Abstract: In this article, the etymological character of some ancient names in the  Kazakh language is analyzed. Keywords

45 
Қазақ тілінің антропонимдік құрамында дыбыстық тұлғасы өзгеріп, мағынасы 
көнерген есімдер бар. Кісі есімі немесе фамилиясының қатарында, атауыштық 
қызметте қолданылатын болғандықтан, олардың шығу тегі мен түпкі мағынасының 
айқын болуына жоғары талап қойыла бермейді. Алайда, кісі есімі ретінде 
олардың ары қарайғы болашағының жалғастылығы үшін этимологиясының 
айқындығы негізгі шарттардың бірі екені белгілі. Қазіргі қолданыста жүрген 
мағынасы көмескі тартқан біршама есімдерді көне түркі жазба мұраларының 
тілінен кездестіреміз, олар жалқы есім әрі жалпы есім түрінде де сақталған. 
Кісі аттары атауыштық қызметіне байланысты негізінен мағынаға тәуелді бола 
бермейді, екіншіден, басқа тілдерге аударылмайды, сондықтан оның құрамы ұзақ 
уақыттар бойы өзгеріске түспей, бастапқы тұлғасында қалады. Осы ерекшелікке 
байланысты көне есімдерді талдаулар барысында оның құрамындағы көне қазақ 
тілінің элементтерін айқындауға да оңтайлы жол ашылады. Сонымен қатар жазба 
мұралар тілінде сақталған есімдер мен қазіргі сөздік қорымыздағы көне тұлғалы 
есімдердің тарихи негіздерін ғылыми зерделегенде, олардың кейбірінің шығу тегі 
бір түбірден тарайтынын немесе лексика-семантикалық жағынан жақын сөздерден 
жасалғаны анықталады. Енді сол есімдердің бірнешеуіне тоқталып көрелік.
ADAJ I 1. балапан: üč kögürčkan adajïn lačïn toqup үш көгершіннің балапанына 
қаршыға тап беріп (Suv 627
7
). Бұл сөз сонымен қатар көне дәуірлерде кісі есімінің 
де қызметін атқарған: ADAJ жалқы е. (ФТ l
1
); adaj tutuŋи. собств. (ФТ 2 
1,7
) [КТС]. 
Осы тарихи деректі басшылыққа ала отырып, Т.Жанұзақов «Адай к.т. — балапан. 
Бала, сәби, перзент деген ауыспалы мағына береді», – деген пікір айтады [1, 15 б.].
Бұл пікірге қосымша талдаулар барысында Адай этнонимінің шығуы туралы 
тағы мынандай болжам ұсынады. Қазақ халқының құрамындағы тайпа атауы 
мен көне түркілік және қазіргі қолданыстағы антропонимнің өзара сабақтас 
екені белгілі. Бұл этноним жөнінде бұған дейін көптеген пікірлердің айтылғаны 
белгілі. Өзіне дейінгі ғалымдардың пікірін саралай келіп, А.Нұрмағамбетов 
Каспийден Арал теңізіне дейін аралықты алып жатқан Дай тайпасының атауымен 
байланыстырушылар осы пікірді ұстанушы С.Аманжолов, А.Абдрахманов 
пікірлерін дәлелді түрде жоққа шығарады. Сондай-ақ қытай жазбаларындағы 
«аде» сөзіне тоқталған ғалымдар пікірінен мысалдар келтіре отырып, келіспейтін 
жақтарын да атап өтеді. Бірақ «Сказать что-либо определенное о значени этнонима 
Адай на основе приведенных примеров мы затрудняемся», – деп нақты пікір айтудан 
бас тартады. Осылай дей тұрғанмен, мақаладағы кейбір жолдардан мынадай үзінді 
келтіре кету қажет секілді: «Как видим вышеупомянутых источниках этот этноним 
встречается в самых различных звуковых вариантах: Ады, Аде, Атие, Адие, что не 
может быть к фактом случайного характера» [2, 92-б.]. Ілгеріде атап өткен түбірлер 
(ад) мен мұнда келтірілгендердің арасында ұқсастықтың бары байқалады.
Көне түркі тілінде қауіп-қатер мағынасындағы «ада» сөзі қолданылады. 
Есімнің шығуына негіз болған мынандай туынды мағына туралы болжамды да 
осы орайда назарға алуды жөн көріп отырмыз: ADA жұт, бақытсыздық; қауіп: bu 
adatïn ozγuluq joluŋ oruquŋ közünmäz бұл бақытсыздықтан құтылатын (озатын) 

жүктеу/скачать 1,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: