Пікір жазған: филология ғ. к доцент А. Мауленов

168 
5. АВТОРЛЫҚ ЕМЕС СӨЗ. ӘДЕБИЕТТЕГІ ӘДЕБИЕТ 
 
§1. ТҮРЛІ СӨЗ ЖӘНЕ БӨГДЕ СӨЗ 
 
Сөздік-көркем туындының мәтіні қаламгердің шығармашылық еркімен өмірге келіп: 
туындайды және аяқталады. Сонымен бірге, сөздік тіні автор санасында өте күрделі, тіпті 
конфликтілік қатынаста орын алуы әбден мүмкін. Ең алдымен, мәтін үнемі автордың 
тілдік мәнерімен қабыса бермейді. Әдеби туындыларда (әсіресе, бізге таяу уақыттардағы 
көркем прозада; поэзияда: еске түсірер болсақ, А. Блоктың "Он екісінде", кең орын 
алған) алуан сөзділіктің айшықталуы, яғни, ойлау мен сөйлеудің түрлі мәнері (амалы, 
формасы) өмірге келді. Оның үстіне әдебиеттанушылар (М.М. Бахтиннің ізін ала) 
бейавторлық деп атаған бөгде сөз (авторлық төл сөзбен қатар) көркем мәнді болып табыла 
бастады. Бахтин роман мен оның тарихын зерттей келе, осы жанрдағы әртекті сөз және 
бөгде сөздің зор рөлі мен басымдығы турасында: "Автор аталған тілде сөйлемейді <...>
объектіленген ауыздан бөлектенген <...> тіл арқылы <...> Әрүнділік пен әрсөзділік 
романға енеді және онда жіптіктей көркемдік жүйені ұйымдастырады" деген 
қорытындыға келді. Ғалым Ч. Диккенстің прозасын қарастырғанда "Бөгде сөз – айтылу, 
алдын ала айтылу, көрсетілу жағынан белгілі мөлшерде жарыққа шығып <...> еш жерде 
автор сөзімен айқын шектеспей: межелері бұлдыр да, екі ұшты болып келіп, өте жиі бір 
ғана синтаксистік тұтастықтың бойынан өтеді" [629].
"Бөгде" сөз анық аңғарылмаса да Ф.М. Достоевскийдің авторлық баяндауларында 
табандылықпен баса көктейді: "Раскольников <...> "безобразную мечту как-то даже 
поневоле привык считать уже предприятием, хотя все еще сам себе не верил. Он даже шел 
теперь делать пробу своему предприятию, и с каждым шагом волнение его возрастало все 
сильнее и сильнее". Біз аудармай келтірген фразалардағы автордың өзі түпнұсқасында 
жазушы тарапынан тырнақшаға алынған "ажарсыз арман" сөз тіркесі, курсивпен берілген 
"байқау" сөзі және графикалық еш бөлектенбеген "талпынысы" шын мәнісінде авторға 
емес, біріншісі екіншісін дәйек сөз ретінде қолданып отырған қаһарманға тән болып 
келеді. Осы бір тілдік бірліктер баяндаушы автордың сөз саптауына еніп, басқа жақтан 
айтылып, бөгделеніп тұрады. "Проба", "предприятие", "безобразная мечта" бір мезетте 
араларында жер мен көктей айырмашылығы бар әрі Раскольниковтың, әрі
Достоевскийдің үндерін айшықтайды. Осы тәрізді мәтіндік бірліктерді Бахтин қос үнді 
сөздер деп атады.
Достоевскийдің прозасындағы қос үнді сөзді қарастырған ғалым оның кейбірде тек 
баяндаушы сөзінде ғана емес, өзі турасында "жалтақтай" өзге адамдай әңгіме өрбітетін 
қаһарман сөзінде де ұшырасатындығын айтады. "шын мәнісінде меннің көшіріп жазғаным 
түкте емес! " – деп, көңіліне ауыр тиген өз әсери әріптестерінің пікір білдірулеріне қарсы 
Макар Девушкин Варенькаға жазған хаты турасында ("Бейшаралар") шыр пыр болып 
кеңірдек жыртысады. (Ары қарай аудармйа беріп отырмыз-Ә.Ә.) - Что, грех 
переписывать, что ли? "Он, дескать, переписывает!.." Да что тут бесчестного такого? <...> 
Ну, пожалуй, пусть крыса, коли сходство нашли! Да крыса-то эта нужна <...> да крысе-то 
этой награждение выходит, -вот она крыса какая!"
Көркем сөз бірліктеріне сөз саптаудың авторлық мәнеріне орай сипаттама бере келе, 
Бахтин сөзді үшке бөледі: 1) "тіке, сөйлеушінің соңғы мағыналық инстанцияны айшықтау 
үшін өзінің сөз тақырыбына тікелей бағытталуы"; 2) сөйлеушінің внеположное санасы 
"нышанат сөз (суреттелуші тұлғаның сөзі)"; 3) бір мезетте екі бірдей субъекттіге тән, 
олардың түрлінше сезініп және күй кешуін танытатын "қос үнді сөз"[630]. Бұған 
қосарымыз, әдеби туындылардағы екінші және үшінші тілдік біріліктер бейавторлық 
сөздер болып табылады, дәлірек айтсақ, тек қана авторлық емес. Сөздік-көркем мәтіннің 
дәстүри айшықталып, қатаң қалыпқа түскен автор санасына толық жауап беретін тілдік 

169 
мәнерінің "бейавторлық" тілдік компоненттері әдебиетте белсене түсіп, канондық 
жанрлардан тіке пропорционалды шеттейді .
Жаңа уақыттың әдебиетіндегі әрсөздік және бейавторлық (бөгде) сөзі заңдылықпен 
белсене түсіп: барша қоғамдық қатпарлар мен топтардың тілдік тәжірибесін байығуы 
байқалады; сөз саптаудың түрлі формалары белсенді түрде септесіп, әрі өзара еркін 
әрекеттесе бастады. Бір-бірінен ажырап қалған "әлеуметтік тілдер" ендігі жерде сектантық 
тар ауқымдағы елес ереже емес, шетін жайт болып табылды. XIX ғ. алдыңғы қатарлы 
орыс интеллигенцияның "орденін" сипаттайтын Блоктың "Сазай" поэмасындағы мына бір 
тамаша жолдар:
И заколдован был сей круг:
Свои словечки и привычки,
Над всем чужим - всегда кавычки.
Аңғарып отырғандай, ақын аталған әлеуметтік топқа тән емес «кавычки» сияқты тілдік 
формалар арқылы өзінің надменно-отчужденное қатынасын танытады.
Бүгінде әртілділік өз кезегінде мәдени, оның ішінде, сөздік көркемдік нормаға айналды. 
Бейавторлық сөз әдебиетке туындының жекелеген буындары және локалды мәтіндік 
эпизодтар (біз сөз етіп кеткен) түрінде ғана еніп қойған жоқ, сонымен қатар, көркем тіндік 
бастау көздің ұйымдастырушысы, бекемдеушісі де болып табылды. Стилдеулерде, 
пародияда, баяншда істің мәнісі тап осындай.  

жүктеу/скачать 2,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: