —  "Ақжар"  аулында  колхоз  бас- 
тығы.  Бас  көтерер  азаматтың  бөрі  қ и т  етсе, 
"халық  жауы"  атанып,  түрмеге  қамалып  ж атқан  
шақ.  К езек  ағама  да  келген  екен,  көзді  ашып- 
жұмғанш а  алды  да  кетгі.  Артынан  көп  кешікпеи,
мені де  ұстады. 
Ш „
-   Ағаң  -   халы қ  жауы.  Кімдермен  оаиланыс
жасады?  Қандай  зиянкестік  әрекет  істеді?  Н ендей 
үгіт  жүргізді,  кәне,  айт?  — десіп,  күн  сайы н  сан 
сұрақты  
көлденең 
тартып, 
үрып, 
тепкілеп
қинайды.
Қасарысып  тұры п  алдым.  Бір  жолы  тергеу- 
шінің  әбден  ашынғаны  сондай  —  мылтықтың 
дүмбісімен  бар  пәрменімен  аузыма  періп  кеп 
жіберіп  еді,  үстіңгі,  астыңғы  тістерімнің  тең   жа- 
рымынан  астамы  опырылып  түсті.  Өзім  есімнен
танып  қалыппын.
Әлден  уақы тта  есімді  жиып,  көзімді  ашсам, 
камерада,  тас  еденнің  үстінде  ж аты р  екенмін.  Ай- 
налама  қарап  ем,  ж а қ   ж үндері  үрпиіп  іскен, 
күнделікті  ұрып-соғудан  әбден  азы п-тозған  алты- 
ж еті  кісіні  көрдім.  Ш етте  жалғыз  темір  кереует 
тұр.  Қасымда  ш ықш ытты  келген  бір  иман  ж үзді 
жігіт  пәрш е-пәрше  болған  бет  аузымнан,  ернімнен
ақ қ ан   қанды  сүртіп  отыр  екен.
_  Тұр,  қалқам,  менің  орны ма  ж ат,  —  деп
қолтығымнан  сүйеп,  кереуетке  ж айғастырды.  Бұл
жалғыз  кереуетке  камерадағылар  кезегім ен  ж аты п
демалатын  көрінеді.  Бүгінгі  к езек   әл п   жігіттікі
екен.  Әйтпесе  тас  еденнің  ы зғары   сүйегіңнен  өтіп,
шыдатар  емес.  Ө згелері  тіл  қ атқ ан   ж о қ.  Тіпті  бір-
біріне  сөз  айтудан  қорқы п,  ж ал тақ   боп  қал са  ке-
рек.
Ертесіне 
тереңдеп 
таны сты қ. 
Аты-жөні 
Т өреқұл  Айтматов  екен.  М енің  Таластан  кел- 
генімді  естігенде,  тіпті  қуанды.  Бірте-бірте  туған 
ағалы-інідей  бауырласып  кеттік.  Ж ай -кү й ім е  то-
лык, қанған  соң:
— Сенің  ж асаған  қы лмы сы ң  ж о қ,  өрі  ж ассы ң.
Тек  ағаңның  ісіне  бола  ж аты рсы ң.  Тергеуш ілердің 
арандатуынан 
с а қ   бол. 
Ешкімді 
сатпа. 
Осы

қайсарлығыңнан  танбай,  төзіп  бақ...  Түбі  босанып 
шығасың.  Ал  біздің  хал  басқаша...  Бірден  атуға 
алып  кетуі де  ғажап  емес,  — деді  күрсініп.
Төреқұл  түрме  жастығының  ақш ыл  тысынан 
кішкене  қол  дорба  тігіп  алған  екен.  Онысы  қара 
қош қы л  тартып,  вбден  кірлепті.  Сол  қол  дорбаға 
Қара  жіппен  Чингиз",  "Илгиз"  деп,  екі  ұлының 
атын  жазыпты.  Ж аны на  "Талас"  двп  жазғысы 
келген  ғой  деймін,  бірақ  жібі  құрғы р  соңғы  "с" 
өрпіне  ж етпей  қалса  керек.  "Тала"  деген  сөз  аны қ 
оқылады.  Өзі  аса  парасатты,  білімді,  әрі  өте  таза 
тәбетті  ж ан  екен.  Қол  дорбасына  ш үберекке  орап 
сабын,  тарақ,  тіс  шөткесін  салып  жүретін.
Бір  күні  түнде  өзгелерге  естіртпей,  құлағыма 
сыбырлады:
-  
Маған  тықыр  таянды.  58-бабқа  іліпті.  "Халық 
жауы"  ретінде  хат алу,  хат ж азу құқы нан  айырмақ. 
Саған ақиреттік өтінішім  бар.  Мына қапастан  аман- 
есен  қүтылсаң,  Ш екерге  барып,  менің  әйел,  бала- 
шағамды  тауып  ал.  "Халық  жауы"  дегені  —  шылғи 
өтірік.  Бірақ  "халық  жауының"  туысы  санап,  аға- 
інілерімді  қамауға  ала  ма  деп  те  қорқамын.  Пер- 
зенттерімнің  естияры  —  Шыңғыс  өмірде  зорлық, 
үстемдік  барын  білмей  өсіп  келе  ж атқан  нөзік, 
сезімтал  бала  еді.  Мәскеуде  тұрып  жатқанымызда, 
аулада  екі  адам  төбелесіпті.  Тепсе  темір  үЗетіндей 
ж ас  жігіт  қарт  кісіні  қатты  ұрып  тастаса  керек. 
Соны  көрген  Шыңғыс  үйге  ебіл-дебілі  шығып,  жы- 
лап  келді.  "Қорқынышты...  аямады"  дейді  өксігін 
баса  алмай.  Сол  ұлыммен  ж еке  отырып,  аш ық 
өңгімелес. 
Мінезін 
қатайтып, 
алдағы 
кезігер 
қиындықтарға  әзірлеп  қой.  Менің  "халық  жауы" 
емес  екенімді  құлағына  құй.  Елге  қайтпай  қалсам, 
мен  дегенде  шығарда  жаны  басқа  байғұс  анасы 
Нағимаға,  іні-қарындастарына  бас-көз  болу  соның 
міндеті  екенін  ұқтыр.  Інісі  екеуінің  аты  жазылған 
дорбамды  менен  естелік етіп тапсыр.  Енді  мына  өті- 
нішімді  жадыңа түт:  егер  мені  атуға  емес,  Молдава- 
новка  турмесіне  алып  кетсе,  милиция  арқылы  се- 
нен дорбаның  ішіндегі  сабынды  сұратамын.  Сібірге 
жөнелтетін  болса  (ну  орманды  өлке  ғой),  тарақты 
алдыртамьш.  Орал  жағына  айдаса,  "тіс  тазалағыш 
шөткені  беріп  жіберсін"  дермін.  Ал  сау  бол,  айна- 
лайын.  Тіршілікте  кездесе  алмасақ,  о  дүниеде  жо-