Алматы «Сардар» баспа үйі
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| салыстырмалы-тарихи əдіс этимологиялық ізденістердің басты тала-
бына жауап беріп, түрколог-компаративистің қолында тарихи шындық- ты диахрондық материал арқылы танытуда, тілдік фактілерді байырғы күйінде жаңғыртушы əдіс ретінде ешқандай шектеусіз пайланыла алады. Өзінің əмбебаптық сипатына сəйкес салыстырмалы-тарихи əдістің бойынан басқа да түрлі əдістер мен зерттеу тəсілдері табылады. Мыса- лы, екі, я одан да көп буынды құрылымдардың морфемалық мүшеленуі түркі тілдерінің салыстырмалы зерттеудің нəтижелеріне сүйенуді қажет етеді 8 . Бұл əдістің артықшылығы этимолог-зерттеушіге тіл дамуының нə- тижесіндегі күрделі құбылыстарды түсінуге, олардың бейнесінің туыс тілдердегі көріністерін, жалғамалылық сипатына сай жəне өзіндік тарихи ерекшеліктеріне сай құрылымдық-семантикалық күрделенуін анықтау- ға көмектеседі. Осының барлығы тілдегі тарихи құбылыстарды терең түсіндіруде, түркі тілдерінің салыстырылуы нəтижесінде іске асады. Барлық этимологиялық мектептер мен бағыттар этимологизация барысында этимологиялық нысанның өлшемдерінің қажеттілігін мойын- дайды. Бұл параметрлерді этимологиялық реконструкцияның үш ас- пектісі (фонетикалық, морфологиялық, семантикалық) немесе зерттеудің критерийлері деп те атайды. Бұл критерийлермен қатар этимологияда мəдени аспекті яғни тари- хи қағида да ескерілуі қажет. Критерийлер бір-бірімен тығыз байланыс- та болады жəне этимологиялық міндеттерді шешуде олардың əрқайсы- сы есепке алынуы тиіс. Кез келген этимологияның толықтығы мен тұтастығы осы арқылы анықталады. Мысалы, фонетикалық критерий- лердің мəніне морфологиялық критерийлер де еніп, екеуі қосылып, кез келген лексикалық бірліктен фономорфологиялық құрылымын анық- тайды. Сол сияқты семантикалық критерий де алдыңғы екеуімен ұш- тасады. Кейбір ғалымдар, мысалы, О.Н.Трубачев сөз төркінін анықтау- 7 Трубачев О.Н. О семантической теории в этимологическом словаре. Проблемы омонимов подлинных и ложных и семантическая типология//Теория и практика этимологических исследовании. М., 1985. С. 13 8 Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алма-Ата, 1986 15 да, негізінен, семантикаға сүйену керек деп, оны «тартылыс нүктесі» ретінде санайды 9 . Ал, этимологияның фонетикалық критерийі белгілі бір тілдің, ия тілдік семьяның болмысына тəн барлық фонетикалық заңдылықтарды ескеріп отырады. Түркі тілдерінде мұндай заңдылықтардың 30 түрлі түрі бар: син- гармонизм (дауыстылардың лабиалды жəне палаталды үндестігі), да- уыссыздардың ассимиляциясы, дыбыстардың өзгерісі (дыбыс алмасуы мен дыбыс сəйкестігі), дыбыстардың түсіп қалуы мен редукция құбы- лысы, дыбыстардың ұзаруы мен кірігуі, геминация жəне созылыңқы дыбыстардың жасалуы, метатеза, апакопа жəне элизия, протеза, эпитеза, эпентеза, парагота, флексия, фузия, дауыстының шағылысуы жəне ашық буын, гиперагглютинация, гаплология, вокализация, дифтонгизация, фо- нетикалық деформация т.б. Түркі тілдерінің фонетикалық құрылымын түзетін элементтердің кешені төмендегі заңдылықтар арқылы анықталады: жеке тілдер мен диалектілердің өздеріне тəн сапалық белгілерімен қалыптасуы мен тари- хи дамуының үдерістері, олардың ұқсастықтары мен айырмашылығы т.б. Бұл заңдылықтардың ықпалының критерийлігі соншалық біркел- кілігін ғажап сақтаған қазіргі түркі тілдері, дегенмен өзіндік фонетика- лық бағыттарымен тармақталып, тіпті кейде мүлдем алшақтап кеткен. Соның нəтижесінде түркі тілдерінің көрсетілген белгілерінің шынайы ататүркілік күйін қалпына келтіру оңайға соқпайды. Фонетикалық критерийлердің көмегімен тіл фактілерінің статика- лық та, динамикалық та күйін, диахрондық та, синхрондық та тұрғыдан зерттеуге болады. Агглютинацияның күрделі үдерісінің негізінде байырғы жалпы- түркілік түбірлер мен негіздер жатқандықтан, жалпытүркілік базистік лексика саласындағы фонетикалық бағыттағы этимологиялық ізденіс- тер ретроспективалық түрде түркі тілдерінің генетикалық туыстығы бастау алып, тілдік құбылыстар туындайтын түбірлерге қарай ойысады. Осы жолда этимолог фонетикалық заңдар мен заңдылықтар кеше- нінің сан алуан көріністеріне кездеседі. Мысалы, байырғы түркі түбірі- нің құрылымы мен мəртебесін анықтау – субститут проблемасының өзекті мəселесі. Ол – жалпы түркілік немесе ататүркілік нұсқасын, ия белгілі бір фонеманың, ия морфеманың, ия лексеманың проформасын табу. 9 Трубачев О.Н. Көрсетілген еңбек. 6-14 б. 16 Субституттың көрінісінің нақты формалары бар: сөз басы мен со- ңы; түркі түбірінің жарыспалығы мен тұрақсыздығының себептері т.б. Мұның барлығы фонетикалық реконструкция үшін аса маңызды. Түркі тілдеріндегі фономорфологиялық құбылыстарды анықтаудың қиындығы, орхон-енисей жəне көнеұйғыр ескерткіштерінен ежелгі, мы- салы, сөз басындағы қатаң немесе ұяң дауыссыздардың байырғылығы туралы жорамалды айғақтайтын жазба деректердің болмауы. Ал, түркі фонетикасының көне белгілерін сақтап қалған Сібір- дегі түркі тілдеріне жасалған сілтемелер əзірге қажетті ғылыми-эти- мологиялық негізбен толық дəйектеле қойған жоқ. Əлі күнге дейін сөз басындағы дауссыздардың (и/ д/ т/ з/ ж/ ш/ с/ ц/ н т.б.) байырғылығы туралы мəселе түпкілікті шешілген жоқ. Түркі тілдерінің тарихи дамуының əртүрлі кезеңдерінде түркі түбі- рі тілдің шынайы бірлігі болып, оны зерттеудің этимологиялық аспекті фонетикалық критерийлермен тығыз байланысты болады. жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|