Қасқабасов С. Таңдамалы
жүктеу/скачать 1,31 Mb. Pdf көрінісі
|
| әңгімелер
40 . Ол ертегілерді түр деп санайды да, оның ішкі бөл шектерін жанр деп есептейді. Сонда ертегі мынадай жанр ларға бөлінеді: қиялғажайып, тізбекті (кумулятивтік), хайуа наттар жайында, адамдар туралы (бытовая), өтірік және жалықтыратын ертегі. Ал ертегіден тыс прозада оқымысты мынадай жанрлар бар дейді: себепті (этиологиялық) мифтер, хикаят (были), әпсана хикаят (легенды), тарихи аңыз (исторические преда ния), жай әңгіме (сказы). Жанрларды саралаудың басты критериі деп В.Я. Пропп олар дың морфологиялық (құрылымдық) белгілерін айтады. Халық прозасын көп уақыт бойы арнайы зерттеген ғалым К.В. Чистов прозалық жанрларды жіктеп, саралаудың негізгі принципі – әлеуметтіктұрмыстық (социальнобытовая) функ ция деп есептейді. Осы негізінде ол кісі бүкіл халық про засын екіге бөледі: а) эстетикалық функциясы айқын жанр лар (ертегінің барлық түрі, мысал, өтірік, анекдот); ә) эсте тикадан басқа қызмет атқаратын жанрлар (аңыз, әпсанахи каят, әңгіме, хикая) 41 . Фольклордың прозалық жанрларын зерттеп жүрген ғалым дардың бірі С.Н. Азбелев халық прозасын көркем (ху дожест венный) және қарапайым (нехудожественный) деп екіге бөледі. Оның бұлай саралауда ұстанған принципі – әр жанрдың болмысқа, шындыққа қатынасы 42 . Фольклорды эстетикалық тұрғыдан зерттейтін В.Е. Гу сев халық прозасын жанрларға саралағанда, үш түрлі негізгі кри терийді ұстану керек деп есептейді. Бірінші – шығармада шын дықтың типтенуін ерекшелендіретін саласы, екінші – бейнеленген шындықтың қабылдануы және осымен бай ла нысты сол шындықтың бейнелену түрі, ал үшінші – шығар маның әлеуметтіктұрмыстық функциясы 43 . Бұл жерде, түптеп келгенде, үш емес, екі прицип бар. Ол – жанрлардың шындыққа қатынасы және атқаратын қызметі. Басқаша айтқанда, фольклорлық шығарма болмысты, шын дықты қалай бейнелейді және ол қандай мақсатпен айтылады. Міне, осы екі нәрсе – жанрды ерекшелендіретін басты шарт. [ 45 ] Орыс фольклоры туралы ғылымның үлгісі бойынша одақ тас республикалардағы ұлттық фольклортану ғылымы, әсіресе, түркологиялық фольклортану соңғы жылдары фольк лордың прозалық жанрларына арнап жинақтар, зерттеулер шығара бастады. Башқұрт, татар ғалымдары халық прозасы шығармаларын бірнеше том етіп шығарып, оларға ғылыми зерттеу мен түсініктемелер жазды 44 . Әсіресе, башқұрт оқы мыстылары батырлық ертегіге, аңыз бен әпсанахикаятқа жекежеке том арнағанын атап ету ләзім 45 . Аталған жинақтарда халық прозасының ертегіден басқа жанр ларының арнайы қамтылып, біршама зерттелгені – қуанарлық жай. Мысалы, башқұрт фольклорисі Ф. Надршина аңыз бен әпсанахиқаятқа арналған томға жазған кіріспесінде башқұрт халқының ертегіге жатпайтын прозалық жанрларын классификациялап, саралауға тырысқан, біраз сипаттаған 46 . Автор жанрлық саралауға критерий етіп шығарманың тақы рыбы мен мазмұнын, оған елдің сенетіндігін алған. Ол мынадай жанрларды бөлектеп, даралайды: бұрынғы ырымнышандарға құрылған легендалар, башқұрттардың шығу тарихына байланысты легендалар, жерсу, таутас, т.б. мекен атауларына байланысты риүәйәт легендалар, тарихи риүәйәттар, тұрмыскүнкөріс риүәйәттары. Ф. Надршина сондайақ башқұрт фольклорында хикая (бы линка) жанры бар екенін де айтып, оны мифологиялық хикаят деп атайды. Терминдік атау жағына келгенде, автор орыс фольк лортану ғылымында қалыптасқан легенда сөзін алады. Біз оны әпсана хикаят деп атаймыз. Прозалық фольклорды зерттеуде өзбек ғалымдары біраз табысқа жетті. Олар ертегімен қатар аңыз, әпсанахикаятты да жеке жанрлар есебінде қарастырып жүр 47 . Коллективтік еңбек те проза жанрына эртаклар, афсона ва риваятлар, латифа жүктеу/скачать 1,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|