тілімізде бар, кең қолданылатын сөздер. Енді түг /түй/ түбірінен жасалған түгүн /түйін/ сөзін
осы мағынасында жоғарыдағы сөйлемдегі орнына қойсақ, «Бұл түрік халқына жарақты
жауды келтірмедім, түйінді аттыны жүгіртпедім /жүргізбедім/» болып аударылады. Бұл
жердегі түйінді атты нені меңзейді? Ертеде аттың жал-құйрығын түю – соғысқа
шыққандықтың, жаулықтың белгісі ретінде қаралғандығы байқалады. Оны Қобыланды
батыр жырындағы мына жолдардан да көреміз.
Шыдай алмай Алшағыр
Үстіне сауыт киеді.
Беліне байлап болатын,
Қарына найза іледі.
Алтын тұрман ер салып,
Атына енді мінеді.
Қарақасқа тұлпардың,
Құйрығын шарт түйеді.
Сол уақытта алдынан,
Қара қасқа ат мінген,
Құйрық жалын шарт түйген,
Алдына дабыл төңкерген,
Артына сауыт бөктерген...
Қазақ десе оқ атқан
Қабағына қар қатқан... деген жолдардағы «құйрығын шарт түю, құйрық жалын шарт
түю» сөздері жаулықтың, соғысқа шығудың белгісі ретінде айтылған [8, 134]. Демек
жоғарыдағы Тониқұқ жазуынан келтірілген мысалдағы «түйінді ат» аттарының жал-
құйрығын түйіп жауласуға, жаулауға аттанатын атты әскерді меңзейді. «Жауды, бөтен
ниеттіні жолатпадым» дегенді салт-дәстүрлік ұғыммен бірлестіріп, астарлы, образды тілмен
жеткізу көне түркі руникалық жазуының жай-жұтаң тілмен емес, сұрыпталып, шыңдалған
көркем әдеби тілмен жазылғандығын дәлелдейді. Мұндай образды теңеулер орхон жазулары
тілінде көп. Мысалы «Тәңірдей тәңірден жаралған түрік Білге қаған» дегеннен өткізіп айтар
теңеу болмаса керек. Сонымен қатар жоғарыдағы
түю сөзінің алдында тұрып, онымен
қатарласа қолданылатын «шарт» сөзіне де талдау жасауға тура келеді. Бұл жерде неге
әрқашан «шарт түйді» делінеді, жай ғана жал құйрығын түйді, жалын түйді болып
қолданылмайды деген сұрақ туады. «Шарт» сөзі қазіргі біздің ұғымымызда қатты, мықты
болып түсініледі. Мысалы, белін шарт буды десе, қатты буды, бекем буды деп ұғамыз. Бірақ
көне түркі деректеріне негізделсек «шарт» сөзі түю етістігінің алдында келіп басқа тұлғада
және басқа мағынада қолданылған сияқты. Мысалы: Ұзын сачын чар түгүп /Uig III 30.26./.
Осындағы чар көне түркі тілінде бұрым, өрім мағынасын білдірген. Аталған сөйлем «ұзын
шашын өріп /бұрымдап/ түйіп» деген мағынада қолданылған. Чар сөзінің түю етістігінің
алдында тұрғанына қарағанда үстеу ретінде «өріп» деген мағынаны білдіреді. Соған
қарағанда кейінгі
шарт түю тіркесі айтылу барысында түю сөзінің
-т дыбысынан
басталуына байланысты алдыңғы чар сөзінің соңына «т» қосылып «чарт /шарт/» болып
қалыптасқан деуге болады. Сонда «шарт түю» тіркесінің мағынасы «өріп түю» болмақ.
Аттың жал-құйрығын жай түймей, өріп түйетіндігі де бұны анықтай түседі.
Көне түркі тілінде өте аз қолданылған
елт етістігінің ең әуелі қазақ тіліндегі
мағынасымен байланыстыралық. Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігінде
елт түбір
етістігінен қалыптасқан:
елті, елту, елттір, елттіру, елтіт, елтіткіз, елтіткізу, елтіттір,
Достарыңызбен бөлісу: