ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘТІНДЕРДЕРДЕГІ ҒЫЛЫМИ СТИЛЬ ХАҚЫНДА

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4(134).2011                                                              
249
 
 
кізу мәнерінің көрінісі [1,14]. Стильдердің сара-
лануына  келетін  болсақ:  ауызекі  сөйлеу  стилі, 
ғылыми  стиль,  пулицистикалық  стиль,  көркем 
әдебиет  стилі,  ресми  стиль  деп  бөлінеді.  Біз 
зерттеу  нысаны  етіп  отырған  экономикалық 
мәтіндерді  арнайы  экономикалық  білім  беретін 
оқулықтардан  алғандықтан,  олардың  функцио-
налдық стильдің тілдік белгілеріне қарап оларды 
ғылыми стильдік мәтіндер деп атауды жөн көр-
дік. 
Жалпы ғылыми стиль жазба стильге жатады, 
оған  әр  түрлі  ғылым  саласында  жазылған  ғы-
лыми  еңбектер,  зерттеулер,  оқулықтар  кіреді.  
Ғылыми  стиль    өз  ішінде  шағын  стильдерге  де 
бөлінеді.  Ғылыми стильде зерттеу нысаны  бол-
ған  зат  пен  құбылыс  ғылыми  негізде  сипатта-
лып,  белгілі  теориялық  негіздермен  дәлелденіп, 
логикалық  жағынан  негізгі  ой  мен  құбылыстың  
байланысы  нақтыланып,  белгілі  жүйеге  құрыл-
ған  хабарлы,  өзекті,  дәлелді,  ой  қисыны  қоры-
тындыланған  ғылыми  тұжырым  жасалады [2, 
56]. Ғылыми стильдің өзі ішінара әр түрлі жүйе-
лік  типтерден/подсистема/  тұрады:  а)  ғылыми-
жалпы  танымдық  мәтін;  ә)  ғылыми-іскери  мә-
тін; б)  ғылыми-техникалық  мәтін; в)  өндірістік-
техникалық  мәтін;  г)  ғылыми-публицистикалық 
мәтін; ғ) ғылыми-ағартушылық мәтін. 
Жалпы  алғанда,  ғылыми  еңбектердің  стилі 
ғылыми  хабарламаның  бағытталушылық  мақ-
саты мен мазмұнына қарай, яғни шындық өмір-
дің нақты көріністері мен құбылыстарын толық 
және  нақты  түсіндіру,  олардың  арасындағы 
себеп-салдарлық  деректерді  көрсету,  тарихи 
даму  заңдылықтарын  және  т.б.  құбылыстарды 
жеткізу  мүмкіндіктері  арқылы  анықталады.  Ғы-
лыми  стильге  ақпаратты,  мағлұмат  мен  мәлі-
метті логикалық кезектілікпен мазмұндау, әрбір 
айтылым  арасындағы    жүйелі,  тұрақтанған  бай-
ланысты сақтау, автордың мазмұнды жеткізудегі 
ойының  нақты,  қысқа,  әрі  нұсқа,  тұжырымды, 
тиянақты  болуы  сияқты  әрекеттер  тән  болып 
келеді. 
Деректі  ғылыми  пікір  дұрыстығын  дәлелдеу 
үшін  ой  бөліктерінің  жиынтық  операциясы 
құрастырылып,  ол  белгілі  ғылыми  жүйемен  сұ-
рыпталып,  ойлау  заңының    негізгі  анықтама 
байламы шығады. Сондықтан ғылыми стиль мә-
тіндерінің  басты  ерекшелігі  мынада:  олар  бел-
гілі  заңдар  мен  қағидаларға  сүйеніп,  белгілі 
шарттылық  ұғымын  қанағаттандыру  идеясын 
қамтиды, яғни  бұрынғы  қарастырылып отырған 
зат  пен  құбылысты  дамытуға,  түрлендіруге, 
басқаша  сипаттауға,  толықтыруға,  теңестіруге, 
қарсылық  жасауға  т.б.  әрекеттерге  ой  мен  тұ-
жырым негіздерін басшылыққа алады. 
Осыдан  келіп  логикалық  тепе-теңдік,  қара-
ма-қайшылық,  теріске  шығару  т.б.  заңдармен 
негізделіп  жасалынады.  Ғылыми  стиль  нақты 
ғылым түрінің табиғатына, / қоғамтану, гумани-
тарлық,  жаратылыстану /, олардың    жанрлық 
ерекшеліктеріне байланысты көрініс табатын бір 
ортақ  қасиеттердің,  заңдылықтардың  жиынты-
ғын  құрайды,  әрі  бұл  жалпы  стильдік  ерек-
шеліктерді  анықтауға  мүмкіндік  береді.  Мәсе-
лен,  химия,  физика,  математика  секілді  ғылым 
салаларында  кездесетін  мәтіндер    мазмұндау, 
баяндау  сипаты  жағынан  филология,  филосо-
фия, тарих ғылымдарының мәтіндерінен анағұр-
лым ерекшеленетінін ескерсек, ғылыми стильдің 
функционалдық ерекшеліктері мен ортақ ұқсас-
тықтарын    байқау  қиындық  туғызбайды.  Өзіміз 
сөз етіп отырған экономикалық мәтіндерге назар 
аударалық:  Мысалы, «Қаржы – бұл  шаруашы-
лық  жүргізуші  субъектілерде  және  мемлекетте 
ақшалай  табыстар  мен  қорланымдарды  қалып-
тастырумен, сонымен бірге оларды ұдайы ұлғай-
малы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және бас-
қа  қажеттіліктерін  қанағаттандыруға  пайдала-
нумен  байланысты  жалпы  қоғамдық  өнімнің 
құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу 
және қайта бөлу процесінде пайда болатын ақша 
қатынастары» [3, 15]. Осында  келтірілген  үзін-
дідегі  «процесс»  сөзін,  әрине, «үдеріс»  деген 
сөзбен  берсе  де  болар  еді.  Немесе  аудиторлар 
тексеру  барысында  өздерінің  жұмыс  қағаздары-
мен  бірге  әр  түрлі    куәліктерді  есепке  алулары 
тиіс.  Мұндай  құжаттау  кейбір  мәселелерге  ма-
ңызды  болып  табылады.  Атап  айтсақ,  аудитор-
лардың қорытынды есебін бекітеді; аудиторлық 
өнімділік  пен  нәтижелілікті  арттырады;  алдағы 
жұмыстарды  ақпаратпен  қамтамасыз  етеді» [4, 
21].  Зер  салып  қарасақ,  бірінші  мысалда    «қар-
жы»  термині  бір-ақ  рет  қолданылғанымен,  кел-
тірілген  мысал  қаржы  саласымен  байланысты 
екендігі,  оның  басты  қызметі  сөйлемді  бастап, 
ал қалған сөздер оған қызмет етуші, яғни мағы-
насын  анықтаушы  екендігі  көрініп  тұр.  Ал  
екінші үзіндіде басты қызметті «аудит» термині  
атқарып  тұрғанын  аңғару  қиын  емес,  басқа 
сөздер - осы терминнің айналасындағы контекс-
тің  жалпы  мән-мағынасын  айқындаушы  сөздер. 
Бір-екі  экономикалық  мәтіндерден  үзінді  кел-
тірсек,  осы  жағдайды  тағы  да  аңғаруға  болады. 
«Маркетингтік  жоспар – негіз  қалаушы  құжат. 
Маркетинг  үдерісі  өндірістік  бөлімшелермен 
бірлесе  қимыл  жасауды  талап  етеді.  Өткізуді 
ынталандыратын  жарнамалық  шаралардың  ай-
қын  бағдарламалары  жасалынады.  Әрбір  өт-
кізуші агентке және әрбір өткізу ауданына бөлі-
нетін, сатылатын бұйымдар  жөнінде  тапсырма-

250                                                                         ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №4(134). 2011 
 
лар  берілуі  қажет.  Тасымал  құралдары  белгі-
ленеді,  өнімді  жеткізу  кестелері  жасалады». 
Келтірілген  мәтінде  экономика  саласындағы 
«маркетинг»  ұғымына  түсінік  берілген.  Демек, 
экономикалық мәтіндердің өз ішінде сараланып, 
жіктеліп  жатқандығы  өз  алдына,  мәтіндердің 
тақырыптарын білмеген жағдайда, негізгі ұғым-
ды  білдіріп  тұрған  сөз,  басты  термин  мен  оның 
айналасындағы сөздер сол терминге қызмет етіп 
тұрғандығымен ерекшеленеді. 
Экономикалық  мәтіндер  тұтас  екендігі  де 
анық.  Экономика  саласынан  хабар,  ақпарат, 
мәлімет,  білім  беретін  тұтас  мәтін  кіріспеден, 
негізгі бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Кіріспе 
блокта,  әдеттегідей,  айтылатын  мәселенің  мән-
мазмұны, тақырыптың тарихи даму үрдісі баян-
далады. Негізгі блокта басты тақырып ашылады, 
талданады,  негізгі  идеялар  сарапталады,  жаңа 
мәліметтер  беріледі,  тың  деректер  ұсынылады. 
Қорытынды блок тұжырымдар мен түйіндерден, 
нұсқаулардан  тұрады.  Мұндай  блоктарды  ғы-
лымда  композициялық  блок  деп,  яғни  тұтас 
мәтіннің  мазмұнын  ашуда  белгілі  бір  қызмет 
атқаратын  мәтін  фрагменттері  композициялық 
блок деген атпен таңылады. Мәтіндегі компози-
циялық  блок  негізінен  үш  бөліктен  тұрады [6, 
98]. 
Қарастырып  отырған  экономикалық  мәтін-
дердің  композициялық  блоктарына  назар  са-
лайық: 
Мәселен,  жоғарыда  аталған  қаржы,  аудит, 
маркетинг,  бухгалтерлік  есеп  саласынан  білім 
беруге  бағытталған  оқулықтардың  экономика-
лық мәтіндерінің блоктарынан үзінді келтірейік. 
Кіріспе  блокта:  Нарық  жағдайында  шаруашы-
лық субъектілерінің табысты жұмыс істеуі үшін 
осы  заманғы  ғылыми  теория  мен  практиканың 
әдіс-амалдарын  қолдана  білудің  маңызы  зор, 
сондықтан  нарықтық  экономика  пәндерінің 
ішінде маркетинг елеулі орын алады. Маркетинг 
– қысқаша тұжырымдап айтсақ, нарықтық қаты-
нас  жағдайында  өндірісті  басқарудың    жүйесі  
мен  пәлсапасы.  Немесе  бхгалтерлік  есеп  және 
аудитті  нарық қатынастары жағдайында шаруа-
шылық жүргізуші  субъектілерінің есеп жұмыс-
тарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы мен рөлі 
зор. Халық шаруашылығының барлық салалары 
мен  меншік  иелерінің  барлық  түрлерінде    жүр-
гізілетін    бухгалтерлік  есеп  пен  аудитті  қайта 
құру,  оның  маңызы  мен  әдістерін  субъектінің 
ерекшеліктерін  сай    халықаралық    бухгалтерлік 
есеп  стандарты  талабына  сәйкес  жүргізу  болып 
табылады. «Қаржы»  оқулығының  кіріспе  бло-
гында:  «Нарықтық  қатынастардың    құрылы-
мында  да,  мемлекет  тарапынан  оларды  реттеу 
механизмінде  де  қаржы  зор  рөл  атқарады. 
Қаржы – нарықтық  қатынастардың    құрамды 
бөлігі  және  мемлекеттік  саясатты  жүзеге  асыру 
құралы.  Бұл  орайда  қаржының    әлеуметтік-
экономикалық  мәнін  түсіне  білудің,  оның  іс-
әрекет етуінің  ерекшеліктерін терең ұғынудың, 
Қазақстан  экономикасын  ойдағыдай    дамыту 
мақсатымен  қаржы  ресурстарын    неғұрлым 
толық және ұтымды пайдаланудың  әдістері мен 
амалдарын көре білудің маңызы зор», - делінеді. 
Байқап  отырғанымыздай, «тұтас  мәтіннің  кі-
ріспе блогындағы  «ұғынудың терең сыры», «тү-
сінудің маңызы,  зор рөл атқарады» т.б. осы тә-
різдес тіркестер ерекше қызмет атқарады. Атал-
ған тіркестер экономикалық мәтіндердің кіріспе 
блогындағы  сөйлемдердің  алғы  сөз,  алғашқы 
бастама  ретіндегі  қызметіне  жауап  беріп 
тұрғандығы  анық. Демек, кіріспе  блоктың  өзіне 
тән  стильдік  белгілері  болады.  Негізгі  бөлімде 
экономикалық  мәтінге  жүктелген  қызметтің, 
яғни экономика жағдайындағы  ақпараттың маз-
мұнды,  негізгі,  тұжырымды  бөлігі  қамтылады. 
Негізгі  блок  қамтитын  мәтіндерге  назар  ау-
дарсақ,  айтылған  жағдайларды  бірден  байқауға 
болады.  Мысалы, «Қаржы»  оқулығында:  Қар-
жы  құқығында  қаржы-құқықтық  нормалар – 
құқықтың  негізгі  бастапқы  элементтері,  яғни 
мемлекет  белгілеген  және  қаржы  қатынаста-
рындағы    мемлекеттік  мәжбүрлеу / күштеу / 
шараларымен  қамтамасыз  етілген  қылықтың 
қатаң  белгілі  бір  ережесі  пайдаланылады. 
Сөйтіп қаржы-құқықтық нормалардың импера-
тивтік  (әмірлік,  бұйрықтық)  сипаты  болады. 
Қағида бойынша, олардың үзілді-кесілді нысанда 
көрінетін  талаптары  болады  және  оларды 
беталды  өзгерте  беруге  жол  берілмейді,  қар- 
жы қатынастары қатынасушыларының құқық-
тары  мен  міндеттерінің  ауқымын  дәл  анық-
тайды. Немесе қандай да шаруашылық жұмысы 
болмасын,  олар  белгілі  бір  шеңберден  және 
белгіленген ережелерден аспауы қажет. Бірнеше 
ғасырлар  бойы  жинақталған  тәжірибелер  ау-
диторлық  қызметке  жататын    нормаларды,  ере-
желерді  жинақтап,  оларды  іске  асыруға  әсерін 
тигізеді. Аудит тәжірибесі мен теориясы бойын-
ша  стандарт  дегеніміз  аудиторлық  процеду-
раның  негізін  қалаушы  принциптер  немесе 
негізгі  ережелер.  Стандарт  аудит  қызметінің 
көлемін  анықтауға,  оны  іске  асыру  әдістемесін 
және  нәтижесін  бағалауға  көмектеседі  немесе 
ассортименттің тұтынушылық құндылығы тауар 
ұсынысының  сапасымен  анықталады.  Марке-
тинг    тұрғысынан,  тұтынушылық  қасиеттердің 
тұтынушылардың  әр  түрлі  топтарының  тала-
бына сәйкестігі  сапаны көрсетеді.  

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4(134).2011                                                              
251
 
 
Демек,  экономикалық  тұтас  мәтіндердің  ғы-
лыми  стилінде  өзіне  тән  құрылымдық  жүйесі 
болады.  Олар:  ғылыми  мәтін,  олардың  құры-
лысы,  авторлық  бағалау,  ғылыми  зерттеудің 
мақсаты  мен  міндеттері,  ғылыми  мәтін    құры-
лысының сыртқы элементтері, кіріспе, бөлім, әр 
бөлімнің  түйіндемелері,  қорытынды  сияқты 
белгілі жүйелік сатылардан тұрады.  
Экономикалық мәтіндердің қорытынды бло-
гын  қарастыратын  болсақ,  сөздердің  сөйлемдер 
ішіндегі  тәртібі,  негізгі  тірек  сөздер  мүлдем 
басқаша  екендігі  айқындалады.  Мысалы,  жо-
ғары  салықтар  капиталдарды  қолданудан  алы-
натын  табыстарға  салықтардың  аз  мөлшер-
лемемен салық салынуы мүмкін, неғұрлым  жай-
лы салық климаты бар елдерге «капиталдардың 
безінуін»  тудырады.  Бұл  факторға  сондай-ақ 
салық  салу  деңгейі  төмен  немесе  тіпті  ол  бол-
майтын «оффшорлық аймақтардың» бар болуы 
жағдай  жасайды.  Басқа  жағынан,  жоғары  са-
лық  мөлшерлемелері  елге  шетелдік  капиталдың 
дендеп  енуіне  кедергі  жасайды,  мұның  өзі  ішкі 
қорланымдардың  жетіспеуі кезінде экономика-
ның  дамуын  тежейді.  Сондықтан  салықтық 
реттеу осы  факторларды ескеруі және  эконо-
микалық  қарым-қатынаста / байланыста / 
болатын  елдердің  салықтық  шарттарына 
жәрдемдесу тиіс. Немесе сонымен ұйым құру – 
компанияның  іс-қимылын    жоспарлаудың  жал-
пы  үдерісінің  ең  басты  кезеңі.  Ұйым  құру / 
ұйымдастыру / үрдісі  орталық  жоспарлау  іс-
керлік  кезеңінен  соң  келеді,  ол  стратегиялық 
жоспарлау  іскерлік  іс-қимылды  бағалаудан  не-
месе  үрдістің  диагностикалық  кезеңінен / 
фразасынан  кейін  жасалынады.  Экономикалық 
мәтіндердің қорытынды блогында сөйтіп, соны-
мен,  демек,  сондықтан  тәрізді  сөздер  кіріспе 
блок пен негізгі блокқа  қарағанда, әрине, басым 
келеді.  Дегенмен,  басқа  стильдегі  мәтіндермен 
салыстырғанда  аталған  сөздердің  қорытынды 
орын  алмайтын  блоктарда  тұруы  мүмкін.  Мы-
салы, оқулықтың қорытынды блогында: Инфля-
циялық  таргеттеуге  көшуге  қажетті  база  
 
 
 
 
 
 
жасау үшін Ұлттық банктің алдында бірқатар 
мынадай  ірі  мәселелерді  шешу  міндеті  тұр: 
ашық    рынок  операцияларын  кең  ауқымды  кө-
лемде  жүргізуге  көшу  үшін  жағдайлар  жасау; 
өзінің  бағалы  қағаздар  портфелін  ұлғайту 
сияқты және т.б. сөздік қолданыстар бар.  
Мәтіндегі  қорытынды  блоктың  өзгешелігі 
экономикалық  мәтіндегі  ғылыми  стильдің  ірі 
және  шағын  жанрларына  байланысты  болады. 
Ірі  жанрларына  экономикалық  мәселелерге 
арналған жеке авторлық және ұжымдық ғылыми 
еңбектер,  атап  айтқанда:  диссертация,  энцик-
лопедия,  сөздік,  оқулық,  оқу  құралы  жатады. 
Ұсақ жанрлар болып  экономика саласы бойын-
ша  жазылған  мақала,  реферат,  тезис,  рецензия 
т.б. есептеледі. 
Демек,  аталған  жанрлардың  стиліне  тілдік 
сараптау,  талдау  жасау  негізінде  экономикалық 
мәтіндердегі  әрбір  жанрдың  ғылыми  стиліне  
тән  өзіндік  заңдылықтар  мен  ерекшеліктер 
анықталады. 
______________
 
1. Балақаев  М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. 
Қазақ тілінің стилистикасы, -А., 1964. 
2.  Әлкебаева  Д.  Қазақ  тілінің  прагмастилистикасы. –
А., 2007, 243-б. 
3.  Ілиясов  Қ.Қ.,  Құлпыбаев  С.  Қаржы, -А.,2005, 551-
бет. 
4.  Әбдіқалықов  Т.Ә.  Аудит  және  бухгалтерлік  есеп. –
А., 2000, 167-бет 
5.  Сатыбалдыұлы  К.С.  Маркетинг.  Нарықтану.  Ал-
маты, 1999, 283-бет. 
6. Қашқынбаева К.С.  Ғылыми мәтін тілінің стиліндегі 
басты  ерекшеліктер  мәселесі  туралы.  Актуальные  проб-
лемы современных социально-гуманитарных наук: поиск и 
пути  решения.  Сб.  материалов  репсбликанской  научно-
теоретической конференции, Алматы, 2006 ,98-бет. 
7.  Қазіргі  экономикалық  орысша-қазақша    түсіндірме 
сөдік – анықтамалық. Алматы, 2003, 880-бет.  
* * * 
В  статье  рассматриваются  вопросы  анализа  научных 
текстов.  Даются  рекомендации  по  работе  с  экономи-
ческими терминами, которые используются в учебниках по 
экономике. 
* * * 
The author of article considers the analysis of scientific 
texts. He/she gives recommendations for the economic terms 
that are used in economics textbooks. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

252                                                                         ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №4(134). 2011 
 
В. А. Джаксыбаева, К. Ж. Абдрахманова 
 
О МЕТОДАХ И ПРИЕМАХ ОБУЧЕНИЯ ЛИТЕРАТУРНОМУ  
ПРОИЗНОШЕНИЮ НЕРОДНОГО ЯЗЫКА 
 
 
В  процессе  организации  обучения  русскому 
литературному  произношению  целесообразно 
соблюдение следующих принципов. 
Принцип  коммуникативности:  при  работе 
над  орфоэпией  русского  языка  как  неродного 
необходимо  максимально  приблизить  учебный 
материал  к  реальному  акту  коммуникации  с 
учетом практических целей.  
Принцип  комплексности:  синтез  лекси-
ческого,  синтаксического  и  морфологического 
аспектов  при  овладении  учебным  материалом. 
При  работе  над  русским  литературным  произ-
ношением в инонациональной аудитории нельзя  
не  обращать  внимания  на  лексико-граммати-
ческий  аспект  языка,  необходимый  для  форми-
рования  языковой  компетенции,  под  которой 
понимается  выработка  навыка  творческого  ис-
пользования учебного материала для выражения 
мыслей  и  общения  применительно  к  неожи-
данно  возникающим,  неповторимым,  все  время 
изменяющимся ситуациям. 
Принцип  сознательности:  обобщение  и 
осмысление  обучаемыми  фонетического  мате-
риала,  направленное  на  сознательный  выбор 
ими    в  процессе  речевой  деятельности  подхо-
дящих  языковых  средств  для  отражения  того 
или  иного  явления  реальной  действительности. 
Разработка  на  основе  соблюдения    указанного 
принципа упражнений, построенных на знакомом 
учащимся лексико-грамматическом материале, а 
также  использование  разнообразных  схем, 
таблиц,  сопоставляющих  одни  явления  с 
другими,  что  способствует  более  глубокому  и 
осознанному усвоению учащимися иноязычного 
произношения. 
В процессе овладения иноязычным произно-
шением  учащиеся  постоянно  обращаются  к 
системе  родного  языка.  Преподавателю  необ-
ходимо знать, что в целом ряде случаев, как мы 
уже говорили, в нем возможно найти опору для 
постановки  русских  звуков.  Но  основную  труд-
ность  вызывают  именно  те  произносительные 
единицы,  которые  не  имеют  аналогов  в  родном 
языке  обучаемых,  оказывая  интерферирующее 
влияние,  приводят  к  искажению  ими  русского 
произношения. 
Поэтому весь процесс работы над указанным 
аспектом необходимо строить на основе данных 
контрастивной  фонологии,  позволяющих  соз- 
 
 
дать условия для  успешного преодоления  «про-
тиворечия  между  сформированными  речевым 
опытом  в  родном  языке  функциональными 
механизмами  речи  и  новыми  средствами  реали-
зации речевых функций» [1] Вместе с тем необ-
ходимо учитывать и частные принципы построе-
ния  обучающей  системы  упражнений,  которые 
позволят  реализовать  общедидактические  и 
общеметодические принципы применительно  к 
различным  целям  и  этапам  обучения,  спеце-
фики,  фонетики  и  орфоэпии  родного  и  нерод-
ного языков и т.д. 
Частнодидактические  принципы  обучению 
неродному  произношению  можно  определить 
следующим  образом:  системность;  учет  ста-
тистических и динамических свойств фонологи-
ческих  систем,  законов  построения  звуковых 
цепей,  артикуляционных  доминант  русского  и 
родного языков; учет особенностей артикулиро-
вания  учащимся  конкретных  звуков  русского  и 
узбексого языков, передаваемых одними и теми 
же  буквами;  связь  и  соответсвие  предлагаемого  
учебно-языкового  материала  с  изучением    тем 
по  программе,  поэтапное  формирование  произ-
носительно-речевых умений  и навыков; конкре-
тизация целей и задач обучения  русскому лите-
ратурному произношению [ 2,с. 182] учет произно-
сительных особенностей местных говоров.  
В  процессе  формирования  произноситель-
ных  умений  и  навыков,  основанной  на  синтезе 
общедидактических,  общеметодических и част-
ных принципов, необходимо осуществить: 
І)  взаимосвязь  обучения  русскому  литера-
турному произношению с обучением фонетике и 
лексикологии,  словообразованию,  морфологии, 
синтаксису, стилистике, иначе говоря, обучение 
произношению,  его  развитие  и  совершенство-
вание  связано  с  условием  всех  основных  раз-
делов программы по русскому языку; 
2)  планомерное  и  систематическое  повторе-
ние  фонетического  материала,  выполнение 
упражнений  по  постановке,  коррекции  и  совер-
шенствованию артикуляторных умений и навыков; 
3)  развитие  связной  русской  речи  на  основе 
осмысленного  использования  фонологических 
языковых  единиц  в  учебной  речевой  деятель-
ности учащихся. 
В  соответсвии  с  этими  условиями  выби-
раются  обучающие  методы  и    приемы.  Термин 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4(134).2011                                                             
 253
 
 
«метод»  имеет  неоднозначное  толкование. «В 
широком  значении  под  методом  понимается 
совокупность определенных способов и средств 
обучения,  подобранных  и  организованных  в 
соответсвии с какой-либо концепцией (условно: 
метод-концепция),  а  в  более  узком – опреде-
ленный способ обучения» [3, с. 29].  
В  научно-методической  литературе  сущест-
вуют  различные  классификации  методов  обу-
чения,  построенные  по  разным  принципам.  С 
нашей  точки  зрения,  оптимальной  является 
классификация  методов  по  цели,  содержанию  и 
характеру  обучения.  В  этом  плане  методы 
можно  подразделить  прежде  всего  на  собст-
венно  позновательные    (получение  теорети-
ческих    знаний    о  ситеме  языка)  и  тренировоч-
ные  (приобретение речевых умений и навыков). 
[4, с. 147-149.] 
По  характеру  получения  теоретических 
языковых знаний среди познавательных методов 
выделяются  объяснительный    (ученик  получает 
готовые  знания)  и  проблемный    (поисковый, 
эвристический),  когда  ученик  в  процессе  при-
обретения  знаний  решает  познавательные  за-
дачи,  осуществляет  собственные  наблюдения, 
проводит простейшие эксперименты и т. д. 
Тренировочные  методы  включают  в  себя 
имитационный  (подражательный),  оперативный 
и коммуникативный [3, с. 32]. 
Подражательный  (имитационный)  метод 
предполагает механическое воспроизведение (пов-
торение)  языковых  единиц  после  обучающего 
или  после  прослушивания  магнитафонной  за-
писи.  Метод  имитации  -один  из  основных 
методов  обучения  произношению.  Так  при 
обучении  русскому  литературному  произно-
шению в начальных классах  школы с казахским 
языком  обучения  необходимо  практиковать 
частое  воспроизведение  звуков,  слогов,  слов  с 
необычными  для  казахского  школьника  арти-
куляциями.  Данный  метод  используется  и  в 
старших классах. 
Оперативный  метод  предпологает  выполне-
ние  упражнений,  в  которых  устное  воспроиз-
ведение  языковых  единиц  сопровождается 
выполнением  дополнительных  заданий.  Напри-
мер:  а)  правильно  произнесите  следующие 
слова:  гора,  вода,  окно,  поля;  б)  в  этих  словах 
выделите  безударные  гласные;  подберите  про-
верочные слова. 
Коммуникативный  метод  связан  с  продуци-
рованием  обучающимися  отдельных  речевых 
единиц,  имеющих  относительную  смысловую 
законченность (предложений, связанных текстов). 
В  этом  случае  предусматривается  охват  всех 
орфоэпических  норм,  трудных  артикуляций    в 
составе  коммуникативных  единиц  в  условиях 
свяной устной речи. 
Преимущественное  использование  того  или 
иного  метода  зависит  от  этапа  обучения  пра-
вильному  произношению.  Так,  на  начальном 
этапе  обучения  используются  следующие  ме-
тоды:  имитация    (подражание  учителю);  объяс-
нение  или  показ  артикуляции  (положения  ор-
ганов  речи  при  произнесении  звука);  сопостав-
ление  или  противопоставление  звуков  русского 
языка друг другу или звукам родного языка  [5, 
с. 27]. 
Метод  показа  и  объяснения  артикуляции  
(артикуляционый,  или  демонстрационный  ме-
тод) заключается в том, что учитель показывает 
и  объясняет  артикуляцию  трудного  звука,  то 
есть  работу  органов  речи,  направленых  на  его 
произнесение.  При  этом  учитываются  общие  и 
дифференцирующие  артикуляции  различных 
звуков  речи.  При  использовании  артикуляцион-
ного  метода  необходимо  осуществлять  связь 
слуховых,  артикуляционных  и  зрительных  вос-
приятий,  что  будет  способствовать  выработке  у 
учащихся  прочных  навыков  произношения 
звуков неродного языка. 
Метод  сравнения  звуков  русского  языка 
между  собой  и  со  звуками  родного  языка    (со-
поставительный  и  противопоставительный  ме-
тод) можно использовать на всех этапах  обуче-
ния  произношению.  Этот  метод  позволяет  свя-
зывать  акустические  и  артикуляционные  разли-
чия  с  систематикой  слова  и  фонологической 
квалификацией  звука.  Таким  образом,  устанав-
ливаются  корреляции  между  единицами  плана 
выражения    (звуками,  фонемами)  и  единицами 
плана  содержения    (схемами);  ср.,  например: 
кон-конь, стол-стал, дом-том и т.п. 
Названные методы в процессе обучения про-
изношению нередко оказываются взаимосвязан-
ными  между  собой.  Так,  после  образцового 
произношения  трудных  звуков  в  тех  или  иных 
словах  учителем  ученики  имитируют,  то  есть 
произносят  их  по  данному  образцу.  В  случае 
появления  произносительных  ошибок  учитель 
объясняет  и  показывает  артикуляцию  трудного 
звука.  Ученики    вновь    произносят  слова  с 
трудным звуком. Чтобы учащиеся лучше поняли 
особенности  артикуляции  трудных  звуков,  учи-
тель  сопоставляет  эти  звуки  со  сходными  или 
различными  звуками  родного  и  неродного 
языков. 
Эффективность  применения  методов  обуче-
ния русскому произношению во многом зависит 
от  правильного  подбора  и  использования 

254                                                                         ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №4(134). 2011 
 
приемов  обучения.  Если  понимать  методы  как 
«способы  взаимодействия  учителя  и  учащихся 
при  руководящей  роли  учителя,  направленные 
на  достижение  целей  обучения»  [6,с.133],  то 
приемы  обучения – это  «составные  части 
методов,  конкретные  действия  учителя  и  уча-
щихся,  подчиненные  общему  направлению  ра-
боты,  общим  установкам,  которые  определены 
требованиями  метода»  [6,с.151].  Иначе  говоря, 
методы  обучения  реализуются  через  различные 
приемы.  
При постановке, коррекции и совершенство-
вании  произносительных  умений  и  навыков  ис-
пользуются  предметные  или  дифференциаль-
ные;  дидактико-методические  или  универсаль-
ные приемы обучения  [3, с. 69-34]. 
Дифференциальные  приемы  обучения  под-
разделяются  на  аналитические  и  функциональ-
ные.  Аналитические  приемы  применяются  для 
вычленения  языкового  явления  (языковой  еди-
ницы)  из  других  языковых  явлений  (языковых 
единиц). Так, при помощи аналитических приемов 
учащиеся усваивают различие твёрдых и мягких 
согласных  в  русском  языке.  При  этом  необхо-
димо  учитывать,  что  твердость-мягкость  фонем 
в  русском  языке – в  отличие  от  казахского – 
дифференциальный признак согласных фонем. 
Функциональные приемы в казахской школе 
используются  прежде  всего  для  того,  чтобы 
определить    орфоэпически  нормированный  ва-
риант  произношения  языковой  единицы  из  су-
ществующих  произносительных  вариантов  или 
для  определения  и  использования  конкретного 
варианта произношения в конкретном контексте 
речевой  ситуации.  Так,  из  двух  возможных 
вариантов  произношения  слова  сейчас  [с
,
и
э
ч
,
áс] 
и  [ш
,
:
.
ас]  ученик  для  конкретной  речевой  си-
туации  выбирает  вариант  проиношения  [с
,
и
э
ч
,.
áс], 
что  характерно  для  полного  стиля  произно-
шения. В неофициальной речевой ситуации воз-
можен вариант  [ш
,.
ас], который имеет функцио-
нально-стилевую 
маркировку 
разговорного 
стиля,  то  есть  представляет  собой  принадлеж-
ность  неполного  стиля  речи.  Из  орфоэпических 
вариантов  типа  [кв
,
ртáл]  и  [квá
,
ртъл]  необ- 
 
 
 
 
ходимо  выбрать  тот,  который  соответствует 
нормам  русского  литературного  произношения: 
[кв
ртáл].  Выбор  второго  варианта  может  быть 
обусловлен  незнанием  норм  правильного  уда-
рения.  Наконец,  выбор  варианта  произношения 
может диктоваться  семантикой  слова    и  сферой 
его употребления; так например, в обычной речи  
слово  кóмплексный  имеет  ударение  на  первом 
слоге, а в математике – на втором  (комплéксные 
числа). 
Универсальные,  или  дидактико-методические, 
приемы  обучения  подразделяются  на  следую-
щие:  І)  приемы  межъязыковых  сопоставлений  
2)  приемы  использования  средств  обучения; 
приемы  контроля  и  проверки  знаний,  умений  и 
навыков. 
Приемы межъязыковых сопоставлений пред-
ставляют  собой  реализацию  сопоставительного 
метода  обучения,  о  котором  уже  говорилось 
выше.  При  обучении  русскому  литературному 
произношению  используются  как  внутриязыко-
вые, так и межъязыковые сопостваления звуков; 
сопоставления  артикуляционно  близких  звуков 
и  противопоставление  артикуляционно  разно-
родных звуков. 
_________________ 
1.  Пассов  Е.И.  Основы  коммуникативной  методики 
обучения иноязычному общению. – М., 1989. – С. 159. 
2.  Джусупов  М.  Звуковые  системы  русского  и  казах-
ского  языков.  Слог.  Интерференция.  Обучение  произно-
шению. – Ташкент: Фан, 1991.-240с. 
3.  Успенский  М.Б.  Совершенствование  методов  и 
приемов обучения русскому языку в национальной школе. 
– М.: Педагогика, 1979. 
4.  Азимов  Э.Г.,  Щукин  А.Н.  Словарь  методических 
терминов (теория и практика преподавания языков). –СПб: 
«Златоуст», 1999. – 472с.
 
5.  Буржунов Г.Г., Пахомова З.П., Тамбиева. Методика 
преподования  русского  языка  в  начальной  национальной 
школе. – Л.: Просвещение, 1980.-320 с. 
* * * 
Мақалада  орыс  тілінің  дыбысталуын  уйретуге  арнал-
ған  әдіс-тәсілдер  қарастырылған.  Аталған  әдіс-тәсілдер 
Оңтүстік Қазақстандағы өзбек мектептеріне арналған. 
* * * 
In the article obschemetodicheskie and chastnodidak-
ticheskie methods and techniques of teaching the Rus- 
sian pronunciation in Uzbek schools of Southern Kazakh- 
stan.  
 
 
 
 

жүктеу/скачать 5,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: