Тілтаным языкознание
жүктеу/скачать 1,33 Mb. Pdf көрінісі
|
ТІЛТАНЫМ-2017-3
| ақөлең, бақбақ, бозжусан, жапырақты, жатақсаз, құрымбай сазы, майсаз, отсаз,
ашылы, белащы т.б. шөп түрлері өсетін жерлерді, егін шаруашылығына байла- нысты: егіндібұлақ, қырман, таран, тараншы, алмалы, талдыбұлақ, талдысай, теректі, қарағайлы, доланалы, қайыңдыбұлақ, жүзгендісай, шағыл, жыңғылды, шеңгелдіөткел, итмұрынды, қамыстысай, қамыстытөбе, көкпекті, теріскенді, шиелі, шилібастау, шиліөзен т.б. шөптер өсетін жерлерді таңдай білген. Осыған орай, реңкке байланысты шөптерден тұратын топонимдерді жиі кездестіреміз. Мысалы, қызылқайың, қызылжиде, қарағаш, қарашілік, қаражиде, қараүйеңкі, көктал, көкжиде т.б. арқылы жасалған жер-су атаулары да сол жердің құнарлығын білдіреді. Жер-су атаулары болып саналатын өсімдіктерді түр-түс, пішін-көлем, иіс-дәмі- не, т.б. қасиеттеріне байланысты тақырыптық топтарға бөліп қарастыруға болады. Олар мыналар: 1. Түр-түсіне байланысты: аққурай «белый бурьян» – «псоралея»; сарғалдақ «желтый цветок» – «лютик»; қарақат – «смородина» (черная ягода)»; Қымыздық – дәні қымыз тәрізді қызыл жапырақты өсімдік; қара жусан – сабағы жуан, биіктігі 50-70 см-дей жусанның түрі. Оны мал аса сүйсініп жейді; қара сарымсақ – «кішкене ғана көкшіл гүлі бар өсімдік». Оны сиыр, қой малы (ащылаған мал) жақсы жейді. 2. Пішіміне байланысты: таңқурай – бүлдіргенге ұқсас биік қурайлы шөп; сиырқұйрық –сиырдың құйрығына ұқсас болып шығатын өсімдік. Сиырқұйрықтың жапырағы болмайды. Басында тұқымы болады. Түйе жейді, уақ мал жемейді; балықкөз – көз-көз болып шығатын уақ өсімдік; торғайоты – биіктігі 10-15 см- дей. Мұның дәнін торғайлар жақсы жейді; түйетабан – «верблюжья лапа» – «наголоватка бестебельная»; қозықұлақ – «ухо ягненок» – «тополь пирамидаль- ный». 3. Мөлшер-көлеміне байланысты: майдашөп – «мелкая трава» – торица; бай- терек – «большой тополь» – «тополь пирамидальный». 4. Исіне байланысты: жұпаргүл – ароматный цветок; сасық – вонючий, зловонный – дорема. 5. Дәміне байланысты: ащы – горький – солянка; тәттітамыр – сладкий корень – солодка голая. 6. Дыбысына байланысты: торсылдақ – «глухой звук» – «осока пузырчатая» или «раздутая», шиқылдақ: пищать – «касатик». 7. Өсетін жеріне байланысты: субұрыш – «водяной перец-горец», перечный»; таусағыз – «горный получуконос-козелец». А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының «Тілтаным» журналы. 2017. №3 70 8. Өсетін уақытына байланысты: наурызшешек – март-цветок – примула, первоцвет; түнсұлу – «ночная красавица» – «дрема ночецветная». 9. Өсу ерекшелігіне байланысты. иіртамыр – «извилистый корень-аир», «горный корень»; қисықмұрт – «кривые усы» – «сорт дыни». 10. Семантикалық қасиеті: қандағаш – «кровавое дерево-ольха»; сүтшөп – «молочная трава» – «латук»; утамыр - «ядовитый корень-вех». 11. Қасиеті: әйбәтмия – «изящная солодка-сферофиза»; жұмсақжеміс – «мяг- кий плод – мягкоплодник»; құрғақшөп – «сухая трава – сушеницы»; қотырот – «корявая трава – скабиоза». 12. Сандық: қырықбуын – «сорок узлов – хвош»; мыңбас – «тысяч голов – ты- сячеголовник»; үшқұлақ – «три уха-клевер пользучий». 13. Қызметіне: шайшоп – «чайная трава – бессмертник»; киікоты – «сайгачья трава – зизифора»; қазжуа – «гусиный лук»; қайызғақшөп – «трава от перхоти – чистец»; тісдәрі – «зубное лекарство – зубянка». 14. Аңдардың атаулары: бөлтірік – «волчонок – переступень белый»; тарғақ – «трехперстка – ежа» 15. Түрлі заттар: дүңгіршек – «кожаный сосуд» – «кубышка желтая»; жүктеу/скачать 1,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|