1. Пән туралы мәліметтер
жүктеу/скачать 411,89 Kb. Pdf көрінісі
|
Когнитивті лингвистика
- Бұл бет үшін навигация:
- Дәрістің мақсаты
| Бақылау сұрақтары:
1. Когнитивті лингвистиканың тіл біліміндегі дамуының екеркшелігі? 2. Концептінің әлемнің тілдік бейнесімен байланысы қандай? 12-дәрістің тақырыбы: Тіл біліміндегі концепт теориясының негіздері мен зерттелу тарихы. Сағат саны: 1 Дәрістің мақсаты: Концепт теориясының езерттелу тарихымен таныстыру. Қарастырылатын мәселелер: 1.Сана. Ой. Интеллект. 2.Тілдік сана. Сана мен ой ұғымдарының өзара байланысы жөніндегі мәселелер гуманитарлық ғылымдарда көптеген онжылдықтар бойы өзекті болып келеді. Қазіргі таңда бұл ұғымдардың қатарына интеллект, концептосфера ұғымдары қосылды. Бастапқы саты сана, ой және интеллект ұғымдарын ажыратудан бастау алады. А.А. Леонтьев бойынша, «сана – бұл адам болмысының қозғалысынан туындайтын ішкі ерекше қозғалыс», «адамның шындықты, өз болмысын, өзін рефлексиялауы». Санаға сезімдер, эмоциялар жатады, ол шындықтың бейсана бейнесін жүзеге асырады. Ал ой шындықтың саналы бейнесінің үдерісі ретінде қарастырылады (Красных, 2003, с. 21). Ой, ең алдымен, мақсатқа бағытталған логикалық санамен, нысандар мен құбылыстарды сезіммен қабылдай алмайтын ақылдың бейнесімен байланысты. «Осылайша, келесідей түсініктердің үштігін құрауға болады: сана – феномен, шындықтың көрінуінің жоғарғы формасы ретінде, ой – шындықтың саналы көріну үдерісі ретінде, интеллект – ақыл қабілеті ретінде» (Красных, 2003). Сана жануарлар мен адамдарда болады, ал интеллект – тек адамдарда болады. Адамның концептосферасы (субъектімен танылған шындықты белгілейтін менталды бірліктердің жинақталған жиынтығы) адамның санасы мен ойының ақпараттық базасы болып есептеледі. 2000 жылы Е.Ф. Тарасов сана мен тілдік сананы ажыратады, санаға «тілдік бірліктер (сөз, бос және тұрақсыз сөз тіркестері, сөйлемдер, мәтіндер және ассоциативтік орталар) арқылы қалыптасатын сана образдарының жиынтығы» деген анықтама береді («Языковое сознание и образ мира», 2000). Алайда, бұл анықтамада екі аспект біріктірілгендігін атап өткен жөн – сананы қалыптастыру және оның сыртқа шығуы. Онтогенез бен филогенездегі сана тіл арқылы қалыптасады, оның белгілері санада концептілерді жасау үдерісіндегі материалды тіреуіштер болып саналады, бірақ, тілдегі сананың өзі әмбебап пәндік кодпен жүзеге асып отырады. Сананың тіл арқылы сыртқа шығуына тоқталсақ, бұл жерде тіл қоғамда ақпаратпен алмасу мүмкіндігін қамтамасыз етеді және сананың мазмұнын бақылауға қолжетімді етеді, бірақ сананың тіл арқылы сыртқа шығуы белгілі бір тілдік сананың болуын қажет етпейді, тек когнитивті сана ғана сыртқа шығады, және ешқандай «тілдік» дәрежеге жетпейді. Кейбір заманауи лингвокогнитивті концепцияларда тілдік және тілдік емес сананы ажырату мәселесі терминологиялық мәселе ретінде қарастыралады. Мысалы, келесідей көзқарасқа келсек: «Тілдік сана туралы айта келіп, мен жеке тұлғаның сөйлеу әрекетімен байланысты сананың «қызметін» айтып отырмын» (Красных, 2003). В.В. Красных өз еңбегінде бұл тұжырымын былай жалғастырады: «Тілдік сана» дей отырып, мен сөйлеу әрекетін тудыратын және қабылдайтын үдерістермен байланысты аспектіні айтып отырмын». Мұнымен толық келісуге болады: тілдік сана қызмет ретінде іске асады, яғни, түгел сана емес, сананың 21 аспектісі, бөлігі ретінде жүзеге асады. Алайда, В.В. Красных әрі қарай күтпеген тұжырымға келеді: «Осылайша, сана (тілдік сана) тілдік табиғатқа ие, өзін тілде жариялайды». Лингвистика мен психолингвистикада әлі күнге дейін адамның сөйлеу әрекетінің психикалық механизмдері терминдалмаған. Біздің ойымызша, дәл осы механизмдер мен білімдер адамның тілдік санасын көрсетеді. Мұндай жағдайда дәстүрлі лингвистика да тілдік сананы (тілді, нормаларды, санадағы тілдік бірліктердің тәртібін қолдану ережелері) зерттейді, бірақ, ол жасалатын сипаттамалардың психологиялық шындығын зерттемейді. Дәстүрлі тіл білімінің дамуының белгілі бір сатысында бұл жеткілікті болған болатын: тілді оқытудың дәстүрлі әдістері үшін де жеткілікті. Алайда, жаңа заманда бұл жеткіліксіз, өйткені, лингвистикадағы коммуникативті, антропоцентристік бағыт басым бола бастады, сөйтіп, зерттеушілердің қарым-қатынасты жүзеге асыратын тірі тілге, тілге деген қызығушылығы, сөздіктер мен грамматикада көрсетілген «өлі» тілге қарағанда әлдеқайда арта түсті. Бұл жағдай коммуникация, тілдің, ассиоциативті-вербалды желілердің, ассоциативті желілердің психикалық механизмдері саласындағы зерттеулердің дамуына әкеліп соқты. Осыған орай, тілдік сананы сөйлеу әрекетін тудыру, түсіну және тілдің санада сақталуы сияқты менталды механизмдерінің, яғни адамның сөйлеу әрекеті үдерісін қамтамасыз ететін менталды механизмдер жиынтығы ретінде қабылдау ұсынылады. Бұл «қарым-қатынасқа түсушілердің сөйлерде және ақпаратты қабылдарда қолданатын білімі» («Этнокультурная специфика языкового сознания»). Тілдік сананы әр түрлі аспектіде психология, психолингвистика, нейролингвистика, онтолингвистика, жас аралық лингвистика ғылымдары зерттейді («Языковое сознание и образ мира», 2000). Тілдік сананы дәстүрлі сипаттамалы лингвистика да зерттейтіндігін де қайталап кеткен жөн. Осылайша, тілдік сана – сөйлеу әрекетінің (ақпаратты жеткізу, ақпаратты қабылдау, және тілдің санада сақталуын да ұмытпаған дұрыс) механизмдерін қамтамасыз ететін сананың бөлігі. Тілдік бірліктердің жүйесі өзінің жан-жақты мағыналарымен санада сақталады және тілдік сананың бөлшегі болып саналады, ал тілдік жүйені сананың феномені ретінде зерттеу тілдік сананы зерттеу болып есептеледі. жүктеу/скачать 411,89 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|