Сайын Назарбекҧлы

 
185 
Бiлiмдi кiсi, кӛргенi кӛп кiсi ақылының аздығын байқата бермейдi. Ал 
егер  ақылды  кiсi  үлкен  бiлiм  алса,  онда  ондай  кiсi  данышпанға 
айналады.  Ал  данышпан  адам  айналасына  жарық  түсiрiп  тұратын 
шырақ аспандағы бағдар жұлдыз Темiрқазық секiлдi жердегi жарық 
жұлдыз  ғой,  ерекше  нәрсе  ғой.  Оны  тасырмын  деп,  үрiп  сӛндiре 
алмайсың, оны кӛппiн деп, қорқыта алмайсың, оны қолым ұзын деп 
айыра алмайсың, оны пұлым кӛп деп сатып ала алмайсың.
 
 
АБАЙ.  Жақсы  айттың
-
ау.  Жердiң  жұлдызы  дедiң  бе?  Мына 
ағаң  Ақылбай  да,  iнiң  Мағауия  да  ӛлеңнен  дәмелi.  Бiрақ  сенi  ӛлең 
жазады  деп  естiмеген  сияқтымын.  Дегенмен  кӛкiрегiнде  ақындық 
сезiм  мол  екен…  Жарайды,  осы  ауылда  ақын  жетiп  жатыр  ғой, 
ойлана алатын да бiр кiсi керек болар.
 
 
Тағы бiр сұрақ, Ақылсыз кiсi бiлiмдi бола ала ма?
 
 
ӘБIШ. Әке, менi
 
сынап отырсыз
-
ау, асылы. Бiлiм дегенiң –
 
ол 
оқығаның  мен  тоқығаның,  кӛргенiң  мен  естiгенiң  ғой.  Ал  оларды 
ӛмiрге  пайдалана  бiлу  мӛлшерi  кiсi  ақылының  жобасын  кӛрсетпек. 
Егер  бiр  аңызға  сенсек  Аллатағала  адамдарға  ақылды  бiрдей  етiп 
бӛлiп бердiм дептi ғой.
 
 
АБАЙ. Әбiшжан! О не сӛз? Оны кiм естiптi?…
 
 
ӘБIШ. Бұл, әрине, ақыл мен бiлiм туралы ойланған бiреудiң ой 
түйiнi болар. Бұл әңгiме былай айтылады…
 
 
…Бiр пайғамбар Аллатағаладан сұрапты
-
мыс:
 
 
- 
Сен  он  сегiз  мың  ғаламды  жаратып  едiң.  Бәрiн  де 
махаббатпен,  сүйiспеншiлiкпен  жаратып  едiң.  Солардың  бәрiне 
адамды  қожа  еттiңiз.  Айтыңызшы,  барлық  адам  бiрдей  риза 
болатын  қандай  жаратылысыңыз  бар?  Сонда  Аллатағала  –
 
«Мен 
адамдарға ақылды бiрдей етiп бӛлiп берiппiн» 
- 
деген екен.
 
 
- 
Бiрдей  етiп  бӛлiп  бергенiңiздi  қалай  байқадыңыз?  –
 
деген 
сұраққа:
 
-
 
Адам пенделер менен саулық пен байлық сұрайды. Бас пен
 
бақыт  тiлейдi.  Неге  кӛсем  қылмадың,  неге  шешен  қылмадың  деп 
ренжидi.  Бiрақ  ақылым  аз  деп  ренжiмейдi  де,  кӛбейтем  деп 
сұрамайды да.
 
 
Мен  адамдарға  ақылды  тең  бӛлiп бергенiмдi  содан  байқадым 
дептi
-
мiс.
 
 
АБАЙ. Дұрыс мысал ғой. Әркiмнiң де қараңғы кӛкiрегiне сәуле 
берiп,  iстер  iсiне    жарық  түсiрiп  тұрары  ақылы  ғой.  Ақылы 
толыспаған  кiсiнiң  iс
-
әрекетiнiң  сәбилер  жобасында  қалатыны  да 
сондықтан  болар.  Жаңа  сынап  отырсың  дедiң
-
ау.  Ендiгi  сұрақты 
сынақ  емес  пiкiр  алысу  деп  есепте.  Айтшы,  ойланып  айтшы  –
 
осы 
Әлемдiк жаратылыста ақ зат асыл ма, қара зат асыл ма?
 
 
ӘБIШ. Ақ зат асыл ғой.
 
 
АБАЙ. Неге, ақтан гӛрi қара асыл емес пе?
 

 
186 
 
ӘБIШ. Қараны қалай асыл дейсiз?
 
 
АБАЙ. Мен қараны ақтан гӛрi асылдау деп айтқызар үш мысал 
келтiрейiн: Бiрiншiден, адам баласы барлық дүниедегi жаратылысты 
кӛзбен  кӛредi  емес  пе?  Бiрақ  кӛздiң  ағы  кӛрмейдi,  ортасындағы 
кiшкентай  қарашығы  ғана  кӛредi:  Екiншiден,  қағаз  ақ,  одан  адам 
оқып  бiлiм  ала  алмайды,  үстiне  қара  сиямен  жазғаннан  ӛнер
-
бiлiм 
үйренедi:  Үшiншiден,  жас  шақта  сақал
-
шашы  қара  болады.  Осыған 
байланысты  жас  күнде  адамда  ақыл,  бiлiм,  қайрат  кӛп  болады. 
Қартайғанда  кiсiнiң  шаш
-
сақалы  ағарады  және  ақылы,  бiлiмi, 
қайраты азаяды. Сондықтан қараны асыл ма
 
деп ойлаймын. Әрине, 
ақтың асылдығы туралы да кӛптеген мысал келтiруге болар едi…
 
 
ӘБIШ. Әке, осының бәрiн қалай бiлесiз?
 
 
АБАЙ. Әрине, ойлап, ақылмен ойлап.
 
 
ӘБIШ.  Олай  болса  қыл  мида  болмай  ма?  Ал  ми  ақ  зат  емес 
пе? Екiншiден, ақыл –
 
нұр, жарық зат, ал жарық –
 
о да аққа ұқсамай 
ма?..
 
 
АБАЙ.  Дiлдә!  Ерте  заманда  бiр  ӛнер
-
бiлiмi  ӛркендеген  елде 
Сократ  атты  аса  данышпан,  аса  ақылды  кiсi  ӛтiптi.  Сол  Сократтың 
әрбiр  айтқан  бiр  ауыз  сӛзiнен  алар  ғибрат  бiр  кiсiнiң  бар  ӛмiрiнен 
түйiндейтiн  ойынан  асып  түсiп  жатады  екен.  Сiздiң  Әбдiрахман 
ұлыңыздың сӛз саптауы сол Сократ данаға ұқсай ма деп қалдым.
 
 
 
 
Дiлдә  орнынан  тұрып  баласының  маңдайынан  сүйедi, 
бауырына басады.
 
 
 
ДIЛДӘ.  О,  Жасаған!  Тiл
-
кӛзден  сақтай  гӛр.  Пәле
-
жәледен 
сақтай  гӛр.  Дана  болса  болар.  Ӛз  жұртынды  не  кемшiлiк  бар, 
нағашы жұртында не олқылық бар! О, Тәңiрiм! Маңдайын ашық ете 
гӛр!
 
 
 
Абай  бетiн  сипап  бата  берiп  жатқаны  байқалады.  Басқалары 
да  беттерiн  сипасады.  Сахна  алыстай  бередi.  Дiлдәның  «О, 
Жасаған» деп жалбарынған даусы естiлiп тұрады. Сахнаның  екiншi 
жағы ұйықтап жатып «О, Жасаған» деп, оянар
-
оянбас болып жатқан 
Дiлдәны алып ӛтедi. Сахнада жаңа кӛрiнiс пайда болады.
 
 
  
 
БЕСIНШI КӚРIНIС
 
 
АҚЫЛБАЙ
 
 

 
187 
 
Кӛктем.  Абай  ауылы  кӛшуге  дайындалып  жатыр.  Теңдер 
шешiлiп,  қыста  дымқыл  тартқан  асыл  нәрселер  күн  кӛзiне  iлiнiп, 
кептiрiлiп  жатыр.  Дiлдә  бiр  сандықтан  әсем  тон  алып  шығады. 
Жазып  қарап,  ӛрнектерiн  қызықтап  бiраз  тұрады.  Тонды  бауырына 
басады. Келiншiк кiредi.
 
 
 
КЕЛIНШЕК.  Ақ  Апа!  Мынау  қандай  асыл  мүлiк  едi!  Сiздiң 
жасауыңызбен келген дүния ғой, солай ма, Ақ Апа!
 
 
 
Келiншек те ӛрнектерiне қызығып, оюларын қарай бастайды.
 
 
 
КЕЛIНШЕК.  Бiздiң  халық  неткен  шебер  едi!  Бұндай  ӛрнектi 
басқа елдер де сала ала ма екен!
 
 
 
Сахнаға Әбiш пен Мағауия (тоғыз жаста) кiредi.
 
 
 
МАҒАУИЯ. Мынау қандай ғажап, әсем тон едi!
 
 
ӘБIШ. Апа, мынау кiмнiң тоны? Мен киейiн, маған бершi.
 
 
МАҒАШ. Жоқ, мен киемiн, әуелi мен сұрағанмын.
 
 
ӘБIШ.  Сен  қашан  сұрап  жүрсiң?    Екеуiмiз  осы  кәзiр  бiрге 
келген жоқпыз ба? Сен қиялыңмен сӛйлесiп тұрғанда мен апамнан 
сұрап та қойғанмын.
 
 
 
Ақылбай кiредi
. 
 
 
АҚЫЛБАЙ.  Мына  екеуi  неге  дауласып  жатыр?  Мынау  қайдан 
келген  тон.  Бұрын  неғып  кӛзге  түспеген?  Бiзге  лайық  тон  ғой  ӛзi. 
Қыстың ӛтiп кеткенiн
-
ай, киiп тойға түсетiн!..
 
 
 
ӘБIШ. Жоқ мен киемiн, мен бұрын сұрадым.
 
 
МАҒАУИЯ. Бұл тонға әуелi менi кӛзiм түскен, мен киемiн.
 
 
ДIЛДӘ.  Босқа  таласпандар.  Бұл  тонға  жәй  кiсi  иелiк  ете 
алмайды.  Ал  иелiк  етемiн  дейтiндер  табылса  ол  асқан  ӛнерiмен 
кӛзге түсуi қажет. Бұл тон менi тӛркiнiмнiң болашақ күйеу баласына 
арнайы жасатқан киiмi екен. Абайға шақ болмай, киiлмей қалған. Ол 
кимесе  бiр  баласы  кисiн,  бiрақ  ӛнерлi  баласы  кисiн.  Кәзiр  дәл  осы 
арада менi тӛркiнiмдi, ӛздерiңнiң нағашыларыңды мақтап кiм тез, кiм 
мағналы ӛлең шығарса тон иесi сол болады. Ал бастаңдар.
 
 
 
 
Балалар аңтарылысып қалады.
 
 
 

 
188 
 
АҚЫЛБАЙ.  Апа
-
ау!  Ӛнер  деп  тұрғаның  ӛлең  бе?  Осы  ауыл 
толы  ӛлең  емес  пе?  Құны  ӛлең  болса  тон  бiзге  арзанға  түсетiн 
болды ғой. Ал тыңдап қараңыздар:
 
 
Арғы атаң ер Қазыбек әулие ӛткен,
 
 
Дүниеден опасы жоқ о да кеткен.
 
 
Я бабам қолдай гӛр деп сыйынғанда
 
 
Аруағы сол сағатта келiп жеткен.
 
 
Бекболат асыл туған асыл заттан,
 
 
Ол дағы сыйынғанын жебеп жатқан.
 
 
Билеген Абылайдан Орта Жүздi
 
 
Қытығына тигендi сайғақтатқан.
 
 
Тiленшi одан туып ел билеген,
 
 
Арғынға одан қорқып жан тимеген.
 
 
Билiкте бұйырғаны ғадiл зар илеген.
 
 
Алшынбай –
 
атасынан
 
сары қасқа,
 
 
Бiр адам сӛз айтпаған одан басқа.
 
 
Бiреудi аға сұлтан қоям десе
 
 
Ешбiр жан ешқашан бас шайқамас та.
 
 
Ӛзiме мырза Түсiп Нағашы ата,
 
 
Сӛзiмде кешiрiңiз болса қате.
 
 
Атаңды арғы
-
бергi түгел айттым,
 
 
Аруағын нағашымның тонға сата.
 
 
 
Ақылбай маңына бiраз адам жиналып қалады.
 
 
 
БIРIНШI ҚАРТ. Бәрекелдi! Мына Ақылбай ақын екен ғой ӛзi.
 
 
ЕКIНШI  ҚАРТ.  Құдай  үйiп
-
тӛгiп  бiр  бергенге  бере  бередi
-
ау. 
Ӛскiнбай, Құнанбай, Абай… ендi мiне мына баласын қара, есiп тұр 
ғой. Абайдың қай баласы да ерте кӛзге iлiнiп
 
жатыр ғой. Құдай берiп 
тұр ғой.
 
 
БIРIНШI ҚАРТ.  Құдайдың берiп тұрғаны да рас. Бiрақ тектiден 
тектi туар  болар.  Құнанбай  мен  Алшынбай  құда  болғанда  осындай 
немерелерден  дәмеленген  болар.  Дәмелерi  ақталған  секiлдi  ғой. 
Осындай ұлдарды ӛмiрге әкелген Дiлдә келiн бақытты ғой.
 
 
 
 
ДIЛДӘ.  Рас,  ата!  Бақыттымын  ғой.  Құдай  бергенде  осылай 
берсiн. Тек ұзағынан бергей. Бақыттымын ғой…
 
 
 
Сахна айналып ұйқыдан ояна бастаған Дiлдәны алып келедi.
 
 
 
ДIЛДӘ. Иә, бақыттымын ғой.
 
 
ДIЛДӘ.  Рас  ата!  Бақыттымын  ғой.  Құдай  бергенде  осылай 
берсiн. Тек үзағынан бергей. Бақыттымын ғой…
 

 
189 
 
 
Сахна айналып ұйқыдан ояна бастаған Дiлдәны алып келедi.
 
 
 
 
ДIЛДӘ.  Иә, бақыттымын ғой.
 
 
 
Дiлдә  есiн  жиып  орнынан  тұрады.  Қолын  жайып  iлгерi  қарай 
қадам басады.
 
 
 
ДIЛДӘ. Қайда сол бақытым? Қайдасың тұла бойы тұңғышым –
 
Ақылжаным…  қоныр  қозым!  Сенiң  үнiң,  сенiң  әнiң  сорлы  анаңның 
жүрегiн  ӛмiр  бойы  тербетумен  жүргенiн  бiлмеген  де  боларсың. 
Бетiңнен  тұшынып  бiр  сүймеген,  шашыңнан  құшарланып  бiр 
искемеген  сенi  ӛмiрге  әкелген  кiсiнiң,  туған  анаңның  сағынышын 
сездiң  бе  екен!..  Бейғамдықтан  жаралғандай  жампозым  менiң, 
сағындым ғой, сенiң әнiң мен жарқыраған маңдайынды.
 
 
 
Әбiшжаным, Әбдiрахманым!
 
 
Туысыңнан мiнсiз едiң гауһардай,
 
 
Сегiз қырлы бiр сырлы
 
 
Қасиетiңдi санап тауса алмай.
 
 
Ӛнерiмен сүйндiрген,
 
 
Қысқа
 
ғұмырымен күйiндiрген
 
 
Неге ғана жараттың мен сорлыны
 
 
Әбiштей жанға ана етiп…
 
 
Маған неге ұзақ ғұмыр бердiң
 
 
Әрбiр басқан қадамым толған қайғы.
 
 
Жазығым жоқ едi ғой, о, Тәңiрiм,
 
 
Жолымды менiң неге оңғармайды?..
 
 
Бұл тiрлiк неге толған қайғы,
 
 
Жолымды менiң неге оңғармайды,
 
 
Не үшiн жараттың мендей сормаңдайды?
 
 
 
 
Дiлдә  тақпақтап,  қара  сӛзбен  осы  сӛздердi  айтып  болғасын 
жылау сарынына ауысады.
 
 
 
 
ДIЛДӘ: Ӛсiрiп едiм тӛрт ұлды,
 
 
Бәрi де жетпей мертiлдi.
 
 
Зарлы боп қалған ананың
 
 
Жылау боп күйi шертiлдi.
 
 
Ақын боп туды
-
ау бiр ұлым,
 
 
Ақылбай тұңғыш құлыным.
 
 
Жетпей де кеттi
-
ау құлаққа
 
 
Апа деп айтқан бiр үнiң.
 

 
190 
 
Ертелеу солды
-
ау бiр ұлым.
 
 
Әкiмбай атты құлыным.
 
 
Қуанта алмай жұртыңды
 
 
Үзiлдi
-
ау жастай жұлының.
 
 
Кӛсем боп туды
-
ау бiр ұлым
 
 
Әбiштей тектi құлыным.
 
 
Арманда кеттi
-
ау тараптай
 
 
Жинаған шексiз бiлiмiн.
 
 
Шешен боп туды
-
ау бiр ұлым
 
 
Мағаштай асыл құлыным.
 
 
Он жасқа жетпей би болған
 
 
Қақтырған таңдай қылығың…
 
 
 
Зарланған Дiлдәны сахна алыстата бередi.
 
 
 
 
АЛТЫНШЫ  КӚРIНIС
 
 
АБАЙ  МЕН  ЖАНҒҦТТЫ
 
 
 
Құнанбайдың
 
сәндi  отауы.  Құнанбайға  сәлемдесе  келген 
Жанғұтты шешен. Үйде жасы жиырмалар шамасындағы Абай және 
екi
-
үш кiсi бар. Жас келiн Дiлдә шәй құйып берiп отыр.
 
 
 
 
ЖАНҒҰТТЫ.  Қоныстарың  құтты  болғай,  Құнанбай  мырза! 
Тонау  Ұлытаудан  мынау  Шыңғыстауға  дейiнгi  ен  байтақ  Сарыарқа 
биыл  құлпырып  тұр.  Шыңғыс  жайлауы  да  ерекше  екен  ғой. 
Малдарың күйлi, жандарың кӛңiлдi ме деп қалдым.
 
 
ҚҰНАНБАЙ.  Бiз  елдiң  қасы  мен  қабағын,  малдың  қоңы  мен 
отын баққалы да, бiраз заман болыпты ғой. Қолдан келгенiнше осы 
қолдағы  халықтың  қамын  жеп,  елдiгi  мен  бiрлiгiн  сақтап,  ата
-
баба 
сызып  кеткен  жолдан  тайдырып  алмай  ұстасақ  па  деген  үмiт.  Сол 
жолда кейде дұрыс, кейде бұрыс қадамдар басып келемiз. Менiң бiр 
байқағаным  қайталана  беретiн  бiр  құбылыс  бар.  Аллатағаланың 
қоныс  беруi,  мал
-
жанына  жағдай  жасауы  осы  жерден  пенделерiнiң 
ӛз  ниетiне  байланысты  ма  деп  қалдым.  Ел  арасында  тыныштық 
орнап,  барымта
-
сарымтадан,  даужанжалдан  арылған  жылдары 
адамдар да  ажарланып,  жер  де  ерекше  құлпырып,  барлық  тiршiлiк 
иесi 
-   
жан жануарлардың пейiлiне, ниетiне қуанғандай жадырайды 
дейсiң, аямай нәрiн тӛгедi дейсiң, қатар келген сондай бiр
-
екi жылда 
елдiң жоны жылтырап, үстi бүтiнделiп, бетiне қан, ӛзуiне күлкi жүгiре 
бастайды.
 

 
191 
 
ЖАНҒҰТТЫ.  Мырза,  Аллатағала  да  ниетке,  пейiлге  бередi 
дейсiң ғой. Дұрыс болар. Бiр қой егiз туса бiр жусан артық кӛктейдi 
деген, жӛн… жӛн болар… Құнанбай мырза, Сiздiң шешен атағыңыз 
шығып жүр, шабытты сӛйлейдi екенсiз, ӛлең жазбайсыз ба?
 
 
ҚҰНАНБАЙ.  Құдайға шүкiр, тұқымымыздан әлi күнге бiр де бiр 
ақын,  бiр  де  бiр  бақсы  шыққан  жоқ  деп  мақтанатын  ауылдың 
баласымыз  ғой.  Ойланып  ӛлең  жазып  кӛрмеген  жанмын.  Ұтымды 
жауап,  бұлтартпас  дәлел  керек  болған  кезде  амалсыз  бiр
-
ек  ауыз 
ӛлеңге  ұқсас  ұйқасқан  сӛздер  ауыздан  шығып  кететiн  болар.  Кӛп 
алдында  сӛйлеп  отырғанда  ӛлең  сӛзден  үзiндi,  ұйқасы  сәндi
 
ой 
тiзбек тыңдаушыңа да, қарсыласыңа да қатты әсер етедi ғой.
 
 
ЖАНҒҰТТЫ.  Сiздiң  Абай  деген  бiр  балаңыз  ел  аузына  iлiне 
бастапты.  Әр  жерден  Абай  айтыпты  деген  сӛздi,  бiр  шумақ  әзiл 
ӛлеңдi құлағымыз шалып келдi.
 
 
ҚҰНАНБАЙ.  Мына  отырған  сол  Абайым.  Нағашылары 
шаншарлар  едi,  солардан  жұққан  бiр  шаншары  бар  ма  деп 
ойлаймын.  Бiздiң  қазақ  баласына  би  болу  да,  ақын  болу  да  қиын 
емес. Ата
-
баба мұрасы жетiп жатыр. Жаттап ал да айта бер, ӛзiңше 
ұйқастыра бер. Тек соны басқарар ақыл, зерде болса десешi…
 
 
ЖАНҒҰТТЫ. Абай, шырағым, менiң қасыма келiп отыршы.
 
 
 
Абай Жанғұттының жанына отырады.
 
 
 
ЖАНҒҰТТЫ.  Биiк  тау  ӛзенiнiң  суы  мол  болмағанымен  қуаты 
кӛп  болады.  Астан
-
кестен  сарқырап  жатып  мӛп
-
мӛлдiр  тұнықтығын 
қайтерсiң.  Тау  ӛзенiн  бӛгеп  болмас,  ол  жарып  шығады  да  тұрады. 
Ақын  кӛкiрегi  де  сол  қуатты,  нәрдi  ағызып  жатқан  ерекше  нәрсе. 
Шешендерге,  билерге  ойланып  жататын  уақыт  жоқ.  Ол  тапқыр 
болуы  қажет.  Оның  тап
-
таза  мӛп
-
мӛлдiр  болуы  шарт.  Сонда  ғана 
оған  ел  сенетiн  болады.  Уақыт  деген  қасарыспа.  Ӛз  дегенiн 
орындамай қоймайды. Ол бәрiн де –
 
асығысты да, шабанды да түбi 
барар  жерiне  жеткiзбей  тынбайды.  Сiздердi  де  жеткiзер.  Абай 
шырағым,  Сен  де  күнi  ертең
-
ақ  ел  сӛзiне  араласарсың.  Мен  сенен 
кәзiр бiр
-
екi сұрақ сұрайын. Ойланбай жауап бер.
 
 
АБАЙ.  Жәке!  Бiз  Сiздiң  сұрағыңызға  әлiмiздiң  келгенiнше 
жауап  берермiз
-
ау.  Бiрақ  сол  жауаптың  не  дұрыс,  не  қате  екенiне 
кiм тӛрешi болады. Ал тӛре берген кiсiнiң шешiмiнiң дұрыстығын кiм 
анықтайды.
 
 
ЖАНҒҰТТЫ.  Мiне  ой  деген  осы.  Ой  ұшқырлығы  сенен 
байқалып
-
ақ  қалды.  Сұрақ  қойылмай  жатып,  оның  арғы  жағындағы 
ек орамын айналып шықтың. Дұрыс… Абай шырағым…
 
 
 
Жанғұтты аз уақыт үнсiз қалады.
 

 
192 
 
 
ЖАНҒҰТТЫ. Дүние неге сүйенедi?
 
 
АБАЙ. Дүние үмiтке сүйенедi.
 
 
ЖАНҒҰТТЫ. Кӛздiң кӛрмесi бола ма?
 
 
АБАЙ.  Кӛз қабағын кӛрмейдi.
 
 
ЖАНҒҰТТЫ. Шам жарығының түспесi
 
бола ма?
 
 
АБАЙ. Шам жарығы табанына түспейдi.
 
 
ЖАНҒҰТТЫ. Болат пышақтың кеспесi бола ма?
 
 
АБАЙ. Болат пышақ ӛз сабын кеспейдi.
 
 
Дiлдә  ерекше  сезiммен  Абайға  қарап,  үйдегi  адамдар 
күбiрлесiп  қалады,  Құнанбай  оларға  жалт  қарап,  қабағын  шытады. 
Қайта тыныштық орнайды.
 
 
 
ЖАНҒҰТТЫ. Тамағына тартпайтын мақұлқат бола ма?
 
 
АБАЙ. Ӛз тамағына тартпайтын мақұлқат болмайды.
 
 
ЖАНҒҰТТЫ.  Абай,  қалқам!  Жауабыңда  бiр  мiн  жоқ!  Шешендiк 
ӛнер  бiр  басыңа  жетерлiк  пе  деп  қалдым.  Ой  тереңдiгi,  ақыл 
ұшқырлығы  ғана  тап  қазiр,  Сен  қайтарғандай  жауап  бергiзер.  Риза 
болдым.  Ой  мен  ақылдың  қортындысы  ауыздан  шыққанда 
ажарлылау  болу  үшiн,  ортаға  түсем  деген  кiсiге  ақындық  ӛнер  де 
қажет.  Ақындық  жобаңды  да  бiле  кетейiн.  Ұлытауыма  барғанда 
Шыңғыстаудың бауырайындағы құнарлы топырақта жапырағы жаңа 
кӛктеп келе жатқан бiр шыбық бар екенiн, болашақ алып бәйтерекке 
айналар шыбық бар екенiн еске ала жүрермiн. Айта жүрермiн. Ендi 
менiң жаңағы сұрақтарымды ӛлеңге айналдырып жiбершi.
 
 
АБАЙ. Сiз сұңқар самғай ұшқан қиядағы,
 
 
Талпынған мен балапан ұядағы.
 
 
Ӛрнектi ӛлең сӛзбен жауап берсем,
 
 
Дүниенiң –
 
жалғыз үстi тиянағы.
 
 
Кӛз кӛруi жетпейдi қабағына,
 
 
Шам жарығы түспейдi табанына,
 
 
Ӛз сабын ӛзi кеспес болат пышақ,
 
 
Мақұлқат тартпай қоймас тамағына.
 
 
 
 
ЖАНҒҰТТЫ.  Бәрекелдi,  бәрекелдi…  Сӛз  жаубаңнан  ӛлең 
жауабың қысқарақ болды ма, қалай болды ӛзi… Ӛлеңiнде артық бiр 
жол  жоқ.  Жол  деген  не,  бiр  ауыз  артық  сӛз  жоқ.  Жирмаға  жетер
-
жетпес  жасында  атағыңның  бүкiл  Сарыарқаға  жайылып  кетуi  тегiн 
емес екен. Аллатағала берген тұла бойың толы қасиет болар, бiрақ 
барлық қасиеттерiңнiң iшiнен ақындық ӛнерiң озық тұрар…
 
 
Жанарың отты екен 
-  
ақындығыңнан шығар,
 
 
Маңдайын жазық екен –
 
ойлылығыңнан шығар…
 
 
 

 
193 
 
Жанғұтты қолын жаяды. Құнанбай да «бисмилла р
-
рахмани р
-
раим» деп қолын жаяды.
 
 
 
ЖАНҒҰТТЫ.  Ия,  Жартақан,  Аллатағала!  Құнанбай  ұлына  бiр 
кiсiнiң  басына  жетерлiк  зерде  мен  ӛнердi  берiпсiң,  ендi  тiл
-
кӛзден 
аман  ете  гӛр.  Абай,  шырағым!  Кiсiнiң  кӛркi  бойындағы  ӛнерi  емес, 
сол ӛнер мен қоса ӛзiн басқарып жүрер ақылы. Ақылы мен iзеттiлiгi. 
Осыны жадыңа берiк сақта. Артыңда iзiң қалсын, алдыңда арманың 
болсын!.. Халқыңның қимасы бол!.. Аллаһу акбар. Әмин.
 
 
 
 
Беттерiн сипасады.
 
 
 
 
ЖЕТIНШI   КӚРIНIС
 
 
ТӘРКI
 
 
 
Қараңғы түн. Үлкен ауыл шетiнде оқшау тiгiлген үйде әлденеге 
үрейленген үш кiсi сыбырласа сӛйлеседi.
 
 
 
ӘЙЕЛ.  Жасаған
-
ай!  Сақтай  гӛр  ӛзiң!  Әлгi  отағасы  бiреу
-
мiреудiң кӛзiне түсiп қалмаса жарар едi?.. Неге кешiктi?..
 
 
КЕЛIН. Ене… Кеткенi жаңа ғана емес пе?..
 
 
ЖIГIТ.  Сабыр  етiңдершi.  Алып  кеткен  тоқтысын  жайғастырып 
жүрген болар. Тәркi Әубәкiр мырзаға қатты қарады ғой. Тiрерге тұяқ 
қалдырмады.  Құнанбайдың  бӛлтiрiгi,  Алаш  Орданың  құйыршығы… 
тағы, тағы бiрдеңелердi санап шыққан. Есiмде де қалмапты.
 
 
ӘЙЕЛ.  Келетiн  уақыты  ӛтiп  кеттi.  Мырзаның  үйiне  барып
-
келуге қанша уақыт керек едi, кешiктi
-
ау.
 
 
КЕЛIН. Не мырза, не Дiлдә әже тоқтатқан болар…
 
 
ӘЙЕЛ.  Тәркiленiп  жатырған  Әубәкiр  мырза,  әншейiнде  зорға 
сӛйлейтiн  паң  мырза,  сенiң  жаман  қойшы  атаңмен  кенеттен  бүгiн 
кеңес құра қалды деп ойласың ба?
 
 
КЕЛIН.  Ене
-
ау!  Не  болып  бара  жатыр  бұ  заман? 
Тәркiлейтiндей не жазығы бар едi мырзалардың? Алпауыт деген не 
сӛз?.. Қанайды деген не сӛз?.. Жалшының қақын жейдi дейдi… Осы 
үйге мен түскелi солардан алған малымыз тӛлiменен жүзден асқан 
болар…  Iшiп
-
жеуге  де,  қонаққа  союға  да  жетiп  жатыр… 
Түсiнбеймiн…
 
 
ӘЙЕЛ. Апа! Тәркiнiң бетiн әрмен қылсын. Әубәкiр
 
мырзаның ақ 
отауын…  Япырым
-
ай…  айтуға  да  аузың  бармайды  екен…  Толып 
тұрған  қатындарға  бауларын  шештiрiп,  жығып  ала  қоятын  үйдi… 
Пышақтары
-
ақ  ӛткiр  екен…  жалаңдатып…  туырлық,  үзiк  бауларын 

 
194 
пышырлатып  кескенде,  менiң  ӛз  тамырларымды  кескендей  болып 
тұрды.  Масқара…  Ӛздерi  қазақтар...  Уықтың  бауларын  екi  қызыл 
жаға үйдi айналып жүрiп бiр кесiп шыққанда шаңырақ шыр айналып 
ортаға  түстi.  Уықтың  қаламдары  күтiрлеп  сынып  жатқанда  дәл 
қабырғам  күйреп  жатқандай  болдым…  Ӛздерi  қызыл  жаға 
болғанымен  қазақтар.  Ұят
-
ай,  ендi  сондай  киiз  үйден  кiрiп,  жатып 
тамақ iшедi
-
ау…
 
 
КЕЛIН.  Мырзаның  бетiне  қарауға  дәтiм  шыдамады.  Түсi 
бұзылып  кеткен  екен.  Сазарып,  үн  шығармай  тұрды  да  қойды. 
Балалары  шулап  кеттi.  Дiлдә  әже:  «Ей,  Жаратқан!  Құдiретi  күштi 
Тәңiрiм!  Ен  даланы  күңiрентiп,
 
ен  байтақ  елдi  тентiретiп  жiберген 
бұларға да сақтаған бiр зауалың бар шығар. Түсiрерсiң бұлардың да 
шаңырақтарын  бiр  күнi  ортасына.  Тек  сол  күнiңдi  тезiрек  жiбер 
бұларға.  Әйтпесе,  мыналардың  түрi  жаман  екен,  жерiңдi  жәбiрлер, 
елiңдi еңiретер…» деп қолын жайып жалбарынып тұр екен. Қасында 
тұрған  бiреу, 
- 
бәйбiше,  аналар  естiп  қалар, 
- 
деп  едi, 
- 
мынаны 
кӛргенiмше  ӛлiп  кетсем  едi,  маған  бұдан  артық  олар  қандай  жаза 
қолдана алар, 
- 
дедi.
 
 
ЖIГIТ. Ай бұлар табар. Бiз естiмеген жаңа жаза ойлап тауыпты 
ғой. Жер аударып жатырған жоқ па? Үрiм
-
бұтағымен жер аударады 
екен.  Бiзiң  қазақта  бұрын
-
соңды  болмаған  нәрсе  деп  тұрған 
үлкендер.
 
 
ӘЙЕЛ. Жер аударады деген не пәле тағы?
 
 
ЖIГIТ.  Дiлдә  әженi  жасының  үлкендiгiне  қарап  осы  ӛлкеде 
қалдыратын  болды.  Ал  Әубәкiрдi  бала
-
шағасымен  түгел  жер 
аударады, басқа жаққа кӛшiредi.
 
 
ӘЙЕЛ. Қалай кӛшiредi? Тiгерге тұяқ қалдырмады дегенi қайда?
 
 
КЕЛIН. Ертең тәңертең арбаға отырғызып Аягӛзге алып кетедi 
екен.  Сол  жерден  темiржолмен  кӛз  кӛрiп,құлақ  естiмеген  бiр  жаққа 
асырады дейдi.
 
 
ӘЙЕЛ.  Отағасы  кешiктi
-
ау?..  Не  болып  қалды?..  Құдай
-
ау 
сақтай гӛр ӛзiң...
 
 
КЕЛIН. Әуелi мырзаның дүние мүлкiн жеке
-
жеке қағазға тiркеп 
жазды  да  артынан  пәленше  сандық,  түгенше  тең  деп  iшiн 
ақтармастан жаза бастады.
 
 
ЖIГIТ.  Дiлдә  шешемiз  бiр  теңдi  жазып  жатқанда, 
- 
сексенге 
келген жасым бар, маған да бiрдеңе тиiстi болса осы теңнiң iшiнде 
Абайдың бiр тоны, бiр шапаны бар едi, соны маған қалдырыңдар, 
- 
дедi.
 
 
КЕЛIН.  Ене,  сол  тоңды  сен  кӛрмедiң  ғой!  Мен  ондай  сәндi 
нәрсе кӛрмеген болармын. Олар әжеге ескi шапанды қалдырды да, 
тонды  қоғам  мүлкiне  қосылады  деп  тәркiленген  заттардың  үстiңе 
лақтырып тастады.
 

 
195 
 
ӘЙЕЛ.  Бiздiң  отағасыға  не  болды?..  Кӛзге  түсiп  қалып  ертең 
бiздi де тәркiге салып жiберсе қайтемiз?..
 
 
 
Бәрi де үнсiз қалады.
 
 
 
ӘЙЕЛ. Құдай
-
ау ӛзiң сақтай гӛр.
 
 
КЕЛIН. Дыбыс естiлетiн сияқты ғой.
 
 
ЖIГIТ. Кӛкемнiң аяқ басысы ғой.
 
 
 
 
Үйге ер кiсi кiредi.
 
 
 
 
Үшеуi үрпиiсiп орындарынан тұрады.
 
 
 
ӘЙЕЛ. Кешiктiң ғой, жайшылық па?
 
 
ЕР КIСI. Жайшылық.
 
 
ӘЙЕЛ. Ешкiмнiң кӛзiне түсiп қалмадың ба?
 
 
ЕР  КIСI.  Манағы  қызылжағалардың  бұл  маңайдан  қарасы 
ӛшпей, ол үйдiң маңайынан ешкiм жүре қоймас. Кiм кӛрушi едi?..
 
 
ӘЙЕЛ. Мырзалар қалай екен?
 
 
ЕР КIСI. Аузын байлап, иыққа салып алған тоқтының дыбысы 
шығушы ма едi, ешкiмде байқамаған сияқты, бiрақ…
 
 
ӘЙЕЛ. Бiрағы несi тағы да? Не боп қалды?..
 
 
ЕР КIСI. Мырза алдында ұяттылау боп қалдым.
 
 
ӘЙЕЛ. Не, не бүлдiрдiң?..
 
 
ЕР КIСI. Бәрi дұрыс. Тек қана арқалап барған тоқтымды олар 
отырған күрке босағасына байлап, тезiрек кетпек ниетiмдi байқаған 
Әубәкiр мырза:
 
-
 
Ағасы
-
ау,  менiң  қой  сойып  жеу  қолымнан  келмейтiнiн 
бiлмеушi  ме  ең?  –
 
дегенi…  Ұят  болды.  Ӛмiр  бойы  сол 
мырзалар  арқасында  ештеңеден  тарықпай,  не  iшемiн,  не 
киемiн  деп  уайым
-
қайғы  жемей  келiп,  ендi  бастарына  iс 
түскен  күнi  бiр  тоқтыны  сойып  беруге  жарамай…  Ұят 
болды…
 
ӘЙЕЛ. Ендi не iстедiң?
 
ЕР  КIСI.  Қойды  сойып,  қазанына  түгел  салып  бердiм,  Аягӛзге 
дейiн
 
екi
-
үш  күнге  талшық  болар  ма  екен?…  Манағы  сен  берiп  жiберген 
iрiмшiк
-
құртқа  қуанып  жатыр.  Бұзылмайтын  тағам  ғой,  алдымызда 
не күн күтiп тұрғанын? –
 
деп, уайымдап отыр.
 
 
ЖIГIТ.  Мен  тағы  бiр  жаманат  хабар  естiдiм,  бүгiн  Абай 
атамның тағы бiр баласын ел кӛзiнше, Семейде, кӛшеде айдап келе 
жатқан, қызылжаға атып тастапты.
 
 
ӘЙЕЛ.  Астағапыралла… Сұмдық
-
ай…
 

 
196 
 
КЕЛIН. Қай баласын?…
 
 
ЕР  КIСI.  Қай  баласы  екенi  белгiсiз.  Тұрағұлды  жер  аударып 
жiбердi деп естiп едiк қой.
 
 
ЖIГIТ.  Әке!  Сонда  қалай?  Ендiгi  жерде  бiреудi  ӛлтiргiсi  келсе 
ӛлтiре сала ма?.. Ӛлгеннiң құнын кiм сұрайды?.. Кiмнен сұрайды?..
 
 
ЕР  КIСI.  Түсiнiксiз  заман  болды  ғой…  Баяғыдан  берi  әдет
-
ғұрып,  жол
-
жора,  ата
-
баба  салты  дегендердiң  бәрi  босқа,  бәрi 
бекерге  болып  келгенi  ме?..  Сонды  мына  жазықсыз  жапа  шегiп 
жатырғандардың  кӛз  жастарының  сұрауы  болмай  ма?..  Атып 
тастайды деген не сұмдық?.. Жазықсыз жапа шеккендердiң арын кiм 
арлайды?..  Үкiмсiз  атылғандар  мен  айдалғандардың  артын  кiм 
қуады?..  Құнын  кiм  iздейдi?..  Жоғалған  тоқтыны  да  қарамаушы  ма 
едiк?..  Орынсыз  уряднигiң  қол  жұмсады  деп  жандаралға  арыз 
жазып, шағым айтып жатпаушы ма едi?.. Мына қырып бара жатқан 
қызылжағалар  үстiнен  кiмге  арызданамыз?..  Құдiретi  күштi 
Жаратқан
-
ау!  Осының  бәрiн  кӛрiп  тұрып  тайрақтатып  қоясын  ба, 
мына есiрiктердi?.. Бүгiн бүкiл бiр ауыл түндiгiн аша алмай, iргелiгiн 
түре  алмай,  есiгiн  қымтап  алып  күңiренiп  отыр  ғой!..  Қаралы  күн, 
азалы  күн  деп  жүргендермiз  ойыншық  болып  қалды  ғой?  Арты  не 
болар екен?..
 
 
ӘЙЕЛ. Ақырын,
 
бiреу естiп қалар...
 
 
ЕР  КIСI.  Еттi  қазанға  салып  тастап,  ошаққа  отын  да  жағып 
берiп, ендi кеткелi жатқанымда Дiлдә шешемiз: «Бала күнiңнен сенi 
Абай  жақсы  кӛрушi  едi,  Жарықтық  адам  танығыш  едi  ғой,  таныған 
екен ғой… Бұл iсiңе не деп алғыс айтсам жарасар  екен?.. Бақытты 
бол  деуге  аузым  барар  емес…  Бақыт  түгiл  бас  амандығына  зар 
болып  қалған  ел,  ендiгi  жерде…  Ел  қор  болды  ғой.  Басынан  бiр 
ауыз  сӛз  асырмайтын  асаулар  ендi  басына  сарып  кетсе,  жақ  аша 
алмас  халге  жетiптi…  Не  дейiн  шырағым…  Еңбегiң  Алладан 
қайтсын.  Бiзге  деген  адал  ниетiң  ұл
-
қыздарыңның  ӛздерiне  деген 
ниетiмен  қайтсын.  Бiздi  қойшы,  кәрi  саулықтың  жасындай  жас 
қалды, мына тiлегi алдарындағылардың күнi не болар екен?..» деп 
күрсiнгенде,  үйдегiлердiң  бәрi  жылады,  мен  де  кӛзiмнiң  жасын 
тоқтата алмадым.
 
 
ӘЙЕЛ. Құдай
-
ай! Бұның арты не болар екен?..
 
 
КЕЛIН. Не болар екен?.. (жылап жiбередi).
 
 
 
Үрпиiсiп, дағдарысып қалған бұларды сахна айналып әрi қарай 
алып бара жатады. Үстерiне түсiп тұрған жарық әлсiрей бастайды.
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 1,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: