Қасқабасов С. Таңдамалы

[
97
]
Келтірілген мысалда көне мифтің елесі бар: аспан (күн) – 
еркек (күйеу жігіт) ролінде. Бірақ ұлы Абай мифтік ұғымнан 
ешқандай із қалдырмаған. Абайдың осы шумақтар алынған 
«Жазғытұры» өлеңін талдаған З. Ахметов былай деп жа зады: 
«Жазғытұры» атты өлеңінде жылдың осы мезгілінің елге 
жайлылығын айтқанда ақын жерді мейірімді анаға, ас панды 
қамқор әкеге теңейді. Жерді ана бейнесінде алып қарау қазақ 
халқының ғана емес, басқа елдердің де ой­санасына тән нәрсе...
Аспанды әке бейнесінде көрсету де жайдан­жай алына 
салмаған. Аспанды әке деп түсінетін нанымның ерте кездегі, 
ежелгі замандағы адамның ой­санасында орын алғандығын 
байқататын деректер бар. Абай соны өзінше жаңғыртып, ескі 
ұғым қалпында емес, тың сипаттағы тәсілі етіп қолданып 
отыр»
50
. Дұрыс сөз.
Сонымен, Түркі қағанаты кезінде архаикалық миф біршама 
жүйелене бастаған еді дедік. Соның көрінісі ретінде Тәңір мен 
Ұмай образын атадық. Алайда, бұл екі образ ежелгі Грекия 
мифологиясындағы Зевс пен Гераның деңгейіне көтеріле ал­
мады, өйткені Түркі мемлекеті құлиеленуші империяға ай­
налмай, ерте ыдырап кетті де, бұрынғы жекелеген «тәңір­ие­
лер» құдайларға айналып үлгірмеді және ертеден келе жатқан 
мифтер циклға түспеді, жүйеленбеді. Антикалық Грекияда 
көпқұдайлық дін қалыптасып, бұрынғы ұсақ «тәңір­иелер» 
(духи­хозяева) құдайларға айналып, олардың иерархиясы 
гректердің құлиеленуші империясының иерархиясын қайта­
лады. Бұрынғы жекелеген мифтер топталып, жүйеленіп, 
көркем шығармаларға айналды, сөйтіп дамыған мифология 
пайда болды.
Рас, грек құдайлары да, оларды билейтін Зевс те, біздің Тәңір 
сияқты, көне классикалық мифтегі жасампаз қаһарманның 
қасиеттерін толық бойына сіңірген, солардың атқаратын қыз­
метін (функциясын) орындаған. Мысалы, архаикалық мифтегі 
жасампаз қаһарман – ілкі ата әлемді, яғни космосты жаратады, 
адамдарды күнелтуге үйретеді, аң мен құсты, тау мен тасты, 
өзен мен көлді реттейді, т.т.
Осының бәрін Тәңір де істейді. Бір айтатын нәрсе – қа­
зақ мифінде көне жасампаз қаһарман қызметін басқа да 
кейіпкерлер атқарады. Мысалы, Асан Қайғының шарқ ұрып 
7­278

[
98
]
Жерұйықты іздеуі, Қорқыттың қобыз жасап, елге үйретуі, 
Толағайдың тауды арқалап әкелуі – мұның бәрі көне мифтегі 
ілкі ата – жасампаз қаһарманның істейтін шаруасы.
Ал бір жүйеге түсіп, көркемделіп дамыған мифологияда 
құдайлардың дүниені ретке келтіруі саналы түрде болып 
көрінеді. Мұнда құдайлар шым­шытырық хаосты тәртіпке 
келтіріп, жүйелі космосты жасайды. Бір қызығы: бұл мифо­
логияда құдайлар дүниедегі нәрселерді қолмен ғана емес, 
сөзбен де, оймен де жасай береді.
Міне, бұл – жүйеленген мифтің архаикалык мифтен өзгеше­
лігінің басты бір белгісі. Оның үстіне дамыған мифологияда 
құдайлардың хаосты реттелген космосқа айналдыруы көркем 
түрде, біршама эстетикалық нышанмен баяндалады.
Қорыта айтқанда, қазақ фольклорында миф – өзіндік орны 
бар ең көне жанр. Ол дүниежүзі халықтарында кездесетін мифке 
типологиялық сипатымен ұқсас, сонымен бірге ерекшеліктен де 
ада емес. Стадиялық жағынан келгенде, қазақ мифі – алғашқы 
қауымға тән австралиялықтар мен африкалықтардың, солтүс­
тік азиялықтар мен американдықтардың көне мифі мен 
антикалық Греция, Рим, сондай­ақ ежелгі Египет, Үнді, Қы­
тай, Вавилондықтар мифологиясының ортасындағы аралық 
жанр. Ол өзінің алғашқы классикалық түрінен дамып шыққан 
да, тарихи­қоғамдық дамуға сәйкес мифология ретінде жү­
й 
е 
ленбей жатып, басқа жанрға айналған. Оның басты се­
бебі – Қазақстанда ертеде мекендеп, қазақты құраған ру­
тайпалардың құлиеленуші мемлекет құрмай, рулық қауымнан 
бірден феодалдық қоғамға иек артуы. Жүйелі иерархиясы, 
тұрақталған орталығы бар, көп ғасырлар жасаған құлиеленуші 
империяларда көне миф көркем мифологияға айналып, эс­
тетикалық қызмет атқарған.
Ал рулықтан бірден феодализмге көшкен елдерде көпқұ­
дайлы емес, бірқұдайлы дін орнап, көне миф жүйелену емес, 
қуғынға ұшырап, ыдырап кеткен, циклге түспеген, демек 
көркем дүниеге бірден айналмай, хикаяға, ертегіге ойысқан, 
жаңа жанр қалыптастырған. Феодалдық, бірқұдайлық қоғамда 
көркемдік­эстетикалық функцияны миф емес, фольклордың 
басқа жанрлары атқарған. Міне, қазақ мифтерінің бізге толық 
күйінде жетпеуінің бір себебі осында жатыр. Оның осы күнге 

[
99
]
дейін зерттелмеуі де осыдан. Ендігі жерде қазақ мифтерін әлі де 
болса жинап алуға күш салу керек. Жер жерге, әсіресе, таулы­
тасты аймақтарға арнайы экспедициялар жіберу қажет. Біздің 
қолымыздағы текстер – көлдің бір ғана тамшысы сияқты. 
Қазіргі кезде мифті жеделдетіп жинап, зерттеу ісін тезірек 
қолға алмаса кеш болады. Өйткені байырғы мифтер ұмытылып 
барады. Оларды білетін құйма құлақ, көне көз қарттар да сиреп, 
азаюда. Мифі жоқ халық болмайды. Біздің борышымыз – соны 
келешек ұрпақ үшін қағаз бетіне түсіріп қалу.
ХИКАЯ
Аңыздық прозаға жататын жанрлар, ертегінің ішкі 
жанр лары сияқты, бір­бірінен өзара ерекшеленеді, бірақ 
оларды ертегіден бөлектендіріп, әрі өзара жақындатып 
тұратын нәр се – олардың шындыққа бағытталуы (установка 
на вымысел) мен танымдық функциясы. Шындыққа бағыт­
талған жанрлардың ішінде мазмұны әжептәуір қиялды бо­
лып келетіндері де бар (мысалы, хикая мен әпсана­хикаят). 
Бұларда адамдармен бірге мифтік мақұлық­кейіпкерлер де 
бейнеленеді. Алайда, мифтік кейіпкерлердің болуы хикая 
мен әпсана­хикаятты шындыққа, реальді оқиғаға негізделген 
аңыздан айтарлықтай алшақтата алмайды, өйткені бұлардың 
үшеуі де жеке жанр болғанымен елді өзіне иландыратын қа­
сиеті бойынша халық прозасының бір түріне жатады. Ал ол 
қасиет аңыздық прозаның көне дәуірдің діни наным, түсінік 
пайымымен байланысынан және танымдық функциясынан 
туған.
Қазақтың ескі заманғы діни нанымдарымен байланысты ту­
ған әңгімелер осы күнге дейін не этнографтар, не тарихшылар, 
не дінтанушылар, не фольклористер назарына ілінбей келеді. 
Діни және этнографиялық жағын былай қойғанда, бұл 
шығармалар қазақ фольклорының жеке бір жанрын құрайды. 
Біз оны «хикая» деген терминмен атадық. Орыс фольклортану 
ғылымында бұл жанрды «быличка» деп атайды.
Хикаяны халық прозасының бір жанры деп зерттеу, оның 
жанрлық табиғатын ашу, ондағы мифтік кейіпкерлердің мән­

[
100
]
мағынасын анықтау – еңбегіміздегі алға қойған мақсаттардың 
бірі.
Өмірдегі әлеуметтік, қоғамдық және мәдени өзгерістер аңыз­
дық прозаға кіретін кейбір жанрлардың табиғатын, қызметін 
де өзгертеді. Мысалы, қазіргі кезде ел арасында албасты, 
үббе, жезтырнақ, жалғыз көзді дәу сияқты нәрселер бар, олар 
адамға кездессе зияндық жасайды дегенге ешкім сенбейді. 
Сондықтан хикая жанры бұрынғы, совет өкіметі орнағанға 
дейінгі түрінде сақталған. Бұл күнде ондай әңгімелер анекдот 
ретінде қабылданып, күлкі тудырады. Ауыл арасындағы 
егде адамдар болмаса, қазіргі заманда мұндай хикаяларды 
ешкім айтпайды, сондықтан бұл жанр осы күнге дейін ешбер 
зерттеушінің назарына ілінбеген. Қазақ фольклористері бұл 
жанрды жинамаған, тіпті фольк лор деп есептемеген. Ал, біздің 
зерттеуімізге негіз болған хикаялар – өткен ғасырда жарық 
көрген және ертегілер құрамында айтылған шығармалар, бірақ 
сан жағынан онша көп емес.
Сонымен, хикая жанрын сөз еткенде мерзімі жағынан өте 
шектелген, яғни XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ға­
сырда ғана жиналып, жарияланған материалдарға сүйенуге 
тура келеді.
Қазақ фольклорында көрініс тапқан халықтың ескі на­
нымдарын (суеверия) зерттеу – тек қана этнографтар мен 
тарихшылардың ісі емес. Бұл фольклористер үшін де өте 
маңызды. Халықтың көне діни нанымдары фольклордың 
әр жанрында әр түрлі көрініс табады, өйткені әр жанрдың 
өз ерекшеліктері, міндеті мен қызметі болады. Айталық, 
ежелгі нанымдармен байланысы мығым хикая жанры мен 
сол нанымдар елес қалдырған сатиралық ертегі жанры бір­
бірінен ерекшеленіп тұрады. Мысалы, хикаядағы адамды 
атын атап шақырып, суға батыратын үббе, жас босанған 
әйелді буындыратын албасты, саяқ жүрген аңшыны торитын 
жезтырнақтар сатиралық ертегідегі Алдар көсемен бәстесетін 
шайтаннан мүлде басқа. Себебі хикая жанры алғаш өзінің 
шыққан тегі – мифтен онша қол үзе қоймаған, сондықтан 
айтушы да, тыңдаушы да хикаяға, баяндалатын оқиғаға 
мүлтіксіз сенген. Ал сатиралық ертегідегі шайтанның оқиғасы 
бір кезде хикая ретінде айтылғанмен, кейін сол хикаядан да 

[
101
]
(алғашқы мифтен – болса да!) бірталай алшақтаған. Ел бұл 
оқиғаға сенбейді, ал сенетіндер болса дәл хикаядағыдай іштей 
қорқынышпен, сыйынумен сенбейді.
Демек, жаңағы албасты, үббе, жезтырнақ, шайтан образ­
дарының түпкі төркіні – көне замандағы мифтік сана мен 
діни нанымдар. Олардың бір­бірінен айырмасы сол шығу 
тегінен қаншалықты алыстағанында, яғни осы кейіпкерлерді 
бейнелейтін жанрлардың қаншалықты көркемдік қызмет 
атқаруында және осыған байланысты шығармалардың сю­
жет 
тік құрылысының қаншалықты күрделі болуында. Бас­
қаша айтар болсақ, жанрдың функциясы шығарманың фор­
масын жасайды. Ендеше танымдық функция басым болса 
шығарманың формасы қарапайым болады. Мұнда айтушы 
тыңдаушысын сендіруді басты мақсат етіп қояды. Бұл – хи кая 
жанрына тән негізгі қасиет. Онда адамның көзге көрінбейтін 
басқа дүниенің өкілдерімен кездескені жайлы әңгіме шын 
деп баяндалады, ал қиял­ғажайып ертегілерде ондай кездесу 
керемет қиял, әсірелеу деп қабылданады. Міне, осыдан­ақ 
хикая мен ертегінің қайсысы мифке жақын екенін көруге 
болады.
Қазақ халқының әр түрлі мифтік (мифологиялық) мақ­
лұқтар мен құбыжықтар туралы түсінігін барынша айқын 
бейнелейтін жанр хикая болып табылады. Хикая дегеніміз – 

жүктеу/скачать 1,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: