Тілтаным языкознание

68
So, we are talking about the ethnolinguistic heritage of plant names from the point of 
view of customs, traditions, beliefs, traditions of the economy, historical events, national 
characteristics, etc., we tried to determine their properties. It is about the ability of plants to 
determine its usefulness and harmfulness, its uncertainty, smell, color, healing properties. 
Keywords: plant, ethnolinguistics, local, grass, flower, agriculture, economy.
Әрбір тарихи кезең, қоғамдық құбылыстар тілде де өз таңбасын қалдырып 
отыратыны белгілі. Өйткені ол қоғамдағы тарихи, әлеуметтік, мәдени, рухани 
өзгерістердің айнасы десе де болады. Сондықтан да өсімдіктер дүниесі туралы 
сөз қозғасақ, осы атаулардың ана тіліміздің сөздік қорын тереңдетіп зерттеп, 
саралап, оның тақырыптық-мағыналық топтарын жіктеу арқылы халқымыздың 
тіл байлығын, өмірін, кәсіби бірлігін анықтауға болатынын көреміз.
Қазақ халқы өзін қоршаған табиғаттағы өсімдік дүниесіне тым ерте кезден кө-
ңіл бөліп қана қоймай, күнделікті күйбең тірліктің ортасында әрбір шөпті танып, 
анықтап ажыратты. Сондай-ақ өсімдіктің пайдалы-зияндылығын, малға жұғымды-
жұғымсыздығын, оның иісі мен түр-түсін, емдік қасиетін айқындай білді. Халқы-
мыз үшін өмірлік мәні болғандықтан да, өсімдік атауларын ол зерделеумен келеді. 
Өсімдіктердің әрқайсысын өзіндік қасиетіне қарай айдар тағып, ат қойып, керегін 
өз игілігіне жарата білді. Сондықтан да болар, тілімізде көп кездесетін әлі де 
болса анықтауды қажет ететін өсімдіктер дүниесіне ерекше көңіл бөлініп келеді. 
Ғалымдардың айтуынша, қазақ жерінде 6 мыңға жуық өсімдік түрі өседі екен [1, 
5]. Жалпы «өсімдік» атауы 1926 жылы Мәскеуде шыққан «Ботаникалық терминдер 
сөздігінде» бірінші рет қолданысқа түскен болатын. Сөздіктегі осы атаулардың 
Қазан төңкерісіне дейінгі және одан кейінгі кездерде жарық көрген бір тілді және 
екі тілді, салалық сөздіктерге енгені аз екен. Ғалым Б.Қалиевтің [1, 94-98] мәліметі 
бойынша, «Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігіне» 736 өсімдік атауы енген. 
Оның 649-ы таза қазақша атаулар. Бұл атаулардың 299-ы бір түбірден, қалған 
350-і екі түбірден тұрады. Жалпы, профессор Б.Қалиев өз еңбектерінде алғаш рет 
өсімдік атауларының уәжділік құрылымына жүйелі түрде талдау жасады. Ғалым 
Ш.Күркебаев «Өсімдік мүшелері мен олардың құрылым-құрылысына қатысты 
терминдер» атты зерттеуінде жалпы өсімдікке қатысты тілдік бірліктердің термин-
дік сипатын ашса, Ш.Сейітова өсімдік атауларының негізінде пайда болған тұрақ-
ты тіркестердің этнолингвистикалық ерекшелігін қарастырған болатын. Бұл зерт-
теулер ғылымның дамуына өзіндік үлес қосты.
Дегенмен, қазақ тілінде өсімдік атауларын әлі де болса жинастыру қажет екені 
сөзсіз. Өйткені қазақ жерінде әлі де болса зерттелмей жатқан өсімдіктер бар екені 
белгілі.
Сонымен, біз өсімдік атауларын этнолингвистикалық тұрғыдан халқымыздың 
тұрмысындағы әдет-ғұрпын, салт-сана, наным-сенімін, шаруашылық жүргізу 
дәстүрі мен тарихи оқиғалар тұрғысынан, ұлттық ерекшеліктерімен т.б. қасиет-
терін айқындауға тырыстық.
Өсімдіктердің ерекшеліктері мен олардың өздеріне 
тән атқаратын қызметіне байланысты бірнеше топқа бөліп қарастыру – тіл білімі 
дәстүрінде бар қағида. Өйткені кез келген тілдік құбылысты, оның тілдік заңды-
лықтарына ғана сүйеніп емес, сонымен қатар халықтың дүние танымына, салт-
дәстүріне, ұлттық болмысымен байланысты зерттеу мәнді де маңызды нәтиже 
берері сөзсіз. Сонымен қатар этимологиялық тұрғыдан зерттеу де қажетті істердің 
бірі. Академик Ә.Қайдаров, проф. Е.Жанпейісов, А Нұрмұхамедов, Ш.Сарыбаев, 
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының «Тілтаным» журналы. 2017. №3

69 
Б.Қалиев, Т.Жанұзақов сынды ғалымдар тарапынан бұл салада біраз жұмыс қарас-
тырылғаны да мәлім. Әсіресе бұлар этнолингвистика саласының мақсат-мүддесін 
айқындап, болашақ зерттеушілерге жол сілтеді.
Сонымен, өсімдікке, басқа заттарда да ат қоюда қазақтан асқан шебер жоқ де-
се де, артық айтқандық болмас. Қазақ халқының көшпенді ғана емес, байырғы 
егіншілік мәдениеті болғанын тек тарихи және археологиялық материалдар 
негізінде ғана емес, тілдік дерек арқылы да айғақтауға болады. Дәстүрлі шаруа-
шылықты жете игеру нәтижесіндегі халқымыздың еңбек тәжірибесі, әдет-
ғұрпы, наным-сенімі, материалдық, рухани, мәдени келбеті сол негізгі кәсібінен 
туындаса керек. Өсімдік атауларының мағыналық сипатына қарай топтасақ, 
төмендегідей болмақ.
Жалпы, қазақ малға жайлы жайылым болатын шөбі шүйгін, сазды жерлерді: 

жүктеу/скачать 1,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: