ТРУДНОСТИ ПЕРЕВОДА БЕЗЭКВИВАЛЕНТНОЙ ЛЕКСИКИ

242                                                                                ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № (). 2011 
 
валентной лексике», которая выявляется при со-
поставлении  языков,  обслуживающих  различ-
ные  культуры.  Г.Д.  Томахин  определяет  безэк-
вивалентную лексику как лексические единицы, 
не имеющие словарных эквивалентов в одном из 
сопоставляемых языков или в силу отсутствия в 
общественной  практике  его  носителей  соответ-
ствующих  реалий,  или  из-за  отсутствия  в  нем 
лексических  единиц,  обозначающих  соответ-
ствующие понятия /2, с. 47/.   
Л.С.  Бархударов  предлагает  следующую 
трактовку  понятия  безэквивалентной  лексики  и 
определяет ее как «лексические единицы (слова 
и устойчивые словосочетания) одного из языков, 
которые  не  имеют  ни  полных,  ни  частичных 
эквивалентов среди лексических единиц другого 
языка» /3, с. 94/.    
Трудности  перевода  безэквивалентной  лек-
сики зачастую возникают с тем, что переводчик 
сталкивается  со  сложностью  передачи  особен-
ностей  переводимой  лексики,  которая  свойст-
венна  только  одному  языку  и  культуре.  Как 
правило,  к  безэквивалентной  лексике  относятся 
реалии или культуронимы (названия националь-
ных  блюд,  напитков,  инструментов,  одежды), 
экзотизмы,  этнолексемы,  профессионализмы, 
авторские  окказионализмы.  В  настоящее  время 
существует  множество  факторов,  на  которые 
переводчик,  как  посредник,  должен  обращать 
особое  внимание,  например,  языковой,  куль-
турологический  и  психологический.  Переводо-
веды  каждый  раз  стремятся  передать  тот  факт, 
что  культура – это  наиболее  важный  аспект, 
который  всегда  необходимо  учитывать  при 
переводе.  Многие  переводоведы  считают,  что 
безэквивалентная лексика – это слова или слово-
сочетания, обозначающие предметы, процессы и 
явления,  которые  на  данном  этапе  развития 
языка  перевода,  как  правило,  не  имеют  в  нем 
эквивалентов. Приведем несколько примеров из 
казахского,  русского  и  английского  языков: 
юрта,  кобыз,  саукеле,  самовар,  лапти,  бала-
лайка, kilt (короткая  юбка  в  складку  или  плед 
вокруг  бедер – национальная  одежда  мужчин  в 
Шотландии), uilleann pipes – ирландская  лок-
тевая  волынка, tikka masala – традиционное 
блюдо из курицы в Англии.  
Целесообразно  отметить,  что  одного  пони-
мания  языковых  реалий  в  лингвистике  не  сло-
жилось.  О.С.  Ахманова  определяет  реалии  как 
разнообразные  факторы,  изучаемые  экстралин-
гвистикой,  такие  как  государственное  устрой-
ство данной страны, история и культура народа, 
языковые  контакты  носителей  данного  языка  с 
точки зрения их отражения в данном языке /4, с. 
381/.   
У  исследователя  страноведчески-ориентиро-
ванной лексики Г.Д. Томахина, сопоставлявшего 
американский  вариант  английского  языка  и 
русский  язык  и  стоящие  за  ними  культуры, 
встречаются  термины  «денотативные  реалии»  и 
«коннотативные реалии». Денотативные реалии, 
по  определению  Г.Д.  Томахина, – это  такие 
факты  языка,  которые  обозначают  предметы  и 
явления,  характерные  для  данной  культуры,  не 
имеющие  соответствий  в  сопоставляемой  куль-
туре.  Коннотативные  реалии,  в  противополож-
ность денотативным, обозначают предметы, ни-
чем  не  отличающиеся  от  аналогичных  пред-
метов  сопоставляемых  культур,  но  получившие 
в  данной  культуре  и  обслуживающем  ее  языке 
дополнительные  значения,  основанные  на  куль-
турно-исторических  ассоциациях,  присущих 
только данной культуре /2, с. 50/.  
В.С.  Слепович,  например,  считает,  что  реа-
лии подразделяются на культурные и языковые. 
В  связи  с  этим  важно  отметить,  что  к  культур-
ным и языковым реалиям относятся отражаемые 
в  языке  особенности  быта  и  мышления.  При 
переводе  на  английский  язык  следует  также 
учитывать языковые реалии, в частности, то, что 
в английском языке гораздо чаще, чем в русском 
(в  аналогичных  ситуациях)  используются  пред-
логи.  Различия  в  культурных  и  языковых  реа-
лиях  проявляются  также  в  том,  что  в  русском 
языке  есть  такие  понятия  и  слова,  которые  от-
сутствуют  в  английском,  и,  наоборот, – в  ан-
глийском  языке  есть  понятия  и  слова,  которых 
нет в русском языке /5, с. 80-81/.      
Нетрудно заметить, что при переводе на дру-
гой  язык  анализируемых  понятий  возникают 
значительные  трудности,  а  также  переводчик 
может  столкнуться  с  так  называемой  ложной 
безэквивалентной  лексикой,  другими  словами, 
это – кажущееся  отсутствие  эквивалентов  в 
языке  перевода. Приведем  несколько  примеров: 
donkey work – черная работа, to have a whale of 
a time – иметь хорошее время, dog`s dinner – ме-
шанина, a real snake in the grass – змея  под-
колодная и т.д. 
Основными  способами  перевода  безэкви- 
валентной  лексики  являются:  транскрипция, 
транслитерация,  калькирование,  описательный 
перевод,  функциональная  замена,  перевод-
ческий  комментарий,  приближенный  (уподоб-
ляющий)  перевод.  Рассмотрим  каждый  способ 
перевода более подробно.   
Транскрипция  подразумевает  собой  способ  
 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4(134). 2011                                                                    
243
 
 
перевода лексической единицы оригинала путем 
воссоздания ее звуковой формы с помощью букв 
ПЯ. Транслитерация 
представляет собой
 способ 
перевода лексической единицы оригинала путем 
воссоздания  ее  графической  формы  с  помощью 
букв ПЯ /6, с. 34/. 
Зачастую мы сталкиваемся с тем фактом, что 
текстовые  ассоциации,  связанные  с  безэквива-
лентной  лексикой,  при  переводе  достаточно 
трудно передать, поскольку переводчик исполь-
зует  в  основном  транскрипцию  и  транслите-
рацию для перевода реалий.   
Калькирование 
–
 это способ перевода лекси-
ческой  единицы  оригинала  путем  замены  ее 
составных  частей – морфем  или  слов  (в  случае 
устойчивых словосочетаний) 
–
 их лексическими 
соответствиями в ПЯ /7, с. 290/. 
Целесообразно  отметить,  что  калькирование 
также  играет  немаловажную  роль  при  переводе 
безэквивалентной  лексики.  Анализируя  описа-
тельный  перевод,  необходимо  отметить,  что 
данный способ перевода
 может быть обязатель-
ным компонентом текста перевода и переводчик 
в  дальнейшем  стремится  употребить  его  в  виде 
отдельного  наименования.  Описательный  пере-
вод (экспликация) – это лексико-грамматическая 
трансформация,  при  которой  лексическая  еди-
ница  ИЯ  заменяется  словосочетанием,  экспли-
цирующим  ее  значение,  т.е.  дающим  более  или 
менее полное объяснение этого значения на ПЯ. 
Однако,  прием  описательного  перевода,  как 
правило,  является  малоэффективным  средством 
для  перевода  безэквивалентной  лексики,  по-
скольку в силу своей специфики данный способ 
стирает  грань  между  термином  и  толкованием. 
Таким  образом, «…наиболее  удачным  является 
создание  неологизма  из  словообразовательных 
элементов  русского  языка,  не  упуская  при  этом 
основных  требований,  предъявляемых  к  тер-
мину» /8, с.123/.  
Приведем несколько примеров экспликации: 
attainder – лишение  гражданских  и  имущест-
венных  прав  за  государственную  измену, act 
(bill) of attainder – парламентское  осуждение 
виновного в государственной измене. Приведен-
ные выше примеры показывают, что описатель-
ный  перевод,  хотя  он  и  раскрывает  значение 
исходной  безэквивалентной  лексики,  имеет 
серьезный  недостаток,  данный  способ  перевода 
обычно оказывается весьма громоздким и неэко-
номным.      
   
Рассматривая  следующий  способ  перевода, 
необходимо отметить, что з
амены используются 
при переводе в тех случаях, когда в языке пере-
вода  отсутствуют  прямые  словарные  соответ-
ствия.  К  ним  относятся  в  первую  очередь 
целостное  переосмысление:  black sheep – белая 
ворона /5, с.87/.
 
Переводческий комментарий также является 
одним  из  основных  способов  перевода  безэкви-
валентной  лексики,  однако  его  преимущество 
состоит  в  том,  что  информация,  относящаяся  к 
реалиям,  как  правило,  выносится  за  пределы 
текста  в  виде  сноски  или  примечания.  Пере-
водческий  комментарий  характеризуется  тем, 
что  имеет  более  развернутую  форму  по  срав-
нению  с  описательным  переводом.  Используя 
данный  прием  при  переводе,  переводчик  пол-
ностью  раскрывает  значение  слова  в  широком 
контексте исходной культуры.  
Приближенный  (уподобляющий)  перевод – 
способ  передачи  безэквивалентной  лексики, 
который заключается в том, что для обозначения 
иностранной реалии в ПЯ подбирается понятие, 
которое хоть и не совпадает полностью с исход-
ным,  но  имеет  с  ним  значительное  семанти-
ческое  сходство  и  в  известной  мере  способно 
раскрыть  для  получателя  перевода  суть  опи-
сываемого явления. Однако этот метод передачи 
безэквивалентной  лексики  всегда  связан  с 
определенной  опасностью,  проистекающей  из 
самой  его  сущности,  в  основе  которой  лежит 
замена  исходного  понятия  лишь  приблизитель-
ным  его  соответствием.  Поэтому  пользоваться 
приближенным  переводом  нужно  весьма  осто-
рожно.  Приближенный  перевод  всегда  таит  в 
себе  опасность  недопустимой  национально-
культурной ассимиляции /9/.  
Следует  подчеркнуть,  что  термин  «безэкви-
валентная  лексика»  мы  употребляем  только  в 
смысле  отсутствия  соответствия  той  или  иной 
лексической  единицы  в  словарном  составе  дру-
гого языка. Однако неправильно было бы пони-
мать  этот  термин  в  смысле  «невозможности 
перевода»  данной  лексики.  Уже  неоднократно 
было  отмечено,  что  любой  язык  в  принципе 
может  выразить  любое  понятие;  отсутствие  в 
словарном  составе  языка  специального  обозна-
чения для какого-либо понятия в виде слова или 
устойчивого  словосочетания  не  означает  невоз-
можности  выразить  это  понятие  средствами 
данного  языка.  Хотя  в  системе  языка  данный 
знак  отсутствует,  его  содержание  всегда  может 
быть  передано  в  речи  в  конкретном  тексте  при 
помощи  целого  ряда  средств.  Безусловно, 
перевод  лексики,  не  имеющей  соответствий  в 
ПЯ,  представляет  собой  определенную  труд-
ность,  но  трудность  эта  вполне  преодолима. 
Перевод  всех  видов  безэквивалентной  лексики 
считается  крайне  сложной  проблемой,  по-

244                                                                                ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № (). 2011 
 
скольку  перед  переводчиком  всегда  стоит 
проблема  выбора  между  калькированием  и 
разъяснительным  (описательным)  переводом. 
Сохранение внутренней формы может привести 
к  нарушению  в  прагматике,  а  сохранение  праг-
матического  значения  может  сопровождаться 
потерей  референции,  т.е.  определенной  части 
смысла /3, с. 95/.     
В  связи  с  этим  необходимо  отметить,  что 
перевод  реалий  составляет  одно  из  основных 
профессиональных умений переводчика. Однако 
большую  роль  при  этом  играет  работа  со  сло-
варями  (двуязычными,  толковыми,  фразеологи- 
 
 
 
 
 
 
ческими,  интернет-словарями  и  тезаурусами), 
помимо  словарей  в  особо  сложных  ситуациях 
помогает воображение, чувство языка, интуиция  
и фоновые знания переводчика.    
Анализируя  перевод  безэквивалентной  лек-
сики  с  английского  языка  на  русский  и  с  рус-
ского  языка  на  английский,  мы  приходим  к 
выводу о том, что центральным звеном является 
переводчик,  от  которого  зависит  адекватная 
интерпретация  текста  оригинала  и  учет  праг-
матического  аспекта  при  переводе.  Таким  об-
разом, переводческий процесс представлен нами 
в виде следующей схемы:  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Рисунок 1 – Операционная модель 
 
Данная  модель  позволяет  понять  взаимо-
связь между элементами, отображенными в ней. 
Особое  внимание  следует  обратить  на  праг-
матические  проблемы  перевода,  поскольку  они 
связаны с жанровыми особенностями оригинала 
и  типом  рецепторов,  для  которых  предназначен 
переводимый  текст.  В  связи  с  этим  целесо-
образно  отметить,  что  прагматически  адекват- 
 
ный  перевод  возможен  лишь  в  единстве  праг-
матических,  семантических  и  стилистических 
признаков текста.    
_______________ 
1.  Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. 
– М., 1990. – С.15.  
2.  Томахин  Г.Д.  Лексика  с  культурным  компонентом 
значения // ИЯШ. – М., 1980. – № 6. – С. 47-50.  
Исходный 
текст  
Текст 
перевода  
Автор текста 
оригинала 
Переводчик
 
– анализ 
исходного текста 
– учет степени 
совпадения 
значения 
лексических 
единиц ИЯ и ПЯ, 
прагматического 
аспекта и  
стилистических 
особенностей  
– выбор языко-
вых средств 
– соблюдение 
нормы и узуса 
языка перевода 
– синтез  
Адресат
2
 
Адресат
1
 
Переводческие приемы: модуляция, опущение, 
грамматические замены, транслитерация, 
добавление, транскрипция, генерализация, 
конкретизация, компенсация, калькирование
– языковые знания и способности 
– фоновые знания (background knowledge)  
– богатый словарный запас  
Авторский 
стиль 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4(134). 2011                                                                    
245
 
 
3.  Бархударов Л.С. Язык и перевод: Вопросы общей и 
частной  теории  перевода. – М.:  Международные  отно-
шения, 1975. – С. 94-95. –  
http://www.classes.ru/grammar/ 
125.Barhudarov-yazik-i-perevod/html/1_9
. html 
4.  Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. 
– М., 1981. – С. 381. 
5.  Слепович В.С. Настольная книга переводчика с рус-
ского языка на английский. – Мн.: ТетраСистемс, 2005. – С. 
80-87.  
6. 
Комиссаров  В.Н.  Общая  теория  перевода. – М., 
1990. – С. 34.   
 
7.  Пиввуева  Ю.В.,  Двойнина  Е.В.  Пособие  по  теории 
перевода (на английском материале). – М., 2004. – С. 290.   
8. 
Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. – 
М., 1980. – С. 123. 
 
9.  Латышев Л.К., Семенов А.Л. Перевод: теория, прак- 
 
 
тика  и  методика  преподавания. – М., 2003. – 
http://metro-
polys.ru/artic/17/20/t-0281-10611.html
 
* * * 
Бұл  мақала  баламасы  жоқ  сөздерді  аударудың  амал-
тәсілдері  мен  реалия  сөздерінің  көптеген  түрлері  туралы 
мәлімет береді. 
Автор  аударманы  жүргізудегі  әйгілі  авторлардың  тео-
риялық  тұжырымдамалын  талдай  отырып,  аудару  про-
цесінің  операциялық моделін жетілдіреді. 
* * * 
The article includes general information about different 
types of realias and ways of non-equivalent lexis translation, 
such as, transcription, transliteration, loan and explicatory 
translation. The author analyses theoretical concepts of famous 
scholars in the field of translation studies and elaborates an 
operational model of translation process.    
 
 
 
Dytkmhg, 
 
Cfm,jhm 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

246                                                                         ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №4(134). 2011 
 
 ТІЛДІ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ  –  МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ЯЗЫКА 
 
 
А. Аширова 
 
ТІЛДІК ТҰЛҒАНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ 
 
Қазіргі  таңда  саяси-экономикалық  жағдай-
дың  жаңаруы,  экономикалық-өндірістік    күш-
тердің қарқынды дамуы мамандар даярлауда да 
өзіндік  жаңа  технологияларды  қажет  ететіні 
анық.  Еліміздегі  білім  беру  жүйесі  заман  тала-
бына  сай  әлемдік  білім  беру  жүйесіндегі  кре-
диттік  оқыту  жүйесін  оқу  үдерісіне  енгізгені 
белгілі.  Кредиттік  технология  бойынша  оқыту 
студенттің  шығармашылық  қабілетін  дамытып, 
ізденушілігін  арттырады.  Оқытудың  кредиттік 
жүйесіндегі  негізгі  мәселенің  бірі – студент-
тердің  өз  бетінше  білім  алуын  ұйымдастыру. 
Бұған  студенттердің  дәріс  тыңдауымен  қатар 
оқытушы  берген  бағыт–бағдар  негізінде  өз 
бетінше  ізденуі  себеп  болады,  яғни  оқу  үдері-
сінде  аудиториялық  жұмыспен  қатар  студент-
тердің  өз  бетімен  жұмысы  маңызды  қызмет 
атқарады.  Студенттердің  өз  бетінше  өздік  жұ-
мыс  орындауы  олардың  шығармашылық  қабі-
летінің дамуына, өз бетінше ізденіп алған білімі 
ғылыми–зерттеу  жұмысымен  шұғылдану  дағ-
дысының қалыптасуына септігін тигізеді.  
Студенттің  өздік  жұмысы  дегеніміз – сил-
лабус  негізінде  оқытушының  әдістемелік  нұс-
қауымен берілген тапсырмаларды студенттердің 
өзінше  жеке  орындауы.  Ол  ғылымның  белгілі 
бір  саласы  бойынша  студенттің  білімін  толық-
тыруға, танымдық қызметін, ізденімпаздық, шы-
ғармашылық  дағдысын  қалыптастыруға,  дидак-
тикалық материалдарды өзінше орындауына ба-
ғытталған  кредиттік  оқыту  жүйесінің  бір  фор-
масы болып табылады.  
Студенттердің  өздік  жұмысы  дәрісханалық, 
аудиториялық  сабақтарда  өтілген  материал-
дарды  игеруде  қорытындылау,  бекіту,  түйіндеу 
функцияларын  атқарады.  Студенттің  өздік  жұ-
мысының  болашақ  мамандар  үшін  қажетті  дағ-
дыларды  қалыптастыруда, білім беруде  маңызы 
зор. Атап  айтар болсақ, өздік жұмыспен жұмыс 
жасау  студенттерді  төмендегідей  жетістіктерге 
жеткізеді: 
  Кәсіби  тұрғыдан  дамуы  үшін  қажетті 
таңдау жасай білуге тәрбиелейді; 
  Студенттердің оқу материалын өз бетін-
ше іздеп тауып, іздеуіне жол ашады; 
  Өз бетінше тапқан материалдарын терең 
түсініп,  оны  тәжірибеде  пайдалануға  көмек-
теседі; 
  Өздігінен  ізденуге  деген  құштарлығын 
арттыруды қалыптастырады; 
  Жаңа  білім  үдерістерін  құрып,  оны  бұ-
рынғы білімімен ұштастыруға мүмкіндік береді; 
  өзін–өзі  жеке  тұлға  ретінде  қалыптас-
тыруға, яғни өз–өзін тәрбиелеуге жол сілтейді; 
  өзінше  ғылыми  тұжырым  жасауға  қа-
лыптастырады; 
  өз  білімін  толықтыру  мақсатында  ізде-
нуге жол ашады.  
В.П.Стрезиконин  «Только  в  процессе  само-
стоятельной  работы  студент  овладевает  зна-
ниями,  умениями  и  навыками,  обогащает  свою 
память,  осмысливает  понятие,  проникает  в  суть 
явлений», – дей  отырып,  студенттердің  білікті 
маман  ретінде  қалыптасуына  өздік  жұмыстың 
атқаратын  қызметінің  маңызды  екенін  көрсе-
теді.  
СӨЖ  тапсырмаларын  беруде  оқытушының 
да өз қызметі болады. Атап айтар болсақ,  
  студент  бойындағы  қызығушылығын 
жойып алмай, қажеттіліктері мен сұраныстарын 
ескере отырып, студенттің шығармашылық ізде-
нісінің дамуына жол ашу; 
  студенттің  білімді  өз  бетінше  ізденуге 
бағыт–бағдар беру; 
  өзін–өзі  дамытатын  тұлға  болып  қалып-
тасуына ықпал ету. 
СӨЖ  ұйымдастыруда  жоғарыда  айтып  кет-
кеніміздей,  оқытушының  қызметі  ерекше.  Се-
бебі оқытушы жалпы студенттермен емес, жеке 
қабілеті мен бейімін ескере отырып, нақты жеке 
тұлғамен  жұмыс  жасауы  тиіс.  Әр  пәнді  оқуда 
СӨЖ–ді  ұйымдастыру  бір–бірімен  өзара  байла-
нысты  мынадай  үш  форма  негізінде  жүзеге 
асырылады: 
1.  аудиториядан тыс СӨЖ; 
2.  тікелей  оқытушының  басшылығымен 
жүзеге асырылатын аудиториялық СОБЖ; 
3.  шығармашылық  яғни  ғылыми–зерттеу 
жұмысы. 
Ендігі  мәселе  Сөж  тапсырмаларын  беру  
 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4(134).2011                                                              
247
 
 
туралы  болмақ.  СӨЖ  тапсырмаларын  беруде 
студенттің  ізденуіне,  шығармашылықпен  айна-
лысуына  жол  ашатын  тапсырма  түрлерін  түр-
лендіріп  беру  қажет.  Ол  пән  мақсатына  қарай 
әртүрлі формада берілуі мүмкін.  
СӨЖ сабақтары үшін сабақта қолданылатын 
материалдар  түгел  қамтылуы  тиіс.  СӨЖ  мате-
риалдарына:  негізгі  және  ұсынылатын  әдебиет-
пен  қамтамасыз  етілу  картасы,  студенттердің 
білімдерін  ағымдық  және  кезеңдік  бақылауға 
арналған  тест  тапсырмалары,  бақылау  сұрақ-
тары,  дидактикалық  материалдар,  қорытынды 
тест тапсырмалары немесе билеттер, әдістемелік 
нұсқаулар,  кейс,  сөзжұмбақтар,  көрнекті  құ-
ралдар,  ОҮҚ,  сырттай  оқитын  студенттерге  ар-
налған  әдістемелік  пакет,  практикалық  сабақ-
тардың барлық түрлері бойынша бағдарламалар, 
пән бойынша оқу үрдісінің картасы жатады.  
СӨЖ  нәтижесі  бақылаудың  жазбаша  фор-
малары  негізінде  рәсімделеді.  СӨЖ–дің  жаз-
баша формаларына конспект, реферат, баяндама, 
эссе, шығармашылық жұмыс, бақылау жұмысы, 
жаттығу  жұмысы,  курстық  жұмыс,  дипломдық 
жұмыс,  ғылыми  мақала,  аудио,  бейне–есеп  т.б. 
жатады және ақпараттың әр түрлі көздерін еркін 
пайдалана  алу  мен  оқытудың  электрондық  құ-
ралдарын  қолдануға  тиімді  жағдайлар  жаса-
луына байланысты.  
СӨЖ–ге  ұсынылатын  тапсырмаларды  беру 
жолдарын әртүрлі ұйымдастыруға болады. Атап 
айтар  болсақ,  СӨЖ  тапсырмаларын  орындауда 
іскерлік ойын жүргізу, кейс, презентация жасау, 
дискуссияларды  жүргізу,  дөңгелек  үстелдер 
өткізу,  бейнефильмдер  көрсету  әдістері,  газет–
журналдардан  ғылыми  әдебиеттерден  алынған 
материалдарды  түрлі  тәсілдермен  рәсімдеу 
(конспект, реферат, аңдатпа жазу және т.б.), өзі-
нің идеяларын қорғау, өз тұжырымдарын ұсыну, 
баяндама жасау, түрлі мәселелер бойынша мәлі-
меттер  дайындау,  негізгіден  жанама,  қосымша 
материалды бөліп алу, иллюстрация, сызба, кес-
телер  бойынша  мәтін  құрастыру,  өзінің  мысал-
дарын  келтіру,  қосымша  пікір  дайындау,  қоры-
тындылауға  қатысу,  экскурсиялар  жасау,  рефе-
рат  сұрақтарын  немесе  тапсырмаға  қатысты  сұ-
рақтар  дайындау,  әңгімелесу,  мәтіннің  мазмұнын 
өз  сөзімен  айтып  беру  немесе  қойылған  сұрақ-
тарға жауап беру, жоспар құру, т.б. қолданылады.  
СӨЖ  тапсырмаларын  беруде  оларды  мақ-
сатына  қарай  түрлендіру  орынды.  Мысалы,  бі-
лімді  бекіту  және  жүйелендіру  үшін  конспекті-
мен,  дәріспен,  оқу  материалдарымен  (оқу  құ-
ралымен,  қосымша  әдебиеттермен,  аудио  және 
бейнежазбалармен,  т.б.)  жұмыс  жасау,  жоспар 
және жауап тезистерін құру, оқу материалдарын 
жүйелеу  үшін  кесте  жасау;  нормативті  мате-
риалдарды  оқу;  бақылау  сұрақтарына  жауап 
дайындау,  мәтінге  аналитикалық  талдау  жасау 
(мәтінге  аннотация,  пікір,  реферат  жазу),  семи-
нар, конференцияда баяндама жасау үшін тезис-
тер,  рефераттар,  баяндамалар  дайындау;  әде-
биеттер  тізімі  мен  сөзжұмбақтар  дайындау 
сияқты тапсырмалар беріледі. Ал әртүрлі кәсіби 
дағдыларды қалыптастыру үшін тапсырмаларды 
орында,  сызбалар  құру,  жағдаяттық  кәсіби 
мәселелерді  шешу,  іскери  ойындарға  дайындық 
жүргізу,  кәсіби  мамандықтың  әртүрлі  түрлері 
мен құрамдық бөліктеріне жоба жасау; курстық 
және диплом жұмыстарын жазу; эксперименттік 
жұмыстар;  тәжірибелік  жұмыстар;  т.б.  тапсыр-
маларды беру ұсынылады.  
СӨЖ–дің  әртүрлі  формаларының  ішінде 
жоғарғы  курстарда  практикалық  сабақтарда 
іскерлік  ойын  жүргізу  тиімді.  Ойын  тақырыбы 
нақты  өндірістік  мәселелермен  байланыста 
болуы  немесе  өзекті  мәселелер  міндетін  қамти-
тын  қолданбалы  сипатта  болуы  тиіс.  Іскерлік 
ойынның  мақсаты – имитация  негізінде  сту-
дентке өз ісіне қатысты шешім қабылдауға мүм-
кіндік  беру  болып  табылады.  Семинар  және 
практикалық  сабақтар  жүргізу  барысында  сту-
денттер  СӨЖ–ді  жеке  де,  кіші  топ  ішінде  де 
(шығармашылық)  орындай  алады.  Топпен  жұ-
мыста  топтың  әр  мүшесі  өз  жобасын  немесе  өз 
жұмысын ұсына алады. Орындалған жоба (өзек-
ті  мәселе  шешімі)  айналым  жүйесіндегі  басқа 
топ  арқылы  сыналады.  Көпшіліктің  талқылауы, 
студенттің өз нұсқасын қорғауы СӨЖ қызметін 
жоғарылатады  және  оның  сапалы  орындалуына 
деген  талпынысты  күшейтеді.  Практикалық 
сабақты ұйымдастырудың бұл жүйелі қойылған 
міндетке ғылыми–зерттеу элементтерін ендіруге 
мүмкіндік береді.  
Әдеттегі практикалық сабақтарда студенттер 
жұмысының  белсенділігі  СӨЖ–дің  жаңа  фор-
масы негізінде жүзеге асырыла алады.  
Өздік  жұмыстарды  бақылау  формаларын  да 
әртүрлі  етіп  оқытушы  таңдайды.  Атап  көрсетер 
болсақ, олар: 
–  баяндама,  реферат,  т.б.  сияқты  жазбаша 
түрде өз бетінше жасалған жұмыстарды ауызша 
тапсыру;  
–  өз  бетінше  зерттеліп  отырған  тақырып 
бойынша конспект жасау; 
–  есеп, күнделік, хаттамалар, т.б.; 
–  ғылыми–зерттеу  жұмысы  туралы  есеп 
(оның  орындалу  кезеңдері,  мақсат–міндеттері 
туралы, т.б.) 
–  өздік жұмысы нәтижесінде басылымдар-
ға ғылыми мақалалар жариялау; 

248                                                                         ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №4(134). 2011 
 
–  тестілеу; 
–  шығармашылық жұмыстар, т.б. 
СӨЖ–ді  ұйымдастыруда  өзара  байланысты 
мынандай шарттар маңызды қызмет атқарады: 
1.  педагогикалық–ұйымдастырушылық; 
2.  дидактикалық 
3.  технологиялық–процессуалдық. 
Педагогикалық–ұйымдастырушылық  шарт 
бойынша  жаңа  ақпараттық  технологиялар  негі-
зінде  өзіндік  жұмыстар  педагогикалық  тұрғыда 
дұрыс  ұйымдастырылуы  тиіс,  яғни  өзіндік  жұ-
мыс  тапсырмалары  нақты  берілуі  тиіс;  семестр 
бойынша оқу жүктемесі көлемі нақты бір жүйе-
ге  негізделуі  қажет;  бақылау  белгіленген  мер-
зімді  өткізілуі  міндетті.  СӨЖ  тапсырмаларын 
орындауға  қатысты  кеңес  беруде  жүйелік  пән 
нақты  бағыт–бағдар  беру  мәселелерінің  қатаң 
ескерілуі  тиіс,  себебі  жүйелі  кеңес  беру  сту-
денттің  өз  бетінше  жұмыс  жасауына  арқау  бо-
лады;  студенттің  жеке  берілген  тапсырмаларды 
өз  уақытында  орындауы;  кафедра  оқытушы-
ларының  бағалау  әрекетіне  сәйкес  ортақ  қағи-
даларды  ұстануы  қажет,  студенттер  материал-
дық–техникалық  және  әдістемелік  тұрғыдан 
ақпараттық  технологиялар  деңгейіндегі  қамта-
масыз етілуі қажет.  
СӨЖ–ді  ұйымдастыруға  қойылатын  дидак-
тикалық шартқа студенттер зейінін жаңа білімді 
меңгеруге бағыттай отырып, студенттердің өзін-
дік жұмыстарын дайындау жатады. Мұнда бақы-
ланатын  жаттықтыру  түрлерін  (проблемалық 
тапсырмалар  мен  электрондық  тест  жүйесін 
құрастыру,  т.б.)  қолдану,  студенттерді  кәсіби 
тұрғыдан дайындайтын дидактикалық материал- 
 
 
 
 
дармен  қамтамасыз  етілуі  басты  талап  болып 
табылады.  Студенттердің  өндірісте  өтетін  тәжі-
рибелік жұмыстары мен өндірістік, кәсіби оқыту 
арасында  қарама–қайшылық  болмауы  тиіс, 
керісінше өзара байланыста болуы тиіс.  
Технологиялық–процессуалдық шарт бойын-
ша,  студент  ЖОО  тарапынан  жаңа  ақпараттық 
технологиялармен және жаңа ақпараттық техно-
логияға  негізделген  қажетті  оқу–әдістемелік 
әдебиеттермен  қамтамасыз  етілуі  тиіс.  Себебі 
студент  өз  бетінше  ізденуі  барысында  қазіргі 
заман ағымынан қалмауы тиіс. Себебі студент өз 
бетінше ізденуі барысында қазіргі заман ағымы-
нан қалмауы тиіс, кейінгі жылдары жарық көріп 
жатқан  отандық,  шетел  жаңалықтарымен,  ғы-
лыми әдебиеттер мен таныса отырып, өз пікірін 
ортаға  салуы  тиіс.  Ал  бұл  жоғарыда  айтып 
өткеніміздей,  ЖОО–да    қазіргі  заман  талабына 
сай материалдық––техникалық базасының (оқы-
тушыларға және студенттерге арналған компью-
терлік  сыныптар  телебайланыс,  электрондық 
пошта,  Интернет  торабы  т.б.),  оқу  үрдісінде 
оқу–әдістемелік  кешендерінің,  электрондық 
оқулықтардың,  автоматты  оқыту  бағдарламала-
рының,  электрондық  оқыту  кешендерінің  және 
т.б. болуына негізделеді.  
______________ 
1.  Стрезиконин  В.П.  Организация  процесса  обуче-
ния в школе. – М.: Просвещение, 1968. – 245 с. 
2.  Голант  Е.Я.  Значения  самостоятельной  работы 
школьников // Советская педагогика. – М.: 1942. 
* * * 
В  статье  рассматривается  роль  СРС  в  формировании 
профессиональных  навыков  и  творческой  активности 
студентов и виды СРС.   
 
 
 
 
Г. Қ. Дәркенбаева 

жүктеу/скачать 5,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: