Казахский национальный

236                                                                                ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № (). 2011 
 
жалпы аударманың, оның ішінде ғылыми аудар-
маның  негізін  салуда  бірталай  жұмыстар  істеді. 
Олар  шамалары  келгенше  аударманың  тілін  ха-
лыққа  түсінікті  етуге  тырысты.Сол  тұста  орыс-
тың көп сөздеріне қазақша баламалары белгіле-
ніп, тиянақты түрде қолданыла бастады. Қорыта 
айтқанда, сол тұстағы, яғни XIX ғасырдың екін-
ші жартысындағы аударма әдебиеттердің тілінің 
жеңіл,  қарапайым  халыққа  түсінікті  болу  жағы 
көзделді.  Сөз жоқ, кейінгі қазақтың жаңа жазба 
әдеби тілінің қалыптасуында, дамуында да атал-
ған әдебиеттердің орны ерекше болды. 
 
 
1.  Ильминский  Н.И.  Об  образовании  инородцев // 
Избранные  места  из  педагогических  сочинений.  −  Казань, 
1892.  
2.  Смолин  И.  Справочный  каталог  для  составления 
миссионерской библиотеки. − СПб, 1913.  
3. ҚРОММ, 15-қор, 1-тізбе, 404-іс, 8-парақ. 
4.  Отчет  переводческой  комиссии  Православного 
мисионерского  общества  учрежденного  при  братстве  св. 
Гурия в Казани за 1892-1898 гг.  
 
* * * 
В  данной  статье  рассматривается  история  развития 
миссионерской  переводческой  литературы  в  казахской 
степи во II половине XIX века. 
 
 
 
 
Д. М. Махметова 
 
СПОСОБЫ ПЕРЕВОДА АНГЛОЯЗЫЧНЫХ ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИХ 
СЛОВОСОЧЕТАНИЙ С ДЕФИСНОЙ ОРФОГРАФИЕЙ 
 
 
Научные  информативные  тексты  журналь-
ных  статей  с  коммуникативными  научноестест-
венными  межотраслевыми  признаками  в  изо-
билии  содержат  словосочетания  с  дефисной 
орфографией. Способы перевода подобных сло-
восочетаний  обсуждались  нами  и  описаны  в 
работе 
1.  Главное  в  этих  способах – добав-
ление  дополнительных  слов-частей  речи,  кото-
рые  необходимы  по  смыслу  для  правильной 
языковой  передачи  исходного  выражения  на 
переводящий  язык  (ПЯ).  Это  использование 
синтаксических  средств  связи  ПЯ  для    изложе-
ния  текста  на  ПЯ.  Эти  способы  часто  исполь-
зуются переводчиками.  Покажем на конкретном 
примере применение этого способа. Используем 
текст  из  научной  журнальной  статьи: «Quanti-
tative measurement of the charge-and-size depen-
dent – soot distributions requires knowledge of the 
particle losses within the sampling system and 
tandem DMA».
2.  К числу грамматических осо-
бенностей  перевода  относится  перевод  атрибу-
тивной  цепочки «the charge-and-size dependent – 
soot distributions». Атрибутивная  группа  была 
переведена на русский язык придаточным пред-
ложением  со  словом  «который».  Это  особый 
случай,  когда  атрибутивная  группа  переводится 
целым  придаточным  предложением.  Атрибу-
тивная  группа  содержит  скрытое  прилагатель-
ное: «the charge-and-size dependent  soot distribu-
tions   /  soot distributions   dependent  on charge-
and-size». 
Другая  особенность  в  переводе – необхо-
димо  добавить  слово  «частицы».  Это  слово  
 
 
напрашивается  интерпретацией  смысла  науч-
ного  события,  описываемого  в  данном  тексте. 
Для  научного  стиля  характерно  высказывание 
«распределение частиц сажи», но не выражение 
«распределение  сажи».  Полный  перевод  на 
русский  язык  исходного  текста  имеет  вид  сле-
дующего  предложения: «Для  проведения  коли-
чественного  измерения  распределения  частиц 
сажи,  которое  зависит  от  заряда  и  размера 
частиц  сажи,  необходима  информация  (необхо-
димы сведения) о потерях частиц сажи в преде-
лах систем взятия образцов и тандемного ДАПа».  
В процессе перевода изменилась синтаксическая 
роль  словосочетания.  В  английском  тексте  под-
лежащее –  
«Quantitative measurement of the charge-and-
size dependent – soot distributions», а в тексте на 
русском  языке  это  выражение  выполняет  роль 
второстепенного  члена  предложения.  В  тексте 
на русском языке подлежащим становится слово 
«knowledge» - информация.  Грамматическая 
особенность  перевода  связана  также  со  словом 
«distributions».  Используя    грамматическую 
трансформацию  «замены»,  слово «distributions» 
на русский язык передано не  множественным, а 
единственным  числом.  Изменение  категории 
числа    существительного  в  переводном  тексте 
(ПТ)  связано  также  со  словом  particle/частица. 
Перевод множественным числом – частицы. Это 
можно  объяснить  тем,  что  существительное 
particle, являясь частью атрибутивной группы, в 
предложении  на  английском  языке    употреб-
ляется  перед  словом losses, с  которым  тесно 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4(134). 2011                                                                    
237
 
 
связано  по  смыслу.  В  англоязычной  научной 
литературе  по  химии  такие  слова,  как electron, 
particle  и  некоторые  другие  слова    при  вклю-
чении их в атрибутивные группы  используются 
в  единственном  числе.  Например: electron-
transfer,  что  в  переводе  означает  «перенос 
электронов»,  либо,  используя  словообразова-
тельный  интерфикс  –о-  переведем    это  слово-
сочетание  на  русский  язык  одним  словом: 
«электроноперенос».  Другой  пример: particle 
break up/распад частиц;  droplet break up - распад 
капель  или,  используя  словообразовательный 
метод  «сращения  слов»,  переведем  как  «кап-
леразрушающий»   (процесс,  техническое  при-
способление и т.п.). 
Таким  образом,  к  переводу  англоязычных 
словосочетаний  с  дефисной  орфографией  при-
меняют    лексическое    развертывание  словосо-
четаний  на основе смысловых добавлений слов, 
соответствующих  различным    частям  речи. 
Часто  переводческая  лексико-грамматическая, 
лексико-синтаксическая  развертка  словосоче-
таний имеет вид придаточных определительных 
предложений, или вид оборотов речи с употреб-
лением «причастий».  
Например: filter-based method / method based 
on filter;  size-selected particles /particles selected 
by size;  electric-field-induced modifications / 
modifications induced by electric field;  com-
bustion-generated soot / soot generated with com-
bustion.
3-4. 
В  этой  работе  для  перевода  терминологи-
ческих  словосочетаний  с  английского  на  рус-
ский  язык  использовано  два  способа  словооб-
разования: 1) через интерфикс   -о- образование 
сложных  слов,  относящихся  к  классу  при-
лагательных и выполняющих роль слов -  «тер-
минологической  характеристики»  для  процесса 
(явления,  события)  или  предмета(  объекта  ис-
следования,  объекта  использования,  т.е.  при-
бора, инструмента);  2) сращением слов, связан-
ных  дефисом,  с  образованием  сложных  прила-
гательных  или  существительных  с  признаком 
процесса. 
При использовании этих способов  для пере-
вода  терминологических  словосочетаний  с  де-
фисной  орфографией  слова  общеупотребитель-
ной  лексики,  к  которым  посредством  грам-
матической  связи  принадлежит  «терминологи-
ческая  характеристика»,  при  переводе  могут 
изменять  свою  синтаксическую  классовую 
сущность,  либо  изменять  только  классовый 
признак.  Например,  существительное  в  исход-
ном  словосочетании  в  процессе  перевода  пере-
носится в класс глаголов. Либо существительное 
с  предметным  признаком  в  исходном  слово-
сочетании  должно  быть  переведено  на  ПЯ  су-
ществительным  с  признаком  процесса.  Однако 
эти,  последние  особенности  перевода  англо-
язычных терминологических словосочетаний на 
русский  язык  связаны  с  тем,  как  автор  научной 
работы  употребляет  данное  словосочетание  в 
объеме текста научной работы. Для этого случая 
показателен  пример  словосочетания  из  научной 
журнальной  статьи «gas-sample probe».  Тер-
минологическая  характеристика – gas-sample, 
слово  общеупотребительной  лексики – probe. 
Все  слова  относятся  к  классу  существительных 
как  в  английском,  так  и  в  русском  языке.   
Перевод  в  виде  существительных  дает  слово-
сочетание,  не  имеющее  научного  смысла:  газ-
проба  зонд.  Если  автор  исходного  текста  на 
английском  языке  использует  слово probe в 
своей работе  с интерпретацией –«инструмент», 
т.е.  в  роли  существительного  с  предметным 
признаком,  то  тогда  слову gas, которое  стоит 
перед  словом probe, придается  роль  определе-
ния, выражаемого при переводе прилагательным 
– «газовый  зонд».  Слово sample автор  исход-
ного  текста  вводит  для  того,  чтобы  уточнить 
понятие «gas».  Gas-sample  -  в  интерпретации 
«определенного, задаваемого  количества газа» , 
что  в  научноестественных  текстах  выражается 
одним словом: sample – проба.  Поэтому слово-
сочетание gas-sample probe может  быть  пере-
ведено на русский язык различными способами:  
1. газовый пробоотборник  - в интерпретации 
инструмента  для  исследования  газов,  который 
совмещает  в  себе  принципы  взятия  газовой 
пробы и исследования газовой пробы; 
2.  газоотборный  зонд – в  той  же  интер-
претации, что и в первом случае; 
3.  зонд  для  отбора  и  исследования  газовых 
проб. 
Первый  и  второй  варианты  перевода,  в  ко-
торых использован способ образования сложных 
слов  через  интерфикс    -о- ,  позволяют  сохра-
нить  научно-  стилистический  прием  автора – 
краткость  в  высказываниях  терминологи-
ческого характера.   
Если  же  автором  исходного  текста  слову 
probe  задавалась  функция  процесса,  действия,  а 
не  предмета,  то  в  переводе  должны  быть 
использованы  значения  «исследование»,  или 
«испытание»,  или  «зондирование».  В  этом  слу-
чае,  при  переводе  атрибутивной  группы  gas-
sample probe  слову gas придается  функция 
«определения»  для    слова    sample,  которое  не 
меняет своей синтаксической классовой принад-
лежности  и  остается  как  на  ИЯ,  так  и  на  ПЯ 

238                                                                                ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № (). 2011 
 
существительным.  Атрибутивная  группа  gas-
sample probe в  русскоязычном  переводе  будет 
выражена фразой: исследование газовой пробы. 
В  тексте  журнальной  статьи,  где  было 
использовано    словосочетание gas-sample probe, 
автором  научной  работы  в  слово «probe»  была 
вложена  интерпретация    слова  «зонд»,  смысл 
которого  связан  с  такими  общими  понятиями, 
как  «инструмент», «техническое  приспособле-
ние».  Таким  образом,  слова  «зонд»  и  «иссле-
дование = зондирование»  являются  лингвисти-
ческими  эквивалентами  слова probe в  условиях 
научноестественного текста. 
Найденные  в  научных  журнальных  статьях 
на  английском  языке  терминологические  сло-
восочетания,  в  которых  преимущественно 
слова-термины  объединены  дефисом,  могут 
быть  систематизированы  на  основе  принадлеж-
ности их к различным частям речи.  
Первый  тип  словосочетаний -  существи-
тельное + существительное:  gas-sample probe,  
voltage-to-flame coupling, laser-extinction measu-
rements, fuel-mixture flame, laser-line filter, soot-
extinction diagnostic и др.  
Второй  тип  словосочетаний – прилагатель-
ное + существительное и наоборот: narrow-band 
pass, electron-microscopic method, constant-vo-
lume combustion chamber, high-pressure com-
bustion environments,  fuel-rich flame,  high-pres-
sure combustion,  low-pressure environments,  pola-
rization-insensitive elements, phosphorous-contai-
ning compounds. 
Третий  тип  словосочетаний –  прилагатель-
ное + прилагательное : low-sooting fuel, spatial-
filtering scheme.   
Четвертый  тип  словосочетаний    -  прилага-
тельное + существительное + причастие: electric-
field-induced flame, electric-field-driven positive 
ions, applied-field-modified surface.   
Пятый  тип словосочетаний -  существитель-
ное + причастие:  matrix-assisted desorption, 
combustion-generated soot, filter-based method, 
fuel-doped flame,  stress-induced birefringence, 
size-selected particles. 
Шестой тип словосочетаний  -  наречие+при-
частие:  well-characterized environment. 
Перевод  большинства  из  этих  словосочета-
ний  осуществлен  с  использованием  способов 
словообразования    через  интерфикс    -о-,  либо 
сращением слов, связанных дефисом:   
1)  лазерноэкстинкционные  измерения;  топ-
ливносмешенное пламя; линейнолазерный фильтр;  
2) узкополосочное пропускание;  электроно-
микроскопический  (метод  или  анализ);  топ-
ливнообогащенное  пламя;  низконагрузочные 
среды  (условия  среды);  фосфорсодержащие 
соединения;  неполяризуемые элементы;   
3)  малосажевое      топливо;  объемнофиль-
трующая схема;  
4)  электропольноиндуцированное пламя или 
электроиндуцированное  пламя,  либо  электро-
инициированное пламя;  электромиграция поло-
жительных  ионов;  электровидоизменение  по-
верхности;  
5)  десорбционноучаствующая  матрица  или 
десорбционнодействующая  матрица;  сажегене-
рирующее  горение  или  сажеобразующее  го-
рение;   размерноселективированные  частицы; 
метод  фильтрования;  топливодопированное 
пламя; 
6)  пригодная  среда,  или  хорошоудовлет-
воряющая  среда  (окружение,  условия),  или 
хорошохарактеризуемая  среда  (условия,  окру-
жение). 
Однако    эти  способы  не  всегда  применимы.  
Например, constant-volume combustion/горение, 
протекающее  в  режиме  постоянного  объема. 
Стиль  изложения  требует  использования  при 
переводе  способа  лексического  развертывания 
словосочетания: combustion proceeding at 
constant volume.  Встречаются  словосочетания, 
которые  могут  быть  переведены  на  русский 
язык  с  использованием  родительного  падежа. 
Например,  для  словосочетания  с  дефисом  
«high-pressure»  в  атрибутивной  группе  «high-
pressure  environment» стилистически-норматив-
ный  русскоязычный    перевод  требует  исполь-
зования  слов  в  форме  родительного  падежа: 
«среда высокого давления». К такому же случаю 
перевода  относится  перевод  атрибутивной 
группы  «voltage-to-flame coupling» - взаимодей-
ствие  напряжения  с  пламенем.  Таким  же 
способом  можно  воспользоваться  для  перевода 
атрибутивной  группы «low-pressure environ-
ments» - среды низкого давления. 
____________________ 
1.  Махметова  Д.М.  Способы  перевода  химических 
понятий. // Хабаршы.  Вестник.  Филологическая  серия. -  
2010. - № 3 (127), с. 42-48. 
2.  M. Mattic Maricq. The dynamics of  electrically 
charged soot particles in a premixed ethylene flame. // 
Combustion and Flame.  – 2005. – Vol. 141, p. 406-416.  
3.  Mark P.B. Musculus, Lyle M. Pickett. Diagnostic 
considerations for optical laser-extinction measurements of soot 
in high-pressure transient combustion environments. // 
Combustion and Flame.  – 2005. – Vol. 141, p. 371-391.  
4.  Marcum S.D., Ganguly B.N. Electric -field -induced 
flame speed  modification.  // Combustion and Flame.  – 2005. 
– Vol. 143, p. 27-36.  
* * * 
Бұл  мақалада сөз тіркесітердің арасында сызықша бар, 
тексеріліп ағылшын  тілден  орыс  тіліне аудару әдістердің 
артықшылықтарымен кемшіліктері көрсетілген. Граммати-

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4(134). 2011                                                                    
239
 
 
касы әр-түрлі  сөз  тіркестер  ағылшын тілінен  орыс  тіліне 
сөз  жасау  әдісімен  аударылған.  
* * * 
Some English terminological word combinations with  
 
 
 
 
hyphen of scientific  character  were  shown  to correspond  to 
compound  Russian  words in translation.  These words are for-
med  using either   interfix  -o-,  or union of all words into one 
word.  
 
 
 
 
 
Л. Ж. Мұсалы 
 
АУДАРМАНЫҢ НОРМАТИВТІ АСПЕКТІЛЕРІ 
 
 
Аударманың  жалпы  теориясында  аударма 
нормасы  деген  ұғым  қолданылады,  аударма 
сапасын  бағалау  жұмысы  осы  ұғым  негізінде 
іске асады. Аударматану ғылымында теориялық 
(дескриптивті)  мәселелермен  қатар,  нормативті 
(прескриптивті)  аспектілер  де  қамтылады.  Ау-
дарма  нормасы  ұғымы    аударма  теориясының 
прескриптивті  тарауларында  қарастырылады. 
Аударматанудың  теориялық  тараулары  аудар-
маны  тіларалық  коммуникация  құралы  ретінде, 
обьективті  түрде  бақыланатын,  сипаттауға, 
түсіндіруге болатын құбылыс ретінде зерттейді. 
Ал  аударманың  нормативті    аспектілерін  қа-
растыратын  тарауларда  аударманы  теориялық 
тұрғыдан  зерттеу  негізінде,  аударма  үдерісін 
оңтайландыруға,  аудармашы  жұмысын  жеңіл-
дету  және  сапасын  жақсартуға,  аударманы 
бағалау  әдістерін  және  болашақ  аудармашыны 
оқыту  әдістемесін  жасауға  бағытталған  прак-
тикалық ұсыныстар қалыптасады.  
Өзінің  кәсіби  функциясын  саналы  түрде 
дұрыс  атқару  үшін  аудармашы  өз  қызметінің 
мақсатын,  осы  мақсатқа  жету  жолдарын  толық 
айқындап  алуы  тиіс.  Бұл  үшін  аудармашы  өзі 
аударып  отырған  салаға  және  тілдер  комбина-
циясына  қатысты  аударманың    жалпы,  жеке, 
арнаулы  теорияларының негіздерімен тереңірек 
танысуы қажет. Бұл бағытта аудармашы ол осы 
тілдер  арасындағы  сәйкестіктер  жүйесін  білуі , 
аударманың  тәсілдері  мен  әдістерін,  тиісті 
сәйкестікті  және  нақты  контекс  жағдайына  сай 
аударманың  ең  тиімді  тәсілін  таңдай  алуы, 
аударма үдерісінің барысы мен нәтижесіне  әсер 
ететін прагматикалық факторларды ескере білуі 
қажет  
Аударманың  жоғары  сапасын  қамтамасыз 
ету  үшін  аудармашы    аударманы  түпнұсқамен 
салыстыра  алуы  керек,  мүмкін  болатын  қате-
ліктерді  жіктеп,  бағалап,  тиісті  түзетулер  енгізе 
алуы  тиіс.  Аударма  сапасын  бағалауды,  қате-
ліктерді  табу  және  жіктеуді  аудармашы  еңбегі-
нің  нәтижелерін  талдайтын  тұлғалар:  редак- 
 
 
торлар,  сыншылар,  тапсырыс  берушілер,  аудар-
ма оқытушылары т.б. айналысады. Аудармашы-
ға  арналған  практикалық  ұсыныстар  мен  аудар-
маны  бағалау  өзара  байланысты  және  өзара 
тәуелді.  Егер  аудармашы  қандай  да  бір  талап-
тарды  орындауға  тиіс  болса,  оның  жұмысының 
нәтижесі  оның  осы  талаптарды  қаншалықты 
толық,  табысты  орындағандығына  байланысты 
болады. Аудармашының өзі де, аударма сапасын 
бағалайтын  басқа  тұлғалар  да,  дұрыс  аударма 
нақты  талаптарға  жауап  беруі  қажеттігі  туралы 
қағидаға  сүйенеді.  Аударма  сапасына  қойы-
латын  талаптардың  жиынтығы  аударма 
нормасы  деп  аталады.  Аударма  сапасы  оның 
аударма  нормасы  деңгейіне  сәйкес  келу  дең-
гейіне  және  осы  нормадан  саналы  түрде  және 
еріксіз ауытқу сипатына қарай анықталады. 
Нормативті    талаптар  аударма  қағидалары 
мен ережелері түрінде қалыптасады. Нормативті 
ережелер  жалпы  немесе  жеке  болуы  мүмкін, 
немесе  аударманың  белгілі  бір  типіне  немесе 
жалпы  аудармаға  қатысты  болады.  Олар  бір-
тұтас  ереже  түрінде  түзілуі  немесе  осы  ережені 
қолдануға болатын жағдайларға қатысты немесе 
қолдануға  болмайтын  (ережеден  тыс)  нұсқау 
түрінде жасалуы мүмкін. Мысалы, эквивалентсіз 
лексиканы  беру  ережелерін,  жалқы  есімдерді, 
дәстүрлі  лауазым  атауларын  аудармада  дұрыс 
беру  туралы  ұсыныс-нұсқаулардың  жалпылама 
деңгейі әртүрлі болады.Әр жағдайда нормативті 
ұсыныстар  құбылыстардың  нақты    шеңберінде 
ғана қолданылады.    
Аударма  үдерісінің  (аударма  сапасы)  нәти-
желері:  аударманың түпнұсқаға мағыналық жа-
қындығының деңгейімен,  түпнұсқа мен аударма 
мәтіндердің    жанрлық-стилистикалық    сипаты-
мен,  аудару  вариантын  таңдауға  әсер  ететін 
прагматикалық  факторлармен  анықталады.  Ау-
дарманың  осы  аталған  аспектілерінің  бәрінің 
тікелей  нормативті  сипаты  бар,  аудармашының 
стратегиясын  және  оның  еңбегінің  өлшемдерін 
анықтайды.  Аудармашының  аударма  тілді  нор-

240                                                                                ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № (). 2011 
 
мативті түрде қолдану талаптары, сондай-ақ, ау-
дарма  үдерісі  нәтижелерінің  аудармашы  қыз-
метінің  мақсаты  мен  міндеттеріне    қойылатын 
жалпыға бірдей қабылданған, аудармашы нақты 
бір  тарихи  кезеңде  басшылыққа  алатын  көз-
қарастарға  сәйкес  болу  қажеттігі  аударма  нор-
масы  ұғымына  кіреді.  Осылайша,  аударма  нор-
масы  нормативті  талаптардың  бес  түрінің  өзара 
әрекеттесуі нәтижесінде қалыптасады: 
1)  аударманың эквиваленттігінің нормасы; 
2)  аударманың 
жанрлық-стилистикалық 
нормасы; 
3)  аудармашылық  сөйлеудің  (сөйлеу  тілі-
нің) нормасы; 
4)  аударманың прагматикалық нормасы; 
5)  аударманың конвенционалды нормасы 
Түпнұсқа  мазмұны  мен  аударманың  эквива-
ленттігі    олардың  коммуникативтік  тұрғыдан 
тепе-теңдігінің негізі болып табылады. Аударма 
эквиваленттілігінің  нормасы  бұлжымайтын  өл-
шем  емес.  Ол  түпнұсқа  мазмұны  мен  аударма-
ның  барынша  жақын,  сәйкес  болуын  білдіреді, 
бірақ аударма адекваттығын  қамтамасыз ететін 
басқа  да  нормативті  талаптарға  жауап  бере-
тіндей  белгілі  бір  шектен  аспауы  тиіс.  Әрбір 
нақты жағдайда эквиваленттілік типі БТ мен АТ 
бірліктерінің  тепе-теңдігімен,  сондай-ақ,  аудар-
ма  актісіне  ықпал  ететін  прагматикалық  фак-
торлармен  анықталады.  Түпнұсқа  мазмұнын  ең 
төменгі  деңгейде  де  бере  алмаған  аударма 
эквивалентті  емес  табылғанда,  аударма  эквива-
ленттілігінің  нормасы  толық  бұзылған  болып 
саналады,  ал  басқа  нормативті  талаптарды 
эквиваленттіліктің    осы  орындалған  аудармада-
ғыдан  да  жоғары  деңгейінде    орындауға  бола-
тындығына көз кеткізілсе,  аударма эквивалент-
тілігі  жартылай  бұзылған  болып  табылады. 
Бірінші  жағдайда  аударма  қанағаттанарлықсыз 
деп  танылады,  ал  екінші  жағдайда – егер  та-
бысты  тіларалық  коммуникация  үшін  барынша 
жоғары  мағыналық  жақындық  міндетті  емес 
болған жағдайда ғана қабылданады. 
Аударманың    жанрлық-стилистикалық  нор-
масы  деп  аударманың  аударылатын  мәтіннің 
типіне, стилистикалық ерекшелігіне және басым 
функциясына  сәйкес  келу  талабын  атауға  бо-
лады.  Жанрлық-стилистикалық  норманы  сақ-
тауда  аударманың  жанрлық  жіктемесін  және 
аударылатын  мәтін  типтерін  жақсы  білген  жөн. 
Мәтін  типі  түпнұсқаның  сипатымен  анықта-
лады,  ал  аудармаға  қойылатын  стилистикалық 
талаптар – аударма  тілдегі  осыған  ұқас  типтегі 
мәтіндерді  сипаттайтын  нормативтік  ережелер 
болып табылады.  Жанрлық-стилистикалық нор-
ма - өте маңызды норма болып табылады, оның 
аясына  аударманың  негізгі  міндеті  және  оның 
жұмысының сапасын бағалаудың өлшемі болып 
табылатын  эквиваленттіліктің  қажетті  деңгейі, 
доминантты  функция  да  кіреді.  Аударма  сапа-
сына  қойылатын нормативті талаптар ды нақты 
мәтін типіне қарай түрліше болатынын ескерген 
жөн, көркемдігі жоғары әдеби туынды мен био-
графиялық-деректі романды, опералық либретто 
мен  патенттік  куәлікті  бағалау  үшін  бірдей 
өлшем  қолданбайтынымыз  түсінікті.  Көркем 
туынды аудармасы оның әдеби жетістігіне, тех-
никалық  аударма – терминологиялық  дұрысты-
ғына,  жарнама  аудармасы – оның  ықпалдылы-
ғына байланысты бағаланады. 
Аудармашылық  айтылым  (речь)  нормасы. 
Аударма  мәтін – аударма  тілдегі  (АТ)  тілдік 
туынды,  сондықтан  ол  осы  тілдің  нормалары 
мен  узусына  бағынады.  Бірақ  бұл  ережелер  тіл 
қызметінің  барлық  жағдайлары  үшін  бірдей 
болмайды. Олар әр функционалды стильде, сон-
дай-ақ  жалпы  әдеби  тілдің  түрлерінде  әрқилы 
болып  келеді.  Жалпы  әдеби  тілді  әдетте  сөйлеу 
тілі  (биресми  қарым-қатынас)  және  көркем 
әдебиет  тілі  деп  бөледі.  Лингвистикалық  әде-
биетте,  тілдің  ерекше  түрі  ретінде  ғылым  тілін  
атайды.  Аударма  мәтіндердің  «екінші  мәтін 
екендігі»,  олардың  өзге  тілдегі  түпнұсқаға  бағ-
дарлануы  бұларды  сол  аударма  тілдегі  басқа 
тілдік туындылардан ажыратып тұрады. Қандай 
да  бір  тілдегі  аударма  мәтіндердің  жиынтығы 
осы  тілдің  ерекше  түрін,  аударма  тілді  туғы-
зады, оның  функционалды стильдер және басқа 
түрлері  болады.  Аудармашы  үнемі  түпнұсқаны 
бағдарға  алып  отыратындықтан,  тілдік  құрал-
дарды қолдану сипаты сөзсіз түрленіп отырады,  
тілдік норма, әсіресе узус  көп өгереді. Екі тілдің 
аударма  үдерісі  кезіндегі  арақатысына  қарай 
ұқсас  формалар,  тілдік  құралдарды  кеңінен 
пайдаланылады.  Көптеген  сөздер,  тіркестер, 
жағдаятты  сипаттау  тәсілдері  ең  алдымен  ау-
дарма тілге тән болады, содан соң ғана  түпнұс-
қаның  тіліне  ауысады  немесе  узуальды  сипат 
алады.  Қазір  көп  қолданылып  жүрген  «баста-
малар  көтеру», «бейбіт  келіссөздер», « ерікті 
миссия», «әскери  қақтығысты  (конфронтации) 
азайту», «альтернативті  ұсыныстарды  қарас-
тыру»  т.б.  тіркестер  қазақ  тілінің  нормасын  ау-
дарма арқылы кеңейте түседі. 
Осылайша,  аудармашылық    айтылым  (речь) 
нормасын  БТ  нормас  мен  узусының  ережелерін 
осы тілдегі аударма мәтіндердің узуальды ерек-
шеліктерін ескере отырып, сақтау ретінде анық-
тауға  болады.  Бұндай  ерекшеліктерді  аударма-
шылар  практикалық  жұмыс  үстінде  интуитивті 
түрде жүзеге асырады. 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4(134). 2011                                                                    
241
 
 
Аударманың  прагматикалық  нормасы.  Ау-
дарманың  прагматикалық  нормасын  аударма-
ның прагматикалық тұрғыдан құндылығын қам-
тамасыз  ету  талабы  ретінде  анықтауға  болады. 
Бірақ  бұны толық «норма» деп санауға да бол-
майды,  себебі  аудармашылық  актінің  прагмати-
калық  басым  міндетін  әр  аудармашы  өзінше 
шештін дара мәселе болып табылады. Дегенмен 
де, аударма  үдерісі  нәтижелерін  прагматикалық 
мақсатта өзгерту – жиі кездесетін жағдай- бұны 
ескермей,  аударманы  нормативтік  тұрғыдан  ба-
ғалау  мүмкін  емес.  Қандай  да  бір  нақты  праг-
матикалық  міндетті  орындау – аударма  норма-
сының  барлық  қалған  аспектілерін  бағындыра-
тын аса ірі функция.  Мұндай міндетті орындай 
отырып,  аудармашы  ең  дұрыс  эквиваленттілік-
тен бас тартуы да мүмкін,  түпнұсқаның жекеле-
ген  бөліктерін  ғана  аударуы  мүмкін,  аудару 
кезінде түпнұсқаның жанрлық сипатын өзгертуі, 
аударма тілдің (АТ)   нормасы мен узусын бұзуы 
да  мүмкін.  Аударма  актісінің  прагматикалық 
шарттары  аударма  нормасынан  толық  немесе 
жартылай бас тартуға,  түпнұсқаны аудару емес, 
мазмұндап  беруге,  реферат  жасауға  немесе  оны 
жан-жақты  репрезентацияламай,  басқаша  жет-
кізуге мәжбүр етеді. 
Аударманың  конвенциональды  нормасы. 
Қандай  да  бір  тілдік  ұжымда  нақты  бір  тарихи 
кезеңде    аударманың  мақсат-міндеттеріне  және 
осы  мақсатқа  жету  жолдарына  қатысты  нақты,  
 
 
 
 
қатаң  көзқарастар  болуы  мүмкін.  Аударма  та- 
рихының кейбір кезеңдерінде түпнұсқаны сөзбе-
сөз беру талабы үстем болса, түпнұсқаны «жақ-
сарту», аудармашының түпнұсқаға қатысты «ер-
кіндігі»  талабы  үстем  болды.  Мәселен,  діни 
мәтіндердің  аудармасы  аудармашыдан  түпнұс-
қаның мағынасына ғана емес, әрпіне де  ерекше 
мән беруді талап етті. Қазақ аудармасы тарихы-
ның ерте кезеңдерінде түпнұсқаның тек сюжетін 
сақтап, өз бетінше, еркін аудару үрдісі болғанын 
білеміз. Бұл үрдіске дәстүрге айналып, «нәзира» 
деп  аталғаны  да  белгілі.  Ал  орыс  классикалық 
әдебиеті  жаппай  аударыла  бастаған  ХХ  ғасыр-
дың  орта  тұсында  түпнұсқаның  мазмұны  мен 
пішінін  қатаң  сақтау  мақсатында  калька  тәсілі 
белең  алғанын  да  көреміз.  Басқаша  айтқанда, 
қоғам  дамуының  белгілі  кезеңдерінде  аударма 
нормасының  кейбір  аспектілерінің  бұзылуы  қа-
лыпты жағдайға айналды. Осылайша, кез келген 
тарихи  кезеңде  аудармаға  қойылатын  норма-
тивті  талаптар  осындай  өзіндік  «конвенцио-
налды нормалар» негізінде қалыптасты. 
Осылайша, аударманың нормалары өзара ты-
ғыз  байланысты  және  әрқайсысы  да  маңызды 
болып табылады. 
* * * 
В статье рассматриваются нормативные аспекты пере-
вода и основные виды  нормативных требований к пере-воду. 
* * * 
This article is devoted to normative aspects of translation 
and the types of normative requirements to translation. 
 
 
 
В. В. Субботина 

жүктеу/скачать 5,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: