§2.БҰҚАРАЛЫҚ-КӨПШІЛІК ӘДЕБИЕТ[369]

92 
Осыған сай параәдебиетке жататын кейіпкер, әдетте, характерден, психологиялық 
индивидуалдықтан, "ерек нышан-белгіден" ада болып келеді. "Менің Выжигинім – деп 
жазды Ф. Булгарин өзінің "Иван Выжигин" романының алғысөзінде, табиғатынан 
мейірімді тірлік иесі, бірақ та, адасуға ұшыраған шақтарда әлсіз, жағдайға басы байлаулы 
адам, біз оларды бұл дүниеде көптеп және жиі кездестіреміз. Мен оны тура сол қалпында 
сомдауды қаладым. Оның өмірі сондай, оның басынан түскендерін кез келген қиял қоспай 
суреттеуге болады"[374].
Біз параәдебиетке жатқызатын туындылардың персонаждары: тұлға фикциясы 
(саналылықпен туындатылу) арқылы әлдебір "таңбаға" айналған. Сондықтан, бульварлық 
романдардың авторларының фамилиялық бет перде астына жасырынуы кездейсоқ емес.
"Г. Булгарин, - деп жазды А. С. Пушкин өзінің әдеби антагонист (ымыраға келмейтін 
қарсылас) туралы романдарында, - түрлі қылықтағы аттар арқылы кесік айтады: кісі 
өлтіруші –Ножев, парақор – Взяткин, ақымақ – Глаздурин және басқадай аталады. Тарихи 
дәлдік үшін Бориса Годуновты –Хлопоухин, Жалған Дмитрийді – Каторжник, ал, Марина 
Мнишекті – княжня Шлюхина, деп атауға дәті бармаса да, олардың тұлғасын өлеусірете 
сомдады "[375].
Параәдебиет персонаждарының кестелілігі оларды жоғарғы әдебиет пен тәуір 
беллетристиканың кейіпкерлерінен еректейді: "Адам параәдебиетте тіршілік иесі емес, 
шытырман оқиғалардың жүзеге асырудың амал-тәсілі"[376].
Параәдебиеттегі характерлердің болмауы қым-қуат дамитын іс-әрекетпен, адам сенбес, 
фантастикалық, тіпті ертегілік оқиғалардың молдығымен өтеледі. Бұған көрнекті дәлел –
талғамы жоқ оқырмандар арасында зор табысқа ие болған Анжеликаның басынан кешкен 
қилы оқиғалары мен шытырмандары. Бұндай туындылардың қаһармандары өзіндік адами 
бейнеге ие болмайды. Көбіне бетерадам (супермен) бейнесінде танылады. Мысалға, бір 
батыс алманиялық баспа үшін анонимді авторлар ұжымының күшімен жазылған ғажайып 
ізкесуші Джерри Коттон тап сондай кейіпкер. "Джерри Коттон – әділдік пен қызметтік 
борышқа берілген қаһарман-супермен. Шындығында (Шерлок Холмс, Эркюль Пуаро 
немесе Жюль Мегрэлерге қарағанда), психологиялық тұрғыдан оның ойлау қабілеті ерек 
сынақтан өтпейтін бос әурешілікке жатса да, басқа өнер түрлері: мылтық ату, бокс, дзюдо 
күресі, машина жүргізу, самолетті ұшыру, парашютпен секіру, су астында жүзу, мас 
болмай виски іше білу т.б. жағынан алдына жан салмайды. Елден ерек Джерри құдаяттық 
сипатқа ие... оның бейнесі не өмір шындығымен, не табиғат заңдылығымен 
үйлеспейді..."[377].
Оның үстіне, параәдебиетте суреттелетін өмірдің шынайылығына, тіпті ақылға сыймас 
оқиғаның өзі "қиял қоспасынсыз кез келген жанның басына түсуі мүмкін" деп оқырманды 
сендіруге тырысады (Ф. Булгарин). Параәдебиет не болмаса мистификацияға жүгінеді 
(Булгарин "Жалған Дмитрий" романының алғысөзінде швед мұрағатының қолға түсе 
бермейтін материалдары негізінде жазылды деп тұжырымдайды), шындық өмірде орын 
алмайтын шытырман оқиғаларды құжаттандырып, егжей-тегжей баяндайды. Осылайша, 
Джерри Коттонның бастан кешулері туралы кітаптың авторлары "телефон нөмірлерінің 
шынайы (яғни, нью-йорктік абонент тізіммен сәйкес), ішкілік орындары, клуб аттарының 
дұрыстығы, автокөлік қуғыны кезіндегі маршруттардың, арақашықтық пен уақыттың
дәлдігіне барын салады. Осының бәрі аңғал оқырманды өз торына түсіреді"[378]. 
Параәдебиет – рухани тұтыну индустриясының сәбиі. Алманияда, мысалға, "тривиалдық 
романдар" өндірісі кең жолға қойылған: "Баспалар ай сайын белгілі бір мөлшердегі белгілі 
бір жанрға жататын (әйелдер, детективтік, вестерн, шытырман оқиғалы, ғылыми-
фантастикалық, әскери романдарды) қатаң нормадағы сюжеттік, характерлік, тілдік, 
стильдік тіпті көлемдік (мәтіні 250-272 беттен тұратын) тривиалды романдар тізбегін 
басып шығарады. Бұл үшін олар авторлармен тұрақты түрде жоғарыда аталғандарға жауап 
беретін қолжазбасын редакцияға жоспарланған уақытта әкеп тұратын келісімшартқа 

93 
отырады. Бұл қолжазбалар автордың өз аты-жөнімен емес, қолжазба сияқты баспаның 
жеке меншігі болып табылатын айқайлап тұратын бүркеншік атпен жарияланады. 
Баспагерлер өздерінің қалауымен автормен келіспей, қолжазбаны түзетіп, өзгертіп, 
бірнеше автордың қолжазбасын ортақ бүркеншік атпен шығаруға құқылы"[379].
Осылайша, параәдебиет өндірісінің процесінде авторлық бастау көз жойылады. Оның 
осы ерекшелігі бірте-бірте қалыптасты. XVIII ғ. аяғында бұқаралық әдебиеттегі авторлық 
өз мәнісінде сақталғанымен, айқын еместілік қылаң бере бастады. XIX ғ. Ресейде кең 
танымал болған кітаптардың авторы анонимді атпен жарық көрген Матвей 
Комаровтың[380] кім екендігі әлі белгісіз қалып отыр. Замана параәдебиеті біржола 
"автор" санаттамасынан бас тартты.
Бұқаралық әдебиет өзінің клиштенген "авторсыздығымен" көркем-білімді топ 
өкілдерінің басым бөлігінің және оның ішінде әдебиеттанушылардың кері көзқарасын 
тудырады. Сонымен бірге, оны өзіндік жағымды сипатқа ие мәдениет құбылысы деп 
қарастырушылық тәжірибелері де орын алуда. Америка ғалымы Дж. Кавелтидің[381] 
монографиясы тап сондай. Онда (бірінші тарауы таяуда ғана орыс тіліне аударылды) 
бұқаралық әдебиет әлдебір үздік нәрсенің төменгі (нашар) және өзгеріске ұшыраған 
формасы деген ілкі түсінікке қарсы уәж айтылып, ол тіршілік етуге толық құқылы ғана 
емес, таңдаулы құндылықтар алдында басымдыққа да ие деп тұжырымдалады. Бұл жерде 
бұқаралық әдебиет "формалды" стереотиптерге (гр. stereos-жиі және typos-бейне = 
өзгермейтін жалпыға ортақ үлгіге-Ә.Ә.) бүйрегі бұратын, бірақ та, өз бойына терең де, 
мәнді мағынаны сыйдырып, ол адамның "эскапистік [ағыл. escape - қашу - құтылу, 
шындық өмірден қиял әлеміне аулақтану әлсіздігінің] хал кешуін" айшықтап, күнделікті 
бірқалыпты өмірден аза бойы қаза болған "көптеген қазіргі заман америкалықтары мен 
батыс еуропалықтардың" қажеттілігін қанағаттандырып, ең бастысы көңіл көтеруіне 
жауап береді деп сипатталады. Осы оқырмандар сұранымы туындылар бойындағы 
мотивтертегі (символдардағы) толып жатқан "қауіп-қатер, белгісіздік, зорлық пен секс" 
арқылы қанағаттандырылады деп есептейді ғалым.
"Формулалық әдебиет" Кавелтидің ойынша, "шынайы әділеттілік – заңның емес, жеке 
тұлғаның қолынан келетін іс" дегенге сенімділікті танытады. Сондықтан, оның 
қаһармандары үнемі белсенді, әрі нар тәуекелшіл. "Формулалықты" ғалым ең бастысы, 
мелодрама, детектив, вестерн (кавойлар туралы туынды), триллер (детективтік сюжетке 
құрылған туынды)... сияқты жанрларға тән деп қарастырады.
Кавелти бұқаралық әдебиетті дәріптей отырып, оның негізін барша адамдарға тән 
сананың "базалық үлгісі" құрайды деп атап көрсетеді. "Формулалық туындылардың" 
структурасының артында – қалың көпшілікке түсінікті болып келіп, өзіне ынтықтыратын 
"ілкі интенция (талпыныс)" тұр. Осының барлығын атай келе, Кавелти асқақ әдебиеттің 
шектеулілігі мен тар ауқымдылығын, "шын асылдарының аздығы" турасында сөз етеді. 
"Ұлы жазушылар өз мәдениетінің басты мифін жүзеге асыра алатын айырықша қабілетке 
ие" деген пікірді ғалым былжырақ, адасушылық деп есептейді. Классик жазушылар тек 
қана "өзін оқитын элиталық аудиторияның мүддесі мен көзқарасын" танытады деген 
қорытынды жасайды[382].
Кавелти, әрине, әдебиеттегі "жоғары" мен "төмен" арасындағы ежелден түбегейлі 
орныққан салыстыра бағалаушылықты қатаң қайта қарайды. Оның осы бір батыл 
жаңашылдығы дау тудырмай қоймайды. Оның ішіндегі бір ғана "формулалық" тек замана 
әдебиетінің қасиеті емес, сонымен бірге, өткен жүз жылдықтардың да ең маңызды нышан-
белгісі болып табылады. Сонымен бірге, "формулалық әдебиет" туралы еңбек ой толғаққа 
жетелейді. Классикалық дүние болып табылмайтын әдебиеттің сан алуан құндылықтарын 
ұғынуға түріткі болып, дәстүрлі антитезаға ("асқақ" және бұқаралық әдебиетке) сыни 
көзбен қарауға жетелейді[383]. «Эстетикалық «төменгі» деп танылатын бұқаралық 
әдебиет дамудың түрлі сатысында өзіне-өзі тең келмейді, сондықтан да, әдебиеттегі 

94 
"жоғары" мен "төмен" шамалары өзгермелі, тіпті кейде орындарын да ауыстырып 
отырады (бұл жағдай, әсіресе, ХХ ғ. өнеріне тән)» [384]. Осыған байланысты, біздіңше, 
бұқаралық әдебиеті – төменгі, ал, беллетристиканы – ортаңғы деп шектеу тар 
ауқымдылық танытады.

жүктеу/скачать 2,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: