[
279
]
оларды ғылы ми тұрғыдан зерттеузерделеу – болашақтың ісі.
Әзірше алғашқы жүйеге түскен біраз үлгілерді сипаттап, әр
жанрға бөліп, ілкі талдаумен ғана шектелуге тура келеді.
Сонымен, біздің қарастыратынымыз – ертегілер. Ескер
те айту қажеттігі: бүкіл материал әлі толық жүйеленбеген
себепті, біз ертегілік мәтіннің барлығын алмаймыз, қолдағы
60тан астам мәтіннің ішіндегі әр жанрдың екіүш үлгісін ғана
қарастырамыз. Мәселен, хайуанаттар туралы (3), ғибраттық
(новеллалық) пен сықақтан (сатиралықтан) 23тен, қиял
ғажайыптан да 23тен, жекелеген
аңыздар мен тұрмыстық
әңгімелердің де үлгілері қамтылған. Тағы бір айтатын нәрсе:
оқырманға түсінікті болу үшін біз мәтіннің мазмұнын кеңірек
беріп, оны талдаумен бірлікте қарастырамыз. Араарасын
да жалпы сипаттама да беріліп отырады. Мәселен, «Жүйрік
сиыр» атты мәтінге тоқталуға болады.
«Сиыр «менің тегім жылқы», – деп, ылғи жылқылармен бір
жүреді. Бір күні жылқыға қасқыр тиеді. Қасқырдан үріккен
жылқы алысқа қашып кетеді. Сиыр жалғыз қалады. Оны
қасқырлар қоршап алады. Сиыр өкіріп, жанталасады. Сол кез
де оның өкіргенін естіп, басқа сиырлар жиналып, әлгі сиырды
құтқарып алады».
Сырттай қарағанда, бұл хайуанаттар жайындағы ертегі
сияқ ты. Алайда, мұнда сықақтық мазмұн айқын. Сықақпен
бірге ғибрат та бар.
Бір жағынан, әлін білмей, менменсіген
сиыр ды (адамды) күлкі ету болса, екінші жағынан, «жөніңді
біл, жайыңды ойла» деген ғибрат айтылып тұр. Ендеше, бұл
шығарма – кәдімгі мысалға айналған ертегі. Жалпы, хайуанат
тар туралы ертегілер заман ығына қарай ғибратты мысалдарға
жақындағаны аңғарылады. Тегінде, мұндай үдеріс фольклор
жанрларының трансформацияға түсе бастағанын көрсететін
заңдылық сияқты. Әдеби мысалдардың түптөркіні де хайуа
наттар туралы ертегілер екені белгілі (хайуанаттар
туралы
ертегілердің этиологиялық түрлері де осындай процестерден
өткен). Тіпті хайуанаттар туралы классикалық ертегілердің
осындай үдеріске ілінгені байқалады. Міне, сондай ертегінің
бірі – «Түлкі мен қасқыр» ертегісі.
«Түлкі мен қасқыр дос болады, бірақ ойнаған болып, қас
қыр түлкіні өлгенше жұлмалап, көбіне тісін батыра жүреді.
Түлкінің жүрегіне кек орнайды.
[
280
]
Азық іздеп жүріп, түлкі бір бөденені ұстап алады. Қасқырға
көрсетпей, өзі жемекші болғанда, бөдене «менің
бір тамшы
қаным мен бір уыс жүнім бар, соны жегенде қанша бүйре
гің шығады, мені қоя бер, мен саған семіз аттың жемтігін
көрсетейін», – дейді.
Түлкі бөденені босатады, аттың жемтігіне келіп, біраз
жеп алады да, қасқырды ертіп келеді. Екеуі жеп жатқанда,
байқамай қасындағы орға түсіп кетеді. Түлкі қасқырдың
иығына мініп, ордан шығады да, қасқырды мазақ етеді: «Жол
дас едің ғой, бері таман келіп айтшы!» – дейді қасқыр. Түлкі
орға жақындаған кезде, қасқыр қарғып құйрығынан тістеп,
орға түсіреді. Екеуін аңшы келіп соғып алады.
Достарыңызбен бөлісу: