Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша
§ 6. Ресми іс-қағаздар стилінің әрі қарай дамуы
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
Ббк 83. 3 (5 аз) с 94 аза стан Республикасы
| § 6. Ресми іс-қағаздар стилінің әрі қарай дамуы
XIX ғасырдың II жартысында қазақша ресми іс-қағаздардың өз алдына стилі болды, ол бұрынғы ресми құжаттар мен рес- ми хат-хабарлар тілінің жалғасы ретінде танылады. Бірақ едәуір өзгерісі де бар. Ең алдымен, бұл стильді көрсететін үлгілердің түрлері мен адресаттары өзгерді. Бұрын сөз болып отырған жанр материалдары көбінесе ресми хаттар, арыздар, «донесениелер» және патша өкіметі тарапынан жергілікті билеушілерге жіберілген бұйрықтар түрінде болған болса, енді бұл аталғандармен қатар көбінесе орталық үкімет тарапынан жазылған бұйрық-жарлық, циркуляр, указ, үндеу сияқтылар көбейе түседі және олардың барлығы дерлік аударма материал болып келеді. Ресей империясының билеуші органдары мен әкімшілік кеңсесінің қазақ жеріне қатысты ресми құжаттары енді қазақшаға үзбей аударылып, көпшілігі баспа жүзінде жарияла- нып отырды. Бұл – екінші ерекшелігі (бұрынғы ресми қағаздар көбінесе қолжазба түрінде болып келгені белгілі). Үшіншіден, ендігі үкімет тарапынан жазылған ресми қағаздардың бір- қатары хан, аға-сұлтан сияқты жеке адамдарға емес, көпшілікке жариялайтын мазмұнды болып келетіндіктен, мерзімді баспа- сөз беттерінде немесе жеке басылып жарияланатын болды. Ресми іс-қағаздар стиліндегі материалдар мазмұнына және адресаттарына қарай бірнеше топқа бөлінеді. Ең алдымен, патша үкіметі (ең жоғарғы органынан бастап, жергілікті әкім- шілік кеңселеріне дейін) тарапынан жазылған бұйрық-жар- лықтар (указы, распоряжения, приказы), ережелер (положе- ния) өздерінің терминологиясымен, стильдік құрылымымен және қалыптасқан сөз орамдарымен өзге ресми құжаттардан біраз бөлек тұрады. Екінші топты заң, сот істеріне байланысты ереже, бұйрық, анықтама т.т. құрайды. Бұлардың да өздеріне 266 тән терминдер жүйесі, сөз орамдары бар. Үшінші топта ресми органдарға жеке адамдар жазған арыз, хабарлау сияқты мате- риалдар қаралуға тиіс. Үкімет орындарының ресми құжаттары көбінесе террито- риялық (Түркістан, Степной) генерал-губернаторлардың, об- лыстық әскери губернаторлардың бұйрықтары болып келеді. Олардың мазмұны да әр алуан: «бұларда почта қатынасын ашу» (Түркістан генерал-губернаторының бұйрық намесі – «Түркстан уалаятының газеті», 1870, 61-саны), «паспортсыз адамдарды тексеру» (Сырдария облысының военный губер- наторының істерін басқарып тұрушының Ташкен қаласының әкімі менен оязной бастықтарға бұйрығы. Сонда, 1874, 6-саны) сияқты мәселелерден бастап, ел билеу тәртіптері, қоғамдық зи- янды іс-әрекетке тыйым салу, алым-салық төлеу жайларына дейінгі мәселелер сөз болады. Заң-законға қатысы бар бұйрық, ереже, циркулярға 1885 жылы Қарамола съезінде жасалған заң ережесінің қазақша мәтіні және сол кезде мерзімді баспасөз бетінде жарияланған бірқатар құжаттар жатады (мысалы, «Дала уалаятындағы облыстардың тергеуі турасынан». «О судопроизводстве в степ- ных областях» деген іс қағазы). Ресми іс-қатынас, кеңсе қағаздарының барлығына тән стильдік, тілдік ерекшеліктері болды. Олардың бірі – қазақ қолданысындағы осы стильдің бұрыннан келе жатқан дәстүрін сақтау, яғни ортаазиялық жазба тіл элементтерін молырақ пай- далану болды. Бұл – осы стильдің өзге стильдерден ерекше- ленетін басты белгісі. Мұнда стандарттық күштірек сақтала- ды. Әсіресе «түркі» тіліндік сипат аталған стиль мәтіндерінің орфографиясында, сөз таңдауда, морфологиялық тұлға-тәсіл- дерді пайдалануда, тіпті синтаксистік құрылымында да көрі- неді. Бұл белгілерді жеке-жеке талдасақ, олар мынадай. жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|