Устойчивое развитие: язык, межкультурная коммуникация
жүктеу/скачать 5,1 Mb. Pdf көрінісі
|
COLLECTION of Сonferences XXIV «Akhanov readings» 2021
| келүрті (КТү.52) – Он мың сый алтын, күміс есепсіз әкелді. Йағықа йалыңус оплайу тегін,
оплайу кіріп өзі қысға кергек болты (КЧ.23) – Жауына жалғыз өзі опыра шауып, опыра кіріп тез қайтыс болды. Яғни, көне дәуірлік түсінік бойынша кергек сөзі өз мағынасында жұмсалынған, бірақ қазіргі тіліміздегі норма бойынша оның ұғымы «Тәңірге керек болғандықтан, о дүниелік болу» деп түсіндіріліп, «қайтыс болды» деп беріледі. Шындығында, кергек сөзі модаль мағынасында қолданылған. Сонымен қазақ тіліндегі керек тұлғасы көне мәтіндерде «кергек болды – қайтыс болды» және «кергексіз келүртті – есепсіз әкелді, шексіз келтірді» деген мағыналарда аударылып берілген. Негізінен Күлтегін, Білге қаған және Күлі Чор мәтіндерінде ұшырасты. Е.Жанпейісов «күк» сөзін ғой, -ау демеуліктерімен сәйкестендіреді және «кергек» сөзін қажет мәніндегі керек сөзімен генетикалық жақтан түбі бір болар деп болжаған [29, 575 б.]. Бұл сөзді Д.Тумашеваның «кебек> керек >күк» деп беруімен, Н.К.Дмитриевтің «кеп (форма, вид)» формасымен және түрік тіліндегі «кі – ведь, право уж» модаль сөзімен де байланыстыруға болады [30, с. 260; 31, с. 123; 32, с. 344]. В.Кондратьев Тониқұқтан мысал алып, күк сөзін «частицы» деп береді. Мысалы: Бизни өлүртечи күк – он ведь нас убьет [33, с. 132]. Көне түркі сөздігінде «воспросительно-усилительная частица» деп көрсетілген [7, с. 325]. С. Исаев бір мақаласында «керек» сөзін көмекші етістік деп береді. Етістіктің шартты райы мен тұйық райындағы сөздермен тіркесіп келуіне мысалдар келтіріп (болса, керек, кету керек), оның тек синтаксистік функциясына қатысты алынғандығын сөз етеді [34, 28 б.]. Бұдан шығатын қорытынды күк және керек сөздері жайлы екі ұшты пікір қалыптасқан. Біздіңше, күк сөзі демеулік қой/ғойдың да, модаль сөз мүмкіннің де мағынасын бере алады. Ал қазіргі тіліміздегі мүмкін формасы (мү<кү = мү<күн = мүм<күн = мү<күк) сұраулы есімдік пен көне тілдегі хабар мәніндегі кү зат есімнің кірігіп қалыптасуынан болған тәрізді. Қырғыз грамматикасында талдауы берілмесе де, оның араб сөзі екендігі айтылып, мысалы беріледі: Басууга да, арийне, курсактын тогу, кийимдин бүтүнү керек го [35, с. 529]. Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің ішінде Тониқұқ пен Күлі Чорда кездеседі. Бұл сөз С.Қаржаубайда «бөкесі» деп оқылады. Ал Ғ.Айдаров, Х.Оркун, С.Маловтарда «күкді» деп жазылып, «артты» деп аударылған. Г.Клосонда «түкеді» деп жазылған [15, 232 б.; 36, 126 б.]. Яғни, руна жазу нұсқаларында да әртүрлі таңбаланған. Аталмыш сөз бір ескерткіште өлүртечі (өлтірді) сөзімен екі рет тіркесіп, сенімсіздік, жорамал, болжау мағынасындағы мүмкін модаль сөзі мен ғой демеуліктің мағынасына сәйкеседі. Мысалы: Қағаны алп ерміс айғучысы білге ерміс кач нең ерсер өлүртечі күк (ТҚ.21) деген сөйлемді «Қағаны алп екен, ақылшысы білгір екен, қашан болса да өлтіруі мүмкін немесе өлтірмекші ғой» деп беруге болады және беріліп те жүр. Сол сияқты «Бізні өлүртечі күк теміс (ТҚ.30) – Бізді өлтіруі (қыруы) мүмкін, – депті немесе бізді өлтірмекші ғой, – деген» деп беріледі. Мұның бар себебі екеуінде де модальдылық мағына бар. Сондықтан ғалымдарымыздың бірінде демеулік, бірінде модаль сөз болып аударылған және күк сөзінің мағынасы ғой демеулігімен берілуінің тағы бір себебі, осы ғой мағынасындағы ғу/гу тұлғалы демеулікпен түбі бір болу керек. Көне түркі сөздігінде күк, гу формалары күшейткіш мәнді сұраулы демеулік деп алынуы негізсіз емес [7, с. 325]. Сонымен қазіргі түркі тілдерінде қолданылатын мүмкін (мөмкин, мүмкүн, мүмкин) модаль сөзінің формасынан тарихи тұрғыдан күк формасынның бөлшегін байқауға болады. Тофалар тілінде мүмкін модаль сөзінің мағынасында «чоъһом» тұлғасы болады. Ол монғол тілдеріндегі «чухам, сохом, чукум» тұлғаларымен байланыстырады. Мысалы: ам ур болбас мен, чжоъһом – я, наверное, долго не проживу! Иресаң дейдірі: «Сииң гүчжүң чжок, ачжыры чараш сен, бүннү бәәр сен, чжоъһм – Медведь говорит (мыши): «У тебя сил нет, ты слишком маленькая, наверное, утонешь [25, с. 268]. Ал орта ғасыр жазбалар тілінде мүмкін тұлғалы модаль сөз ұшыраспады. Оның мағынасында «бозғай, мағар, түвүн» тұлғалары қолданылған, бірақ оның өзі сирек кездеседі [37, 53-139 бб.]. Қорытынды. Жалпы қазіргі тіліміздің сөздік жүйесін V-VІІІ ғасырлардағы көне түркі тілімен салыстыра қарағанда, көне дәуірге қарай сөздердің буын санының азаю беталысы байқалады. Оны қазіргі екі немесе онан да көп буынды сөздердің көне түркі тілінде бір буынды болып көрінуінен айқын аңғаруға болады. Дегенмен көне түркі тілінде көп буынды сөздер аз емес және көне түркі тіліндегі сөздер бір буынды болсын, ол қазіргі тіліміздің алғашқы бейнесі емес. Қайта бай сөздік қоры бар, граммтикалық құрылымы жетілген, дамыған тіл деуге болады. Оны көне түркі жазба ескерткіштеріндегі образды, өткір теңеулерді бейнелеудегі тілдік икемділіктен, сөздердің көп мағынада қолданылуынан, аз сөзбен көп мағынаны аңғартатын ұтымды тілдік қолданыстардан т.б. жақтарынан аңғару қиын емес. жүктеу/скачать 5,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|