АНАЛИЗ СОДЕРЖАТЕЛЬНОЙ СТРУКТУРЫ НАИМЕНОВАНИЙ

218                                                                         ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
гический)  метод  и  метод  количественного 
анализа.  Помимо  основных  методов  к  анализу 
привлекались метод трансформации объяснения 
(трансформационный  метод),  метод  словообра-
зовательного  анализа  и  метод  компонентного 
анализа,  суть  которого  сводится  к  разложению 
значения  лексическо-семантического  варианта 
на  ряд  определенным  образом  организованных 
компонентов  (сем).  Выделение  сем  составляю-
щих  компонентов  опирается  на  противопостав-
ление  лексических  значений,  так  как  теорети-
ческой  основой  метода  является  «общая  идея  
о  различительном  характере  языковых  еди- 
ниц» /1/.  
Согласно  известному  лингвисту  В.Г.  Гаку, 
под  семой  понимается  следующее: «Каждая 
сема  представляет  собой  отражение  в  сознании 
носителей  языка  различительных  черт,  объек-
тивно присущих денотату, либо приписываемых 
ему  данной  языковой  средой  и,  следовательно, 
являющихся  объективными  по  отношению  к 
каждому говорящему» /2/. 
Головные  уборы  имеют  общечеловеческую 
значимость во всех языках мира, в материальной  
 
культуре  любого  общества,  что  повышает  ин-
терес  исследователя  к  соответствующей  лек-
сике, особенно в межъязыковом плане. 
На  основе  исследования  наименований  го-
ловных  уборов,  выделенных  из  толковых  и 
фразеологических  словарей  фронтальным  ме-
тодом /4/, в английском языке было исследовано 
56  сем,  составляющих  семантическое  поле  «го-
ловные  уборы».  Таксономия  поля  представляет 
иерархию из нескольких уровней абстракции. К 
первому,  наиболее  абстрактному  уровню,  от-
носятся  наименования  с  наименьшим  коли-
чеством  интегральных  компонентов.  Например: 
head covering  и  headgear.  Ко  второму  уровню 
относятся единицы, смыслы которых делят поле 
«головные уборы» на несколько субполей. 
Наименования  headscarf, kerchief, shawl  об-
разуют  семантическое  субполе  первого  уровня 
«платки,  косынки  и  шали»,  для  которого  обоб-
щающего  термина  в  английском  языке  не 
найдено, т.е. этот смысл лакунизирован. Наиме-
нование hood не имеет субординат. 
Субординация  уровней  иерархии  представ-
лена в следующих таблицах. 
 
Таблица №1 
 
Иерархическая структура наименований головных уборов в английском языке 
1 уровень 2 
уровень  (имена субполей) 
Head covering 
Hat 
«шляпы» 
«платки, косынки и шали» 
Headdress 
«головные уборы с орнаментом» 
Headgear 
«головные уборы» 
Cap1 
«кепки и фуражки с 
козырьком» 
Helmet 
«защитные головные уборы»   
Cap2 
«шапки, чепчики и колпаки»  
Hood 
«капюшон» 
 
Таблица №2 
Иерархическая структура наименований головных уборов в казахском 
языке 
1 уровень 2 
уровень 
Головные 
уборы 
колпаки 
декоративные 
головные уборы 
защитные головные 
уборы 
тюбетейки 
бөрік 
жаулық 
 
 
тақия 
 
сәукеле 
малақай 
 
Рассмотрев  данные  примеры  можно  сделать 
следующие  выводы,  что,  анализируемое  семан-
тическое  поле  «головные  уборы»  в  казахском 
языке открывает возможности для более деталь-
ного  рассмотрения  казахской  лексики  парал-
лельно  с  актуализацией  национально-культур-
ной  информации.  Наименования  со  значением 
«головные  уборы»  обладают  определенной 
степенью страноведческой насыщенности. В се-
мантизации данного лексического списка «запе-

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4 (134). 2011
                                                               
   219 
 
 
чатлены» сведения, отражающие казахский быт, 
этнографию,  историю,  культуру  казахского  на-
рода. 
Анализируемая  группа  «головные  уборы»  в 
английском  языке  показывает,  что  в  боль-
шинстве  случаев  головные  уборы  использова-
лись  для  защиты  от  воздействий  окружающей 
среды  (panama, sun bonnet, sun helmet),  для 
подчеркивания  статуса  (top hat, stove-pipe hat), 
при  этом  круг  интересов  (opera hat),  история 
страны  и  религиозная  принадлежность  выра-
жены  менее  разнообразно  чем  в  казахском 
языке,  что  свидетельствует  о  меньшем  взаимо-
действии  с  другими  странами.  При  сравнении 
анализа  наименований  «головные  уборы»  в 
языках  сопоставления,  можно  увидеть,  что 
статус  замужней  женщины  вообще  не  прояв-
ляется  в  ношении  головных  уборов  в  англий-
ском языке, что подчеркивает высокое значение 
данного статуса для казахской действительности 
и  его  отсутствия  для  английской,  это  помогает 
объяснить  психологические  аспекты  гендерных 
отношений в современном обществе на примере 
различия культур носителей данных языков.  
Гендерные исследования – это относительно 
новое направление гуманитарной науки, которое 
находится  сейчас  в  процессе  становления.  Со-
гласно  А.В.  Вандышевой,  гендерная  лин-
гвистика  и  гендерные  отношения  в  языковом 
пространстве являются одним из наиболее перс-
пективных  направлений /5/. В  центре  внимания 
этой  дисциплины  находятся  культурные  и  со-
циальные  факторы,  определяющие  поведение 
индивидов  в  связи  с  принадлежностью  к  тому 
или иному полу, стереотипные представления о 
мужских  и  женских  качествах.  В  казахском 
языке наблюдается также большое разнообразие 
наименований  головных  уборов,  отражающих 
исторические  события  и  тесное  взаимодействие 
с другими культурами (тақия, шалма, малақай). 
Таким  образом,  на  примере  анализа  семан-
тического  поля  «головные  уборы»  в  данных 
языках сравнения мы видим отражение жизнен-
ного уклада, исторических событий  и представ-
ление  о  действительности.  Изначально  данная 
работа  заключалась  в  поиске  изоморфизмов  и 
алломорфизмов  в  языках  сопоставления.  Изу-
чение  фактического  материала  осуществлено 
также  с  помощью  интегрирования  методов  се-
мантического  поля  и  прототипического  иссле-
дования  лексики.  Как  показывают  результаты 
анализа,  совмещение  этих  методов  является 
обоснованным.  Это  подтверждает  теорию  кате-
горизации,  выдвинутую  когнитивной  лин-
гвистикой,  которая  опирается  на  положение  о 
размытости  границ  между  категориями  и  осу-
ществлении  более  типичных  и  менее  типичных 
элементов  категорий.  Человек  воспринимает 
любую семантическую категорию как имеющую 
центр  и  периферию,  и,  следовательно,  в  ее 
рамках  сосуществуют  «более  прототипические» 
и «менее прототипические» представители, свя-
занные  между  собой  отношениями  «семейного 
сходства».  Так,  английские  наименования  cap, 
hat, helmet и    казахские  наименования  қалпақ, 
бөрік, тақия стремятся к центру семантического 
поля  «головные  уборы».  Причем  следует  отме-
тить,  что  в  разных  языках  прототипическими 
могут являться разные представители категории. 
Например,  если  в  казахском  языке  платок  (ора-
мал/жаулық)  является  прототипическим  голов-
ным  убором,  то  в  английском  он  относится  к 
периферии категории. Таким образом, характер-
ным  является  существование  более  или  менее 
близких  к  прототипу  элементов  категорий,  т.е. 
наименование  значения,  отражает  человеческий 
опыт и знания, зафиксированные в языке и тесно 
связанные с деятельностью человека. 
Межъязыковые  отличительные  черты  ярче 
всего  проявляются  под  влиянием  различий  в 
культуре  народов  носителей  языка.  Алломор-
физмы отражают не только особенности исполь-
зования  номинативных  средств  языка,  вслед-
ствие  своеобразия  языковой  культуры,  но  и 
различия в жизненном укладе народов, различия 
в культурных приоритетах. 
В  ходе  компонентного  исследования  при 
выделении сем было обнаружено, что денотация 
многих наименований определяется не только и 
не  столько  собственными,  т.е.  физическими 
признаками  предмета,  сколько  относительными 
признаками  предмета,  такими  как  функция 
предмета, социальный статус его носителя, тер-
ритория распространения. Например, такие диф-
ференциальные  семы  полей  «головные  уборы», 
как  'поля’, ‘форма  тульи’, ‘материал  изготов-
ления’, ‘козырек’  отражают  собственные  при-
знаки  предметов,  а  такие  семы,  как  ‘половоз-
растной  признак’, ‘статус  носителя’, ‘функция’, 
‘географическое распространение’ отражают от-
носительные  признаки  предметов.  Это  свиде-
тельствует о том, что при определении значения 
слова  должны  учитываться  культурные,  со-
циальные, а также когнитивные факторы. 
Результаты  проведенной  работы  подчерки-
вают  значение  эмпирических  исследований  для 
создания лексико-семантической типологии, по-
скольку  они  в  немалой  степени  способствуют 
раскрытию механизмов взаимодействия универ-
сального и уникального на отдельных языковых 

220                                                                         ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
уровнях,  а  также  определению  параметров  для 
характеристики  лексико-семантического  уровня 
языка.  При  выявлении  денотации  слова  необ-
ходимо  учитывать  культурный  компонент, 
удельный  вес  которого  варьируется,  в  зависи-
мости  от  специфики  и  уровня  развития  данной 
сферы. На это обращается особое внимание при 
создании  лексико-семантической  типологии, 
которая  должна  учитывать  знания  культуроло-
гии,  социологии,  когнитивной  и  социальной 
психологии,  что  приведет  к  выявлению  разных 
типов состава и организации лексического мате-
риала. 
________________ 
1.  Селиверстова  О.Н.  Некоторые  типы  семантических 
гипотез  и  их  верификация // Гипотеза  в  современной 
лингвистике. – М.,1980, 269-319. – С. 130.  
2. Гак  В.Г. Сопоставительная лексикология. – М.1977. 
–  С. 95. 
 
 
 
3.  Апресян  Ю.Д.  Современные  методы  изучения 
значений  и  некоторые  проблемы  структурной  лин-
гвистики// Проблемы структурной лингвистики. –М., 1963. 
– С. 113. 
4.  В  работе  были  использованы  данные  таких  лек-
сикографических  источников,  как Hornby A. Oxford Ad-
vanced Learner’s Dictionary, Encyclopedic Edition. – Oxford, 
1992; Lyons J. Linguistic semantics. An introduction. – 
Cambridge, 1995; Macmillan English Dictionary; Шаңырақ 
үй-тұрмыс энциклопедиясы.   
5. Вандышева А.В. Гендерно ориентированная лексика 
в  языковой  картине  мира  (на  материале  английского, 
русского  и  немецкого  языков):  Дисс.  канд.филол.наук. – 
Ростов-на-Дону, 2007.  
* * * 
Қазақ  және  ағылшын  тілдеріндегі  бас  киім  атаула-
рының    салғастырмалы  семантикалық  тұрғыдан    қарасты-
руына арналған мақала.     
* * * 
The article is devoted to the comparative analysis of the 
semantic structure of English and Kazakh names denoting head 
covers.
  
 
 
 
 
Ғ. Қ. Хасанов 
 
М. ЕСЛАМҒАЛИҰЛЫНЫҢ «ӘЙТЕКЕ БИ» РОМАНЫНДАҒЫ  
ҚАРУ-ЖАРАҚ АРХАИЗМДЕРІНІҢ МӘНІ 
 
 
Қазіргі әдебиетіміздегі тәуелсіздік кезеңінде 
шығармалардың  өте  аз  жазылғаны  бәрімізге 
белгілі.  Орта  буын  қаламгерлер  шығармашы-
лығы  әдеби  тұрғыдан  әңгіме  арқауына  ілініп 
жүргенімен,  солардың  ішінде  М.Есламғали-
ұлының шығармашылығы тілдік тұрғыдан терең 
талдауға түсе қойған жоқ.  
Жазушы  М.Есламғалиұлы – өмірден  ерте 
кеткен  шебер  прозаик,  сыншы,  публицист, 
аудармашы.  Жазушының  тіл  құралдарының 
байлығы мен оны қолдану шеберлігі күні бүгін-
ге  дейін  арнайы  зерттеу  нысаны  бола  қойған 
жоқ. Жазушы тілінің лексикалық ерекшеліктері, 
оның  ішінде,  көнерген  сөздердің  қолданылуы 
жете зерттелмей келеді.  
Мұқадес  Есламғалиұлының  ерекшелігі – 
қазақ  тілі  байлығын  молынан  игеруімен  бірге, 
оны  батыл  және  оқиға  өрісіне  сай  үйлесімді 
қолдана  білетіні.  Жазушы  тарихи  тақырыпқа 
қалам  тербегенде  қазіргі  қолданыстан  шығып 
қалған  немесе  қазіргі  басқаша  аталып  жүрген 
сөздерді авторлық баяндауда да, кейіпкер сөзін-
де де еркін, бірақ сол уақыт өресінде қолданады. 
Сол сияқты тізіміздің лексикалық қабаты қалың 
болғанымен,  оның  тереңіне  бойлап,  керегін  ала 
білу – кез-келген қаламгерден табыла бермейтін 
қасиет. 
 
 
Көнерген сөздер – тілдің тарихи даму үдері-
сінде  қолданыстан  шығып,  не  қолданысы  шек-
теліп,  қолданыс  аясы  тарылып  кеткен  сөздер. 
Көнерген  сөздердің  қолданысы  уақытқа  байла-
нысты  болады,  сондықтан  олардың  тілдік  қа-
баттары  ала-құла  болады.  Көнерген  сөздердің 
осы  бір  тілдік  қабаттарға  өтуі  тоқтаусыз  жүріп 
жатқан  үдеріс  болғандықтан,  сөздердің  сыры-
лып қалуы бірқалыпты жүрмейді. Осы бір ерек-
шелік барлық сөздерге қатысты болады, яғни бір 
сөздер  тілдің  лексикалық  құрамында  үнемі  өз 
мәнін  сақтап  қолданылады  да,  кей  сөздер  өз 
мағынасын  ауыстырып,  не  мағынасы  кеңіп,  не 
тарылып  сақталады.  Сөздің  бұл  қасиеті  барлық 
тілдік  қабаттарда  орналасқан  сөздерге  тән 
болмайды.  Бұл  ерекшелік  барлық  сөздерге  тән 
болмағандықтан,  бірқатар  сөздердің  тарихи 
оқиғаға  байланысты  көнеріп  отыруы  үнемі  тіл-
дің  лексикалық  құрамында  жүзеге  асады.  Сөз-
дердің тарихи оқиғаға байланысты қолданыстан 
шығып  қалып  отыруына  орай  көнерген  сөздер 
тарихизмдер  және  архаизмдер  болып  бөлінетіні 
белгілі. 
М.Есламғалиұлының  «Әйтеке  би»  шығарма-
сында  тарихи  тақырыпқа  арналғандықтан,  кө-
нерген сөздер көптеп кездеседі. Жалпы алғанда, 
қазақ  әдебиетінде  тарихи  тақырыптарға  арнал-

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4 (134). 2011
                                                               
   221 
 
 
ған  шығармалар  көп  емес.  Олардың  ішінде 
шоқтығы  биік  шығармалар  І.Есенберлиннің 
«Көшпенділер»  тарихи  трилогиясы,  Ә.Кекіл-
баевтың  «Үркер», «Елең-алаң»  тарихи  дило-
гиясы, С.Сматаевтың «Елім-ай» романы, Ә.Нұр-
пейісовтің  «Қан  мен  тер»  трилогиясы,  М.Ма-
ғауиннің  «Аласапыран»  дилогиясы  және  соңғы 
кезде  жарық  көрген  М.Есламғалиұлының  «Әй-
теке би» романы. 
М.Есламғалиұлының  тарихи  шығармасын-
дағы көнерген сөздердің қолданысындағы басты 
ерекшелік  олардың  лексика-семантикалық  топ-
тарының саны сан салалы болып келеді. 
М.Есламғалиұлының  «Әйтеке  би»  романын-
да  архаизмдер  өте  көп  қолданылады.  Жазушы 
шығармаларында  бұл  тілдік  қабат  біршама 
қалың  болғандықтан,  зерттеуде  ол  «жаугер-
шілік-әскери  мәндегі  сөздер», «қазақтың  әдет-
ғұрып, салт-дәстүріне байланысты сөздер» деп 
жекелеп  бөлгенді  жөн  көрдік.  Сондай-ақ,  олар-
ды  «әскери», «тұрмыстық», «діни», «заңнама-
лық»  т.т.  деген  түрлерге  бөліп  те  қарастыруға 
болады. 
Қазақ тіліндегі әскери лексика – соңғы кезде 
арнайы  жеке  зерттелмеген  тақырыптардың  бірі. 
1973  жылы  Т.Байжанов  «Қазақ  тіліндегі  әскери 
лексика»  тақырыбына  өзінің  кандидаттық  зерт-
теуін  жазды.  Сол  жылы  Ә.Т.Қайдаров  «Қазақ 
эпосындағы  батырдың  жарағы  және  олардың 
этимологиялық  түсініктемесі»  деген  мақаласын 
жарыққа шығарды.  
Тарихи, 
этимологиялық, 
археологиялық 
зерттеулерде  әскери  сөздер  мен  фразеологизм-
дердің  мағынасы    мен    қолданылуы  қосымша 
материал  ретінде    қарастырылып  жүр.  Бұларда 
қазақ  тілінде  бұрыннан  қолданылып  келе 
жатқан  әскери  лексика  жайлы  жол-жөнекей  ай-
тылған пікірлер де жоқ емес. Сондықтан әскери 
лексика  саласында  айтылған  пікір,  салынған 
арна мүлде жоқ деуге болмайды.  
Романда тарихи тақырыпқа байланысты көп-
шілік  оқырманға  таныс  аламан,  сарбаз,  хан, 
патша,  би,  жасауыл,  тақсыр,  зеңбірек,  жасақ, 
найза деген сияқты сөздер жиі кездеседі.   
Жазушы  өз  шығармасында  «Ер  қаруы – бес 
қару» дегенді түгелге дерлік қолданады. Н.Уәли 
бұл туралы былай деп өз көзқарасын білдіреді:  
Берік сауыт кигізді 
Садағын сала байланып. 
Ер қаруы – бес қару 
Бесеуін төмен ілгізді («Құбығұл»). 
Әрине,  ертеде  бес  қаруға  қару  біткеннің 
бәрін  жатқызбаған.  Бес  қару  деп  тартыспақ 
(садақ),  атыспақ  (мылтық),  шанышпақ  (сүңгі, 
найза), шабыспақ (шоқпар, айбалта) сайыстарда, 
жекпе-жекте  жұмсалатын  қаруларды  атаған [1, 
24 б.]. «Бес қару» мәнін Қ.Ахметжан былай деп 
ашады: «Ер  қаруына»  мынадай  басты  ерекше-
ліктерге  сай  келетін:  а)  өзіндік  жұмсау  тәсілі 
бар;  б)  жауынгерлер  ғана  ұстайтын;  в)  соғысқа 
ғана  қолданылатын;  г)  жауынгерлік  жекпе-жек 
сайысын  өткізуге  болатын;  д)  әскер  бөліктерін 
құруға  негіз  болатын;  ж)  әскери  тактиканы 
анықтайтын;  и)  әскери  қару  ретінде  түрлі 
жоғарғы дәрежелі әскери лауазымды белгілейтін 
жауынгерлік  қарудың  негізгі  бес  категориясы – 
ату  қаруы  (садақ,  оқ),  түйреу  қаруы  (найза, 
сүңгі),  кесу  қаруы  (қылыш,  семсер,  сапы),  соғу 
қаруы  (шоқпар,  гүрзі),  шабу  қаруы  (балта, 
айбалта, шақан) жатады» [2, 88 б.]. Біздіңше «ер 
қаруы – бес  қару»  дегенге  ілінетін  қарулар 
жатады,  сондықтан  Қ.Ахметжан,  Н.Уәлидің 
пікірін дұрыс деп топшылаймыз.  
Романда  жаугершілік-әскери  мәндегі  сөздер 
көптеп қолданылады. Енді соларға тоқталайық. 
 1. Жаугершілік-әскери мәндегі сөздер. 
Топ – зат есім. Фонетикалық варианты – доб. 
Алысқа атылатын  ең үлкен соғыс құралы – зең-
біректің оғы. Мысалы: «Айтуынша, екеуі де бір 
сөзді, сертке берік жандар. Мен де өмірімнің он 
бес  жылын  сол  зауыт  төңірегінде  өткізгіндік-
тен  қорғасын  балқыту,  темір  илеуді  қалап 
тұрмын.  Зеңбірек  құю  да  қолдан  істемесем  де 
көзбен көріп жүрген ісім. Әсіресе, тобын құю – 
тер шығаруға тұрмайтын іс» [«Әйтеке би», 169 
б.]. «Топ» – сөзінің орнына қазірде «снаряд» сөзі 
қолданылады.  Он  сегізінші  ғасырда  ортасы  мен 
он  тоғызыншы  ғасырдың  ортасына  дейін 
зеңбірек топтары білтелі болған. Топтың ішінде 
дәрі  болады,  ол  білтені  зеңбірек  атушы  жағып, 
топты зеңбірек ұңғысына салып, ататын болған. 
Қазақ  сарбаздары  келіп  түскен  топты  киіз 
жауып,  яғни  ауа  жібермей  сөндіріп,  ішіндегі 
дәрісін  өздеріне  алатын  болған  деген  деректер 
бар.  Пугачев  көтерілісіне  қатысты  жазылған 
тарихи деректерде Сырым батыр бастаған қазақ 
жасақтары  осы  әдісті  қолданғаны  туралы  ай-
тылады. 
Сонымен  қатар,  найза,  бадана,  кіреуке, 
сауыт, сарбаз деген сөздерді де айта кеткен жөн. 
Мысалы:  «Би  ымырт  қалғығанға  дейін  сар-
баздар жайғасқан қостарды аралап, жай-жап-
сарға  қаныққанда  қолқасы  суырылып,  жүрегі 
жидіп  жүре  берді.  Шетінен  тұттай  жалаңаш 
десе  болғандай:  бадана,  кіреуке,  сауытты  ай-
тып  ауыз  ауыртпағанда,  көбінде  жөні  түзу 
найза  мен  қылыш  жоқ.  Көбінің  қолдарында-
ғысы – шоқпар, құрық пен сырық» [«Әйтеке би», 
85  б.].  Осы  сөйлемде  бадана,  кіреуке,  сауыт, 
найза, қылыш, шоқпар сияқты әскери лексикаға 

222                                                                         ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
енетін  сөздер  бар.  Енді  осылардың  мәнін  тү-
сіндірелік.  
Найза.  Түсіндірме  сөздікте    былай  берілген: 
ұшы  істік  темірден  жасалған,  ұзын  ағаш  сабы 
бар  соғыс  құралы.  Қалиолла  Ахметжан  «Қазақ-
тың  дәстүрлі  қару-жарағының  этнографиясы» 
атты  еңбегінде  найза  туралы  былай  дейді: 
«Найза,  сүңгілердің  сабы  қазақтарда  қайың,  қа-
рағай,  емен  сияқты  қатты  ағаштардан  жасалып, 
сынбас  үшін  тарамыспен  оралып,  темір  шы-
ғыршықтармен  құрсалып,  қолға  ұстайтын  жері 
жұмсақ  болу  үшін  барқыт,  мақпалмен  оралды. 
Кейбір  найза  саптарының  түбінде  металдан  жа-
салған  «дүмі»  болған,  ал  сүңгінің  түп  жағында 
екінші  жебесі  де  болды.  Найза,  сүңгі  сабының 
қолға ұстайтын тұсына (ортасына) және төменгі 
жағына қайыстан «ілгектер» тағылды. Жорықта 
найза,  сүңгілерді  жауынгерлер  сол  ілгектерінен 
қолдың  қарына  және  етік  пен  үзеңгінің  басына 
іліп  алды.  Қазақтың  найза  саптарының  ұзын-
дығы,  әдетте, 150-195 см  болып,  сүңгілердің 
ұзындығы 3-3,5  метрге дейін жеткен, жуандығы 
3-3,5 см болған» [2, 115 б.]. Қ.Ахметжан сүңгіні 
ұзын  дегенімен,  көптеген  деректерде,  әсіресе, 
түсіндірме сөздікте сүңгінің ерекшелігі найзадан 
қысқалығында  деп  айтылады.  Қ.Ахметжан  сүң-
гіні  ұзын  дегенімен,  біздіңше,  сүңгі  найзадан 
қысқа  деген  пікір  дұрыс  сияқты.  Махамбет 
жыраудан  мынадай  жолдарды  еске  түсірелік: 
Ханға құрған шатырды, сүңгімен түртіп ашар-
ға. Сондай-ақ, алты құлаш ақ найза деген жол-
дар  барлық  батырлар  жырларына  тән  емес  пе 
еді? 
Қылыш.   1. Шауып  түсуге  ыңғайлап,  болат-
тан  істелінген  өткір  жүзді,  ұзындау  келген 
тұтқалы имек қару.  
2.  Жүзін  жүқарта  жонып,  ортасын  дөңестеу 
етіп  келтіріп,  өрмек  арқауын  тығыздай  түсуде 
қолданылатын,  ұзындығы 12-15 см,  жетесі  қа-
лыңдау, жалпақша ағаш құрал. Қалиолла Ахмет-
жан былай дейді: «Қылыштың негізгі ерекшелігі 
басының  қайқылығы  болғандықтан,  қазақ  қы-
лыштарын бастарының қайқылығына сәйкес үш 
топқа  бөлуге  болады.  Қылыштардың  бірінші 
тобына  жататын  қылышта  басының  қайқылығы 
аз, түзулеу болады да, қайқылануы өне бойында 
біркелкі  болып  келеді.  Қылыштардың  екінші 
тобы – басының қайқылығы  орташа  қылыштар. 
Қылыштардың  үшінші  тобына  басы  өте  қайқы 
қылыштар кіреді. Қазақтар мұндай қылыштарды 
«наркескен» деп атаған» [2, 104  б.]. Романдағы 
қару-жарақ  архаизмдері  тілдік  қолданысқа  түс-
кенде  дәстүрлі  мағыналық  байланысқа  сай  құ-
рылады,  яғни  найза  безеу,  қылыш  сермеу.  Мы-
салы,  «Ілуде  бір  найза  безеп,  қылыш  сермеп, 
қарсы  атойлаған  үркердей-үркердей  топтары 
ұшыраса  қалса,  жоңғардың  тасқынына  жұты-
лып кете барады» [«Әйтеке би», 107 б.]. Осында 
қылыш  сермеу  тіркесі  дұрыс  құрылған,  өйткені 
Махамбетте  «Қара  қазан,  сары  бала  қамы  үшін 
қылыш  сермедік»  болып  келеді  емес  пе?  Ал 
найза Махамбетте егеулі найза қолға алып болып 
келеді, сол себепті жазушы найза қолға алу, най-
за шаншу дәстүрлі  сөз  тіркестерін одан әрі  ши-
ратып,  найза  безеу  тіркесін  енгізеді.  Безеу  етіс-
тігі, көбіне, тілге қатысты қолданылатынын айта 
кеткен жөн, мәселен, тіл безеу. 
Шоқпар.  Қ.Ахметжан  бұл  қару  туралы 
былай  дейді: «Шоқпар»  деп  негізінде  басы  мен 
сабын біртұтас қылып, түбірлі ағаштан жасалған 
соғу  қаруын  айтады.  Жасалуы  оңай  болғандық-
тан  ағаш  шоқпарларды  қазақтар  жауынгерлік 
қару  ретінде  соғыста  да,  малшы  қаруы  ретінде 
жылқы баққанда да, барымта да жиі қолданды» 
[2, 126 б.].  
Сонымен  қатар,  жазушы  тілінде  қорғаныс 
жарақтарының  ішінен  сауыт,  кіреуке,  бадана 
кездеседі. 
Кіреуке. Бұл қорғаныс жарағы туралы Қ.Ахмет-
жан  былай  деп  жазады: «Қазақ  жауынгерлері 
көп  қолданған,  батырлық  жырларда  жиі  айты-
латын  шығыршықты  сауыттың  негізгі  түрі – 
«кіреуке сауыт» немесе «кіреуке». Қазақ тілінде 
«кіреуке»  сөзі  селдір,  торлы  деген  мағынаны 
білдіреді.  Кіреуке  шығыршықтары  болат  сым-
нан  кесіліп  алынып,  дөңгелене  иіліп,  ұштары 
шегемен  немесе  пісіріп  дәнекерлеу  арқылы 
бекітілді.  Шығыршықтарының    ішкі  диаметрі 
халықтық  терминология  бойынша  «көз»  деп 
аталды. Қазақтар шығыршық көздерінің көлемі-
не сәйкес торғай көз, шөже көз, бадана көз деп 
аталатын  үш  түрін  айырады.  Фольклорлық  ма-
териалдарда қазақ батырларының жарағы ретін-
де кіреукенің осы үш типі де айтылады» [133 б.]. 
Бадана.  Бұл  сауыт  туралы  Қ.  Ахметжан  бы-
лай  деп  жазады: «Бадана  көз  кіреуке»  үлкен 
жалпақ  соғылған  шығыршықтардан  тоқылып 
жасалды,  сондықтан  кіреукенің  бұл  түрі  өте 
берік  болды,  ауыз  әдебиетінде  де  бұл  бадана 
сауыттың беріктігі баса айтылады. Бұл кіреукеде 
шығыршық  көзінің  көлемі  «бадана»  атты  өсім-
дік пияшығының көлеміндей болғандықтан осы-
лай аталған» [2, 133 б.].  
Шығармадан  ату  қаруы  туралы  мысал 
алайық:  «Жебелеріңнің  ұшына  майлы  шүберек 
байлап, шаһарға от жаудырыңдар! Сонда ғана 
бұл селт етіп, қаһарлы даусын алғаш естіртті. 
«Тоқтатыңдар!  Тоқтатыңдар,  есуастар!  Өрт 
қоюшы болмаңдар! Нақұрыстар, ертең елдеріңе 
Сайрамның  несін  артып  қайтпақпысыңдар!» 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4 (134). 2011
                                                               
   223 
 
 
Ізінше  ұрысты  тоқтату  дабылын  қақтырды» 
[«Әйтеке  би», 109 б.].  Осында  садақ  оғы,  яғни 
жебе айтылады. 
Жебе.  Бұл сөз тілімізде екі мағынада қолда-
нылады: 1. Садақ оғы. 2. Демеу, таяныш болу. 
Мысалы:    
Көп садақтың  ішінде, 
Көбе бүзар жебе бар. 
Мұнда  садақтың  оғы  деген  мағынаға  ие 
болады.  Сонымен  қатар,  түсіндірмелі  сөздікте 
берілмеген басқа да мағынасын мына бір шума-
ғынан аңғаруға болады. 
Баршасын жауға алдырған, 
Құрулы жатқан жебеге, 
Құрсағынан шалдырған  
деген  жолдардағы  жебе  сөзі  аңға  немесе  жауға 
қарсы  олардың  жолына  істік  ағаштан  немесе 
темірден  құратын тосқауылды білдіреді. Жебе-
лердің  түрлері  Ш.Уәлихановтың  «Қазақтардың 
қару-жарақтары  атаулары»  еңбегінде  алғаш 
түсіндіріледі [3, 123 б.].  Сонымен  бірге,  көп-
теген қару атауларының қазақ толғауларындағы 
қолданысы  Қ.Өмірәлиевтің  «ХV-ХІХ  ғасырлар-
дағы  қазақ  поэзиясының  тілі»  атты  зерттеуінде 
сипатталады [4, 23-289 бб.].  Қ.Ахметжан  қазақ 
жебелерін ысқырғыш жебе, доғал жебе, сауыт-
бұзар  жебе,  қозыжауырын  жебе  деп  бөліне-
тінін  жазады [2, 96 б.].  Ал  дабылға  келсек,  да-
был  барлық  ұлттарда  бар  дерлік – құрал.  Қа-
зақтарда  дабыл  үш  жағдайда  байланысты  үш 
түрге  бөлінген,  яғни  бақсы-балгерлердің  құ-
ралы, саятшылардың құралы және соғыста белгі 
беру құралы. 
Әскери  лексиканы  қазіргі  уақытта    тілдік 
жағынан  талдаған  кезде  көркемдегіш  құралдар, 
яғни  эпитет  деп  қарастырылып  жүр.  Бірақ  түп-
тамырына  үңілетін болсақ, жаугершілік заманда 
әрқайсысының  өз  қолданысы  болған.  Романда 
«лектір»  деген  ескі  қамал  бұзғыш  құрал 
суреттеледі. Осындағы «лектір» деген қытайдың 
«дивархан» атты тас атқыш құралының кішкене 
түрі екендігін автор өзі көрсетіп кетеді.  
Мысалы,  «Лектірмен  тынымсыз  төмпеш-
телген  шаһардың  үш  қақпасының  күлпаршасы 
шықты.  Жау  лек-лек  ағылып  ішке  лап  қойды. 
Екінді  шамасында  қорғаннан  да,  қорғаныстан 
да  біржолата  мән  кетіп,  шаһар  іші  қан  са-
сыды» [«Әйтеке  би», 110 б.].  Романда  «бар-
лаушы  жасағы»  дегенді  білдіретін  «ертауыл» 
архаизмі де қолданылады. Мысалы: «Арғы баба-
лары Сейітқұл әулиенің тізесін басып отырған, 
бергі  аталары  күллі  әлемге  мәшһүр  Жалаңтөс 
баһадүрдің ертауылы болған пәлен дегеннің пә-
лен  деген  ұрпағы  сәлем-сауқатымен  келіп  тұр» 
[«Әйтеке  би», 188 б.].  Негізінен,  бұл  сөз  алғаш 
І.Есенберлиннің  «Көшпенділер»  трилогиясында 
қолданылған болатын.  
Кісе,  қамшы.  Романда  қамшы,  кісе,  темір 
құрсану  сияқты  әскери  лексикаға  жататын  сөз-
дер  жиі  кездеседі.  Мысалы,  «Тіпті,  әлгі  «аңыз 
ағаның»  өздері  есіктен,  іргеден  там-тұм  естіп 
қалған сөздері, қолға су құйғанда берген батасы, 
оның өзгеден ерекше, көркем ойған қара сақалы, 
бетіне ерекше тұрпат беретін жазық маңдайы, 
ол ұстаған шашақты сегіз өрме қамшысы мен 
беліндегі  құлан  терілі,  жазуға  толы  қарыс 
жарым  зерлі  кісесі,  ол  мінген  төрт  доңға-
лақтары  көк  күймесі,  жеккен  қос-қос  ақбоз 
аттары, қасындағы темір құрсанып, «көкбөрі» 
атанған  жасағы – бәрі-бәрі  таусылмайтын, 
көп-көп  күндерге  созылар  хикая  боп  қалып  жа-
тады» [«Әйтеке  би», 181 б.].  Алайда,  Қ.Ахмет-
жанның  жазуы  бойынша  қамшы  қаруға  жат-
пайды, яғни ол былай дейді: «Қамшыны батыр-
лар ғана емес, атқа мінген әр адам (әйел, еркек, 
жас,  кәрі)  және  мал  баққандардың  бәрі  ұстан-
ған.  Қамшы,  әдетте,  малды  және  құл  иеленуші 
қоғамда  мал  санатында  есептелген  құлдарды 
ұру  үшін  пайдаланды.  Қазақтарда  да,  басқа  ха-
лықтарда  да  қылмыс  жасаған  жанға  қамшымен 
дүре  соғылатын.  Сондықтан  көшпелі  халықтар-
да,  оның  ішінде,  қазақтарда  да  біреуге  қамшы 
жұмсау  оны  малға,  құлға  немесе  қылмыскерге 
теңеумен  бірдей  болды» [2, 85 б.].  Ал  пышақ 
пен  мылтыққа  қажетті  заттарды  салатын 
қалтасы  бар  кісені  Ш.Уәлихановтың  өзі  қару-
жараққа қосады. Сонымен бірге, қару-жарақ со-
ғатын ұстаны миясар деп атайтын батыс сөзі де 
жиі  қолданылады.  Бұл  сөзді  алғаш  Ә.Кекілбаев 
өзінің «Үркер», «Елең-алаң» дилогиясында қол-
данған  еді.  Мәселен; «Мүсірәліні  Самарқан Мә-
лікке  қалдырып,  өзі...  Хиуа...  Ендігі  бір  үміт 
Хиуада.  Расқа  шықса,  Хиуада  мылтық  жасай-
тын  миясарлар  бар  деседі.  Жошының  алтын-
шы  ұрпағы, «Түрікмен  шежіресін»  жазатын 
ғұлама әмірі Әбілғазы баһадүр мен баласы бақи-
лық сапарға аттанғалы бері хиуалықтардың да 
қазаққа  көзқарастары  қиғаш-қиғаш» [«Әйтеке 
би», 165 б.].  
Қорыта  келгенде,  М.Есламғалиұлы  рома-
нындағы  қару-жарақ  архаизм  сөздерінің  әсер 
ету  өрісі,  сөз  құбылту  амалдары  шеберлікпен 
жүзеге асқан сөз қолданудің өнегесі. 
_______________ 
1. Уәли Н. Фразеология және тілдік норма. – Алматы: 
РБК «Дәуір», 1998. 
2.  Ахметжан  Қ.  Қазақтың  дәстүрлі  қару-жарағының 
этнографиясы. – Алматы: Алматы-кітап, 2006. 
3.  Валиханов  Ч.Ч.  Вооружение  киргиз  в  древние  вре-
мена и их военные доспехи. – Т.1. 
4.  Қ.Өмірәлиев.  ХV-ХІХ  ғасырлардағы  қазақ  поэзия-
сының тілі. – Алматы: Ғылым, 1976. 

224                                                                         ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
5.  Есламғалиұлы  М.  Әйтеке  би.  Роман. – Алматы: 
Арыс, 2003. 
* * * 
В  статье  рассматривается  устаревшая  лексика  со 
значением  вооружения  и  доспехов  в  казахском  языке.  А 
также  употребление  и  смысл  архаизмов,  обозначающих  
 
 
 
элементы  вооружения,  в  романе  М.  Есламгалиулы  «Ай-
теке би». 
* * * 
The article describes the old vocabulary of arms and 
armours in Kazakh language. Also it describes usage and 
meaning of aphorisms about arms used in M.Yeslamgaliuly`s 
novel «Aiteke Bi». 
 
 
 
А. А.  Чингисова,  Сюань Цзиньчунь,  Сун Сяо Чао 
 
ПРОБЛЕМЫ КОНЦЕПТУАЛИЗАЦИИ МИРА  
В СОПОСТАВИТЕЛЬНО-КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКОМ АСПЕКТЕ ЯЗЫКА 
 
 
В данной статье рассматриваются проблемы 
концептуализации  мира  в  сопоставительно-
культурологическом  аспекте  языка,  способст-
вующее выявлению экстралингвистических фак-
торов,  лежащих  в  основе  национально-языко-
вого своеобразия, специфика существенных для 
определенного  народа  и  его  духовной  сферы 
отношений    и  связей  между  понятиями,  явле-
ниями  и  свойствами,  отраженных  в  языковых 
единицах. 
Тенденция к интеграции и обобщению пред-
ставлений  о  языке,  как  основное  достижение 
лингвистики 20 века,  тесным  образом  связана  с 
постструктуралистическим,  ингвокультурологи-
ческим подходом к  языку и его преподаванию.   
Согласно  этим  же  тенденциям,  понятие 
культуры  рассматривается  с  точки  зрения  со-
ставной  части  антропоцентрических  представ-
лений  и  отмечается  как  один  из  принципов: 
«принцип  антропоцентризма  имплицитно  со-
держится  и  в  концепциях…  поскольку  под-
линной  основой  является  не  столько  синтаксис 
вообще,  сколько  синтаксис  высказывания,  ана-
лизируемого  в  конкретной  ситуации…  этот 
принцип  получает  эксплицитное  выражение  в 
концепции  семиотического  устройства  языка, 
где  обосновывается  центральная  роль  системы 
указателей «Я-ЗДЕСЬ-СЕЙЧАС» (1).  
C  точки  зрения  науки,  язык  выступает  как 
социально-культурное  образование  и  в  нем 
откладывается социально-культурная специфика 
значений  языковых  /речевых  единиц.  Исследуя 
национальные образы мира Г.Гачев, писал, «что 
должны улавливать не особенные национальные 
предметы, а улавливать особенное соотношение 
предметов  и  понятий,  общим  для  людей  и 
культурам» (2). Следовательно, язык отображает 
концептуализацию  мира  в  языковых  формах. 
Еще в начале 20 столетия исследуя психологию 
национальности  писали  в  частности,  Д.Н.Овся- 
 
 
нико- Куликовский, что «национальных отличий 
мысли  нужно  искать  в  психологии    процессов 
мысли»  и  отмечал,  что  мы  не  замечаем  нацио-
нального  колорита  нашей    речи  ввиду  бессоз-
нательного,  автоматического  ее  функциониро-
вания (1922). 
Основной  задачей  сопоставительно-куль-
турологического  аспекта  языка  является  обна-
ружение  экстралингвистических,  культурологи-
ческих  факторов,  лежащих  в  основе  нацио-
нально-языкового своеобразия плана выражения 
модели  мысли.  Специфика  существенных  для 
определенного  народа  и  его  духовной  сферы 
отношений    и  связей  между  понятиями,  явле-
ниями  и  свойствами,  отраженных  в  языковых 
единицах,  и  определяет  понятие  «внутренней 
формы»  языковой  единицы,  то  есть  националь-
но-культурный компонент  их семантики, что и 
составляет  предмет    сопоставительно-культуро-
логический  аспект.  При  этом,  если  учесть,  что 
языковой  аспект  отражает  определение  и  опи-
сание  эксплицитного  характера  реализации 
культурного  компонента  значения  единиц  в 
системе  языка,  а  речевой  аспект  выявляет  и 
представляет  социально-типичные  ключевые 
выражения  эпохи,  прецедентных  высказываний 
как  конкретных  коммуникативных  лингвокуль-
турем (4).  
Так,  среди  предметных  классов  имеются  и 
слова,  выражающие  духовно-нравственные  по-
нятия.  Эти  понятия  не  существуют  раздельно. 
Они находятся в системных соотношениях друг 
с  другом,  и  вместе  взятые  образуют  то,  что 
можно  назвать  духовным  мировоззрением.  Ми-
ровоззрение - это  "взгляд  на  мир",  миропони-
мание,  мировосприятие,  как  известно,  оно  раз-
лично у разных людей и  зависит от их возраста, 
занятий,  воспитания,  степени  духовности  и 
других факторов.  

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4 (134). 2011
                                                               
   225 
 
 
В  своей  работе  мы  рассматриваем  понятия 
нравственно-  духовной  сферы,  словарный 
состав  языка,  во-первых,  с  точки  зрения  проис-
хождения  слова,  выражающее  концептуальные 
понятия  духовной  жизни  этноса;  во-вторых, - 
структуру  их  значения;  в-третьих,  место  выра-
жаемых  ими  понятий  в  системе  духовного 
мировоззрения.  Основная  часть  этих  понятий 
самостоятельные  слова    -  это  слова-названия 
(явления,  понятия,  их  признаки,  воздействие, 
значение и т. д.). 
 Предметом  нашего  рассмотрения  стали  не 
только  слова-названия,  но  и  словосочетания  и 
устойчивые  выражения  с  этими  словами.  Мы 
рассматриваем  слова,  словосочетания,  обозна-
чающие  понятия,  свойственные  контактирую-
щим языкам, понятия, присущее всем этносам и 
соответственно  языкам,  которые  является,  с 
нашей  точки  зрения,  основополагающими  для 
рассматриваемых  концептов,  как, «доброта»  и 
«хлеб». Понятие «доброта» в русском языке… 
В китайском языке 
善-дюброта,  в  данном  иероглифическом 
знаке заключается следующее значение: верхняя 

жүктеу/скачать 5,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: