176
дәйек сөздік осы ақынның мәнеріне тән тірегі, ертеректегі Пастернак шығармашылығында
да "өзінің индивидуалдығын концептуалдандырып, өзіне дейінгінің индивидуалдылығы
танылмай немесе ұқсас болып келіп, тұтасқан шығармашылық феномен біртұтас
континуум түзеді"[655]. Осы тұрғыда халық сөзі мен фольклорлық жанрлардың тілі А.В.
Кольцов, С.А. Есенин, С.А. Клычков, Н.А. Клюевтарда атой салды.
Басқаша жағынан, постмодернистік туындының интермәтінділігі Ю. Кристева мен Р.
Барттың концепциялары бағдар ұстанған ойындық табиғатқа ие. "Постмодернистік
сезімталдық"
әлем жайындағы хаостық, құндылық пен мәнінен айырылған деген
түсінікпен ұласып, абсолюті еркінсіген, ештеңеден қысылып қымтырылмйатын, өзін өзі
жетекшеуші, оның үстіне мәтіндерді, дискурстарды, тілдік
кодтарды ирониялық кәдеге
жарататын түгесілмейтін тілдік ойынның арбаушы перспективасының есігін ашады[656].
Дегенмен интермәтінділік (егерде Ю. Кристева мен Р. Бартша ұғынсақ, "санасыз және
автоматты" дәйек сөзділіктің "мозаикасы") көркем сөз өнерінде әмбебап емес, оның бірі,
жоғарыда сөз етілген әдеби реминисценцияны қаламгердің шығармашылық ойының
белсенділігі деп таниды.
Замана әдебиеттануында "интермәтіндемелік" термині өте кең қолданылып, зор беделге
ие. Онымен өте жиі құрамына тек санасыз, автоматты немесе өзін-өзі жетелеуші ойындық
дәйексөздік қана кіріп қоймайтын, алдыңғы мәтіндер және әдеби фактілерде бой көрсетін
бағытталушы, байыпталушы бағалаушы сілтемелік (бұл аяға сондай-ақ, соотношения
между автор сөзі мен бөгде сөздің, оның ішінде, қос үнділіктің арасалмағы) мәтінаралық
байланыстардың жалпы жиынтығын таңбалайды. Кең ұғынылған интермәтіндемелік "ол
(мәтін. - В.Х.) өз бойына сіңірген барша мәдени тілдерді қайыра түлетеді"[657] жүзеге
асыруға қабілетті, яғни, тілдік іс-әрекет аясы мен қаламгерлердің
көркемдік тілдік амал-
тәсілдерінің қорын байықтырады деп байыпты атап көрсетті Г. К. Косиков.
Мәтінаралық байланыс ("ұқсау") ұғымы Б.В. Томашевскийдің өз дәуірінің алдын орап
кеткен 1920-шы жылдардағы аңғаруы бойынша көп қырлы құбылыс болып табылады. бір
қаламгердің екіншісіне әсері мәселесі "ауысып алу" және "реминисценция" тұрғысынан
сөз етіледі деп ғалым өкінішпен сөз етеді. Ол әдебиеттің күн тәртібіндегі міндет түрлі
тектегі (типтегі) мәтіндік ұқсастықты айыра білу деп тұжырымдады. Бұл біріншіден,
бұрын өмірге келген туындыны танытатын (ұғындыратын) "саналы дәйек сөзділік,
ишарат, қаламгер шығармашылығына сілтеме". Екіншіден, бұл "
әдеби шаблонды
санасыздықпен қайыра туындату". Ақыр соңында, үшіншіден, бұл "кездейсоқ ұқсастық".
Томашевский осындай шектемелерсіз "параллелдер зерттеу жасау үшін жарамсыз, ми мен
жүрекке жетімсіз шала материалдар сипатында қалады" деп ұйғарады. "Осындай
параллелдердің" сипатын, мәнісін, функциясын анықтап алмай іздеу, "әдеби
коллекционерліктің әлдебір тегін еске салады"[658].
Бұнымен қол қоя келісуге болады. Б.В. Томашевскийдің осы айтқандарына қосарымыз:
сөздік-көркем туындыда кездестін авторға басы бүтін бағына бермейтін тілдік бірліктерді
бейавторлық сөз, реминисценция немесе интермәтіндемеліктің фактілері, мәтінаралық
байланыстардың жүзеге асуы деп қалай түрлендіріп айтсақ та, ең алдымен оны мазмұндық
буынның маңызды формасы деп қарастырған оңды.
Достарыңызбен бөлісу: