98
"маңызды бастың кеңірдегіне" (бұл арада футуристердің
даңғаза бой көрсетулері сөз
етіліп тұр) айналады[401]. Бұл пікірде көптеген дұрысты ой бар. Сонымен бірге,
қаламгерлерді ресми биліктің, ықпалды қоғамдық топтардың, БАҚ-тың арқаға қағулары
да маңызға ие. Талантсыз автордың тауы шағылмай тынымысыз тырбаңдап, елеулілікке,
көп жариялануға, сыншылар назарына ілігушілікке қол жеткізуі де белгілі бір рөл
ойнайды.
Сонымен қатар, өмірлік танымалдыққа ие, өз замандастары жоғары бағалаған Н.М.
Карамзин мен В.А. Жуковский, Н. Островский мен А.П. Чехов сынды қаламгерлер "шулы
жаңашылдар" болып көрмеген еді. Әлбетте, өзін танытуға жан сала өлеулегеннен бөлек
замандастары арасында жоғарғы беделге ие болудың өзге жолда бар. Оқырман арасында
ұзақ та, мәңгілік орнығудың бірден бір сенімді факторы (мейлі ол бірден іске аспайтын)
автор
тұлғасының ауқымдылығы, туындысының төлтумалығы мен айырықшалығы,
"шығармашылық пайымының" терең шынайылығы және де жазушының өз талантын
толық ашып көрсете алуды жүзеге асыра білу екендігін мойындауға тиіспіз.
Оқырмандар пікірі қанша жерден мәнді болсын, туынды мен қаламгердің бағасы
оқырман қауым арасындағы, оқылуындағы, атақтылығының
табысымен өлшенеді деуге
негіз жоқ. Т. Манның (Р. Вагнер шығармашылығы негізінде) айтуынша, шынайы да кең
ауқымды өнердің үлесіне замандастары тарапынан үлкен табыс сирек тиеді[402].
Шынында да, әдеби-көркем өмірде бір жағынан «орынсыз көтермеленген даңқ»
(Пастернактың: "Танымал болу ұнамды емес" дегенін еске алайық), екінші жағынан –
"орынсыз ұмытылу" жағдайы кең орын алады[403]. Осындай кеңкелестікке жүгініп, осы
бір сәйкесімсіздік турасында В.В. Розанов: "Біздің таланттар (сондай-ақ атақты - В.Х.)
әлдебір кесір-кесепатпен, ал, ізгілеріміз – белгісіздікпен байланысты" деген ой айтады.
Осы бір қаламгер-эссеисті естен шыққан авторлар қатарына қосып: "Тағдыр өзі даңқтан
айырған адамын сақтайды", - деп ұйғарады[404]. А.С. Хомяков осындай ой ауанына
былайша мәртебе береді:
Счастлива мысль, которой не светила
Людской молвы приветная весна,
Безвременно рядиться не спешила
В
листы и цвет ее младая сила,
Но корнем вглубь взрывалася она.
Ахматовтық: "Түнде дұға оқы/Таңертең кенеттен даңқты болып оянбас үшін" деген екі
тармағын ойға оралтайық. Оқырман арасындағы кең тараған
белгілік пен танымалдық
ақын үшін шын бағалау емес.
Замандастары тарапынан аз еленген немесе тез ұмытылған қаламгерлер
шығармашылығы әр текті. Бұл мәселе оқырман назар аударуы мен әдебиеттану
талқылауына жатпайтын тек қана графомания деп аталып қоймайды, сонымен бірге,
әдебиет тарихындағы елеулі құбылыс та болып табылады. Аз еленген және естен шыққан
қаламгерлер турасында А.Г. Горнфельд орынды байқаған олардың "құмрысқадай
тынымсыз тірлігі еш кетпейтін" еңбек болып табылады[405]. Ғалымның бұл сөздері тек
өзі зерттеген И.А. Кущевскийге ғана қатысты емес, егерде Ю.Н. Тыняновты пайдаланып
тіл безейтін болсақ, жеңіліске ұшыраған (не болмаса, көпшілікке танылуға құлшынбаған)
көптеген қаламгерлерге де қатысты. Олардың арасында – А.П. Бунин мен Н.С.
Кохановская (XIX ғ.), А.А. Золотарев пен Б.А. Тимофеев (XX ғ. басы) бар. Отандық
әдебиеттің ең өзекті міндеті аз танымал авторларды ірі әдеби құбылыс ретінде айқындау
құлшынысы
қанат жайып келеді; М.Л. Гаспаровша, "осы бір көбедей көп есімдер
оқырмандар үшін елеусіз болып қалмауы үшін әрбір автордың" әлдебір өзіндік нышан-
белгісін таныта білуіміз қажет[406].
Бүгіндері сан алуан және аса бай әдебиеттің қатпары (аз еленген және белгісіз
қаламгерлер шығармашылығы) егжей-тегжей зерттелуде. Оның үсітіне, жартылай жарық