Пікір жазған: филология ғ. к доцент А. Мауленов


§2. ӘДЕБИЕТТАНУШЫЛЫҚ ИНТЕРПРЕТАЦИЯСЫ



Pdf көрінісі
бет101/127
Дата11.11.2022
өлшемі2,47 Mb.
#49556
1   ...   97   98   99   100   101   102   103   104   ...   127
Байланысты:
• «¨§¥¢ ‚. ’¥®à¨ï «¨â¥à âăàë ­ ª § å᪮¬ ï§ëª¥

 
§2. ӘДЕБИЕТТАНУШЫЛЫҚ ИНТЕРПРЕТАЦИЯСЫ 
Көркем туындыны (эмоция мен интуициялар басым болып келуі ықтимал) әдеттегі 
оқырмандық, сондай-ақ, эссеистикалық және көркем шығармашылық қол жеткізілімнен 
оның өзіндік мәнісін объективтілік пен нақытылыққа иек сүйей қарастыратын 
әдебиеттанушылықпен игерудің өзгешелігі соңғысының сипаттама мен талдау 
формасына иек артуының қажеттілігінен танылады. Осы турасында ғалымдар ғана емес, 
қаламгерлер де талай мәрте сөз етті: "... мазмұнды оның формасынсыз пайымдау алаяқтық 
үшін шексіз мүмкіндікке жол ашады" (Г. Белль)[721]. Тап осындай ұғыным А.П. 
Скафтымовтың ертеректегі жұмыстарының бірінде негізделе өрістеген көрініс тауып, 
онда мәтінен ойды бөліп алу сананың жауапкершілігі мен қатаңдығын талап ететіндігі 
атап өтілді. Ғалым интерпретация жүйелі және бірыңғай аналитикалық, әрі туындыға 
имманентті, яғни оның құрамы мен құрылымына (түзіліміне) сәйкесімді болуға тиісті деп 
тұжырымдап: "<...> тек өзінің қасиеті турасында туынды ғана куәліе ете алады <...> 
Интерпретатор бақылау мүмкін емес. Туынды құрамы өзінен-өзі оны тәпсірлеудің 
нормаларын бойында ұстайды. Туындының барлық бөліктері кейбір шартты нақтылық 
байланысына түседі. Компоненттер <...> бір-біріне жарық түсіріп, әрі бөліктіреді 
салыстыру, барлық туындаушылықты тұтастай қамту арқылы жеке бөліктердің ғана емес, 
оның тұтастығының орталық мәнділігі мен эстетикалық мәнісі сөзсіз ашылуға тиісті". 
Оның үсітне ғалым аналиткалық долмен оқылған әдебиеттегі субъективтік бастау көздің 
рөлін жоққа шығармайды, әрі оның шекарасын дәйектейді: "Көркем туынды өз 
зерттеушісіне тек қана жеке эстетикалық тәжірибесі арқылы қол жетімді. Осы мәнінде ол, 
әрине, субъективті қабылданады. Бірақ субъективизм бетімен кетушілік емес. Оны түсіне 
білу үшін өзіңді бөгде көзқарастың қолына бере білуге қабілетті болуың шарт. 
Адалдықпен оқу керек. Зерттеуші суреткерге басы бүтін беріліп, тек қана оның 
Исследователь отдается весь художнику, только повторяет его в эстетикалық күй кешуін 
қайталайды да, өзінің рухани-эстетикалық тәжірибесіндегі автор өрістеткен фактілерді 
ғана түстеп тани алады" [722].
Скафтымовтың айтқандарына алып қосарымыз, әдебиеттанушылық (тіпті өте байыпты 
және терең) интерпретация дегеніміз сөз өнері шығармасының барлық мазмұнын түгесе 
алатын жағдайда емес, не болмаса, интеллектуалды ауанға – бастамашылы және 
шығармашылық түрткі болатындар барлығы толық айқындылыққа ие болмағандықтан 
бүркеулі күйінде қала береді. Тәпсірлеуші іс-әрекеттің осы қыры турасында М.М. Бахтин 
герменевтикаға иек сүйей отырып, "сұхбаттылық" ұғымын қолданып сөз етті. Ол көркем 
туындыны интерпретациялау оның құрамына әлдебір жаңаны енгізуге қабілетті,
"қосарлау арқылы шығармашылық өмірге әкелуді" жүзеге асырады деп тұжырымдады. 
Образдың мәнін ашу және оған түсінік беруде "оны ұғымға айналдыру мүмкін емес": "не 
қатысты рационалданған мәнінде (әдеттегі ғылыми талдау), не басқа мәндердің
(философиялық-көркемдік интерпретацияның) көмегімен тереңдете ұғыну түрінде ғана 
болып келе алады <...> Символикалық құрылымдарды пайымдау символиканың шексіз 
мәндерінің соңында кетуге ұрындыратындықтан, дәлді ғалымдардың ғылымилығы бола 


195 
алмайды". "Шағын әдеби энциклопедияға" енген "Символ" мақаласының авторы С.С. 
Аверинцевпен келісе отырып, Бахтин мағыналарды интерпретациялауды әрі танымдық, 
әрі сонымен бірге білімнің "бейғылыми" формасы деп бағалайды[723]. Оның айтуынша, 
өзінің гуманитарлық аясына дәті берік әдебиеттанудың өлшенімі "танымның дәлдігі емес, 
оның тереңірек бойлауы болып табылады. Бұндағы таным индивидуалдылыққа 
бағытталған. Бұл ашылымдардың, аян болулардың, тану, хабарлаулардың аясы"[724].
Скафтымов пен Бахтиннің (бір-бірінен алшақтығына қарамай) біз келтірген ой 
толғаулары бірін-бірі толықтырып отырады. Олар интерпретацияның өзіндік ғылыми 
танымға қатыстылығы туралы байыпты проблеманы төтеіснен қояды. Осыған байланысты 
қарама-қарсы 
пікір 
туындайды. 
Бір 
жағдайда 
интерпретациялау 
іс-әрекеті 
әдебиеттанудағы доминант деп ьағаланса, келесі жағдайда керісінше, не жекелей, не 
тұтастай оның шеңберінен шығарылып тасталады. Бірінші көзқарас Д.С. Лихачев 
тарапынан айқын көрініс тапқан. Оның айтуынша, интерпретация дегеніміз – бұл әдебиет 
туралы ғалымның діңі: оның икемді, қатылықтан ада орталығы интерпретация үшін 
"қатал үзеңілес" (биографияны, мәтін тарихын, өлеңтануды зерттеу) болатын нақты 
ғылыми пәндер қоршауына алынған[725].
Соынмен бірге әдебиеттанушылар арасында интерпретацияға қатысты оның 
ғылымилығына күмәнділікпен қарайтын көзқараста кең орын алған. Ол өз бастауын 
көркем шығармадағы мағыналық назар аударған романтикалық эстетикадан алады. 
Осылайша, Шеллинг өнер туындысы "шексіз санды тәпсірлеулерге орын береді, оның 
үстіне ешқашанда осы шексіздікті суреткер енгізген немесе туынды тап сондай болып 
ашылуға тиісті деп айтуға еш айтуға болмайды" деп ұйғарды[726]. Және бұдан кейін де 
өнер қызғаншақ және әмірлікпен өз тереңдігін ынтазар адам парасатынан тыққыштайды 
деп талай мәрте сөз етілді[727].
Ғылыми поэтика мен интерпретацияны формалды мектеп пен структурализмнің 
өкілдері бір-біріне қарама-қарсы қойды. Цв. Тодоров ғылыми поэтика турасында "Жеке 
туындылардың интерпретациясынан өзгешелігі, ол олардың мәнін ұғуға тырыспайды, 
көрініс берумен шарттылыққа ие заңдылықтарды танып білуге талпынады" деп 
жазды[728]. Бұл тақлеттес пікір түюлер "дәлді" ғалымдардың үлгісінде түзілген 
әдебиеттану тәжірибесімен байланысты. Олар ибсендік Брандтың "түгел немесе ештеңке" 
ұранымен тамырлас: егер әдебиеттанулық интерпретация туынды турасында түгесе білім 
бермесе, онда ғылым оны еш керек етпейді.
Тодоровқа қарағанда сыпайы, бірақ та толықтай айқындылықпен әдебиеттану туралы 
ғылымнан интерпретациялық іс-әрекетті жеке бөліп шығарған Ю.М. Лотман оның 
жалына жабысу замана ғалымы үшін әлі ертеректеу деді. "Осы оқу құралында поэтикалық 
мәтін жеке және қоғамдық хал кешулер туындататын өзінің барша байылығымен, яғни, 
өзінің толыққанды мәдени міндетінде жағынан қарастырылмайды, тек қана заман 
ғылымның қолы жеткен бір шама шектеулі көзқарастар тұрғысынан қарастырылады <...> 
Әдебиеттану ең алдымен жауап беруге асығуға емес, сауал қоюға үйренеді. Қазір алдыңғы 
қатарға белгілі бір зерттеушінің дербес тәжірибесінің байлығы емес, оның жеке 
тәжірибесінен, талғамы, мінезінен бөлініп алғысыз, біршама татымды, бірақ та өте қатал, 
анализдің типтік әдістемесі шығады" деп жазды[729]. Бұл арадағы анализ, бір сөзбен 
айтқанда здесь, можно сказать, теснит интерпретацияны ығыстырып, оны қашан 
туындары белгісіз алыс болашаққа қарай жылжытады.
Сипаттама мен анализді марапалау (культивирования) интерпретацияға нұсқан келтіріп, 
кейбірде шеттетудің көрініс беруіне ұрындырады, не болмаса, ғалымның өзі 
қарастыратын тақырыбына деген тоңмойындық салқындық қарым-қатынасын танытады. 
В.Б. Шкловский: "Ескі форманы бақаны зерттегендей қарастыру керек. Өйткені, физиолог 
бақаны бақылдауды үйрену үшін зерттемейді" деп жазды[730]. Бұдан бөлек В иной, 
спокойно академиялық мәнердегі осыған ұқсас ойды А. К. Жолковский мен Ю.К. 


196 
Щегловтар да айтты: ғалым қаламгермен арқашықтықты сақтай отырып, оған "не 
ұстаздықты, не сұхбаттасты, не шәкіртікті таңбайды", ол авторға "ұшар биіктен" - 
"әдебиеттанудің тәжірибелік қояндары" ретінде қарайды[731]. (Бұл жерде бахтиндік 
сұхбаттылық концепциясына – оқырманның автормен жолығысуына айқын емес 
пікірталастың ұштығы аңғарылып тұр).
Әдеби туындыны қарастырудың принциптері, әлбетте, аяқталуы мүмкін емес, түрлінше 
түсіндірулерге жол ашады. Аксиомдарға қарағанда шешуін таппаған проблемалар жетіп 
артылады. 
Соған 
қарамай, 
біз 
әдебиеттанудағы 
интерпретацияға 
қатысты 
жалпытеориялық ережелерді түйіндей аламыз.
Біріншіден: көркем мазмұны әлдебір туындының жекелеген тәпсірленуі арқылы өзін 
түгесе аламады. Әдебиттанулық интерпретация (ғылыми білімнің басқа формалары 
сияқты) өзіне тек ықтимал ақиқаты таңдап алуға қабілетті. Өнер туындысындағы ешбір ой 
жүгірту актісіне (тіпті ол ең ендірімді, ең тереңдіктегі болса да) бірден бір және түгесуші 
құқығы берілмейді. Ұлығ туындылардың мәніне қол жеткізу процесі шексіздікке ие болып 
келеді. Олардың әрқайсына кейде өте кең көлемді, түзетуші және адекваты оқылым 
ауқымдылығы сай болып келеді.
Екіншіден: бірнеше мәрте айтылған пікірлер негізінде (оның ішінде -А.П. 
Скафтымовтың) сөздік көркем шығарманы әдебиеттанушылық тәпсірлеуде ең алдымен, 
күрделі де, көп қырлылығы есепке алатын дәлелдеуші, әрі айқындықтағы мәтіннің әр 
элементінің тұтастығымен байланыс қажет екен деп санауға еш болмайды. Егер ол 
әлдебір ғылымилықтың дәрежесіне ұмытылатын болса, интерпретацияға қойылатын 
біртұтастықтағы талап осындай болып келеді. Әдебиеттанушылық оқуларға белгілі 
ақиқатты шексіз қайталаушылық, автордық айтқан ойынан аулақтап кететін көркем мәтін 
сілемін қиялдың жетегінде кетушілік қайшы келеді. Интерпретацияның соңына басы бүтін 
түсуді мақсат еткен әдебиеттанушы нар тәуекелдің қайығына мініп, көркем туынды 
құрамында бұғып жатқан құпиялардың соңына сақтана және ұқыптылықпен жайлап 
жақындай түседі [732].
Ақыр соңында, үшіншіден: Осыған дейін біз сөз етіп келген имманенті зерттеу біз қазір 
тоқталатын контекстуалды (конмәтіндік) қарастыруға ілесіп, бекемделетін болса, онда 
әдебиеттанушылық интерпретация толықтық пен тереңдікке ие бола түседі.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   97   98   99   100   101   102   103   104   ...   127




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет