Көшпенділер Алмас Қылыш

Әдеби KZ  
 
 
 
Қасым бала жасынан, ерлігі аңызға айналған батыр Саянды өте жақсы көретін-
ді. Бұл сұмдық хабарды естігенде, ол теңселіп ат үстінде әзер отырды. Жерге түсіп, 
бүкіл  әскер  боп  батыр  Саянға  арнап  құран  оқығанда  да,  ол  біреу  шекесінен 
сойылмен  ұрып  кеткендей  есеңгірей  әзер  шыдады.  «Ақкөз  ер,  бір  сұмдықтың 
боларын  сезгендей-ақ  барғысы  келмеп  еді.  Бекер  жіберген  екем!»  деп  өкініп, 
жүрегі күйіп, не істерін білмеді. 
 
—  Есіл  ер...  —  деді  кенет  ол  қабағын  қарс  түйіп,  —  құныңды  он  есе  етіп 
қайтарармын,  —  ол  енді  ернін  сәл  қимылдатып  күбірлей  сөйледі,  —  қымбатты 
ана... саған берген сертімді орындаймын деп, халқым хан көтерген туған әкемнен 
айырылдым, анам бір болмаса да,  әкем бір, қадірлі  ағам Махмұт-Сұлтанды жұрт 
көзіне  түсе  алмастай  кемтар  еткіздім.  Енді  міне,  ең  жақын  серігімді  қан  етіп 
тұрмын.  Кеш,  қымбатты  анам  саған  берген  сертімді  қайтып  алдым...  Кезім  келсе 
әкемнің де, серігімнің де құнын қайтарармын қанішер қос бөріден! 
 
Қасымның  бұлай  сөйлейтін  реті  де  бар  еді.  Ол  өзін  әкесінің  өліміне  айыпты 
санайтын.  Сонау  қан  судай  аққан  айқаста  Мұхамед-Шайбанимен  кездеспеймін 
деп,  таңдаулы  жиырма  мың  әскерін  майданның  сол  қанатына  алып  кеткен.  Егер 
анасына  серт  бермегенде,  бұл  әскер  Жәнібектің  қасында  болатын  еді.  Жуып 
көрсінші  сонда оның  жанына  қара  атты  жауынгер!  әттең,  әттең!  От  жүрек,  алғыр 
ойлы,  көреген  әке,  ел  басын  толық  қоса  алмай  кетті.  Енді  міне,  топас  ойлы 
Бұрындықтың  қол  шоқпары  болып  жүргені.  Оның  үстіне,  міне,  тағы  бір  аяулы 
ердің  ажалы  мойнында.  Қызу  сезім  үстінде  анаға  берген  бір  ауыз  сөздің 
салдарынан  екі  қымбатты  адам  бірдей  қаза  тапты!  Бүйте  берсем,  әлі  де  ажал 
табар кісі аз болмас. «Жоқ, жоқ, өйтуге болмайды. Кешір, анам, антымды қайтып 
алдым. Өлгенге берген сөз үшін, тірінің өмірін құрбан ету күнә». 
 
Қасымның анасына берген сертін қайтып алуына тағы да бір сылтауы бар еді. 
Қолына  түскен  Махмуд-Сұлтанға  оны  өлімге  бермейтінін,  әлі-ақ  босатып  еліне 
қайтаратынын  сездірген.  Және  тым  қапа  болмай,  сабырлылық  көрсетуін  өтінген. 
Соған  қарамай  Махмуд-Сұлтан  шыдамсыздық  етті.  Қасымның  адал  ойын 

312 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
қылмысқа айналдырды. Бұл Жәнібек баласының ұғымы бойынша кешірмес айып. 
Ондай адамға жақсылық етуге болмайды. 
 
— Осы кезде Жәдіктің сөзі Қасымның ойын тағы бөліп кетті. 
 
— Он шақты күн болды, Созаққа Темір би келген. 
 
— Төсек тартқан ауру деуші еді ғой жұрт. 
 
— Ауру... Бірақ атқа өзі мініп, өзі түседі. 
 
— ә... Ә... 
 
—  Махмуд-Сұлтанның  қашып  кеткенін,  Бұрындық  көкем  батыр  Саяннан 
көреді... 
 
— Ау, өзі ажал тапқан адамды қалай кінәлауға болады? 
 
— Бәрібір, өзін де қорғай алмаған, Махмуд-Сұлтанды да қашырып алған батыр 
Саян кінәлы дейді. 
 
— Естімеген сұмдық елде көп. Иә, сосын? 
 
 
—  Сосын...  Гүлбаһрам-Сұлтан-Бегімді  зар  жылатып,  балаларынан  айырып, 
Темір биге беріп жібермек боп жатыр. Әкең Әбілқайыр мен байың батыр Саянның 
жазығы үшін дейді. 
 
— Ау, Темір би өзі ауру. Өзі пайғамбар жасына таяп қалған кәрі емес пе еді? әлі 
уытынан қайтпаған Гүлбаһрам-Патшайым сұлуды қайтеді? 
 
— Келгенде Темір би ат үстінен әзер түскен қаусаған шал көрінген, Гүлбаһрам-
Патшайымды  береміз  дегеннен  бері  жасарып  кеткендей  аяғын  алшаң-алшаң 
басады...  Атасы  Қазы  биді  Әбілқайыр  өлтірген,  енді  қызын  алып,  кегін қайырмақ 
деседі  жұрт...  Алғашқы  кезде  жұрттан  қаймығып,  бас  тартқандай  еді.    Ашуға 
мінген  хан  көкем  «жесір  сенікі»  деп  қоймаған  соң  әбден  малданып    алғандай. 
Батыр  Саянның  тұңғышы,  ер  жетіп  қалған  Аян  шешесін  еріксіз  Темір  биге  береді 
дегенді естігенде, «мен оны жарып өлтірейін» деп қолына қанжарын ала ұмтылып 
еді,  хан  бұйрығымен  бес  күннен  бері  зынданға  жатқызып  қойды.  Қалың 
Алшынның ардагері Темір биге қол көтердің деп, кеше хан-көкем оны дарға асып 

313 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
өлтіруге  үкім  шығарды.  Жаңа  мен  кеткенде  дарға  дайындап  жатқан...  Сіздерге 
соны хабарлайын деп шаптым... Хан-көкем тірі жанның тілін алар емес. 
 
Қасым  ар  жағын  тыңдаған  жоқ.  Астындағы  Ақсаңдағын  тебініп  қап,  Созаққа 
қарай шаба жөнелді. Қабағы қарс жабылып кеткен. Шабуға келе жатқан қара бура 
тәрізді.  Тек  екі  көзі  қанталай  Созаққа  қарай  ұмтыла  түседі.  Қалың  қол  соңынан 
созыла шұбырып шауып келеді. Ат тұяғы көк шөпті шытырлата үзіп, етрақ даланың 
шаңын аспанға бір-ақ шығарды. Қасым сұлтан Созақтың қақпасына таянғанда ғана 
атының  басын  тежеп  қатты  аяңға  салды.  Қақпадан  өтісімен  сәл  тоқтап,  қасына 
Найман  руынан  Қаптағай  батырды,  Керейден  Қарақожаны,  Алшын  руынан 
шыққан  Оңай  батырды,  Жалайыр  Бөрібай  батырды,  Қаңлы-Ыстыдан  қосылған 
атақты мерген Сыпырасадақты бөліп алды да, соңынан тағы екі жүз сыпай ертіп, 
Хан  Ордасына  қарай  бұрылды.  Өзге  қолына  қала  шетіндегі  әскерге  арнап 
салынған  рабаттарға  барып  орналаса  беруді  бұйырды.  Бұлар  хан  сарайының 
жанына келгенде бүкіл алаң иін тірескен халық екен. Топ сыпаймен келе жатқан 
Қасымды көріп, жұрт:   
 
— Жолдан былай тұр! — десіп, қақ жарылып арасын аша берді. 
 
Қасым  аттан  түспей,  серіктерімен  хан  сарайының  дәл  есігінің  алдына  келіп 
тоқтады. Енді ғана ол жан-жағына көз тастады. Есік алдында жартастай боп бір топ 
нөкерлерінің  қоршауында  Бұрындық  тұр.  Анандай  жерде  жолға  шыққалы 
ыңғайланған  салт  аттылар.  Ең  алдында  кәрі  тарлан  атқа  мінген,  сәл  бүкірейген, 
кереге  көз  темір  далбағай  киген  әлі  сұсты  Темір  би.  Көштің  ең  соңында  бір  жас 
жігіттің атының артына теріс қарап отырғызылған Гүлбаһрам-Патшайым сұлу... Екі 
қолын  алдына  байлаған.  Даусын  жұрт  естімесін  деп  аузын  ақ  жібек  орамалмен 
тұмшалаған. Аттан секіріп түсем деп әрекет істемес үшін, көмірдей қара, жұп-жуан 
ұзын  қос  бұрымын  ат  үстіндегі  жігіттің  тақымының  астынан  өткізіп,  аттың 
омыраулығынан  мықтап  ілмешектеп  қойған.  Бұл  —  жауласқан  елінің  қыз-
келіншегіне  істейтін  қалмақтан  қалған  үлгі...  Аяушылықты  білмейтін  заманның 
айуандық  дәстүрі!  Бұрындықтың  бұнысы  Әбілқайыр  қызы  Гүлбаһрам-

314 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
Патшайымның інілері Мұхамед-Шайбани мен Махмуд-Сұлтан үшін кек қайтарған 
болмысы.  Қасым  енді  көзін  оңға  қарай  бұрып  еді,  жүз  мың  санды  жауынан 
қорқып көрмеген жүрегі дір ете қалды. 
 
Хан сарайының дәл алдына әкеп орнатылған дарының астында мойынына қыл 
арқанның ілмешек ұшы салынған, батыр Саянның аузынан түскендей айнымаған, 
ер  жетіп  қалған  баласы  Аян  тұр.  Қыл  арқанның  бір  жақ  ұшын  ұстап,  екі  білегін 
сыбанған, еңгезердей хан әмірін орындаушы — жан алғыш. Қанды көз Темір биге 
күңдікке  берілген  Гүлбаһрам-Патшайымның  көзінше  Аянды  дарға  асуды 
Бұрындық әдейі бұйырған. Бұл орынсыз қиянатты істерінде, түбі Аян өсіп ат үстіне 
мінер  болса,  Бұрындықтың  анасына  істеген  қиянатын  кешпейтінін  есіне  алған. 
«Маған  қосар  болсаңыз,  жалғыз  баласын  көзінше  қан  етіп  не  қыласыз,  істемеңіз 
бұл  қылмысты»  деп  өтінген  Темір  биге  Бұрындық:  «Көзбен  көрген  қайғы  тез 
ұмытылады.  Бала  керек  болса  Алшынның  ақ  иығынан  тағы  табар»  деп  жауап 
берген. Ат жалын тартып мінгелі өмір бойы ажал мен қиянаттың ортасында өскен 
Темір би, бұдан әрі өтініп қиналмаған. Ескі кектің салдарынан өш көңілдің арманы 
болған  Гүлбаһрам-Патшайымға  қолын  жеткізген  Бұрындыққа  енді  қарсы 
келмеген. 
 
Қасымның Аянға көзі түскенін әдейі күтіп тұрғандай, жан алғыш арқанның бір 
ұшын өзіне қарай тарта берді. Дәл осы сәтте Қасым ақырып: 
 
— Босат! — деді. 
 
Ерлігі  елге  аңыз  бола  бастаған  айбарлы  әскер  басының  бұйрығын  естіп, 
сұмырай жан алғыш кенет сасып қалды. Арқанның ұшын босатса да қоя бермеді. 
 
— Хан әмірі! — деді ол есін жиып, даусы жауар күндей күркіреп. 
 
—  Босат!  —  деді  Қасым  бұрынғысынан  да  даусы  ызғарлы  шығып. 
Мойынындағы  садағын  қолына  ала  бастады.  Жан  алғыш  енді  арқанды  жерге 
лақтырып  жіберді.  Бұрындық  та  жартастай  боп  кілт  бұрылды  да,  жанындағы  
дәйекшісінің  алдаспанын  алды.  Нөкерінің  бірі  анандай  жерде  ұстап  тұрған  жал-
құйрығы жерге төгілген теңбіл көгін алдына тарта берді. Хан аяғын аттай түсті де, 

315 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
кілт  тоқтай  қалды.  Оның  көзі  кілең  тоқпақ  жал,  құшақ  құйрық  желаяқ  тұлпар 
мінген,  үсті-бастары  күн  сәулесі  шағылысқан  көк  темір  сауыт,  қолдарына  сойыл, 
шоқпар  ұстаған  Қасым  сұлтанның  жанында  тұрған  Дәшті  Қыпшақтың  атақты 
батырларына  ауды.  Атына  қарай  ұмтылғанда,  солардың  ішінен  кенет  қолындағы 
қозыбас  қара  шойын  шоқпарын  ыңғайлай  түсіп,  оқыс  қимылдаған  Бөрібай 
батырды көзі шалып қалды. Оның ызғарлы түрі енді аяғыңды атыңа қарай аттасаң, 
мына шоқпар көк желкеңнен тиеді дегенді сездірді. Өзге батырлардың да аяйтын 
түрі  жоқ.  Көп  қорқытады,  терең  батырады,  қанша  алып  күшті,  жау  жүрек 
болғанмен Бұрындық Қасым сұлтанның қасында тұрған кілең ұзын мұрт, түксиген 
қабақ батырларға жалғыз өзі қарсы шығуға бата алмады. 
 
—  Гүлбаһрам-Патшайым  жесірді  аттан  түсіріп,  алып  келіңдер,  —  деді  Қасым 
сұлтан, жанында тұрған батырларға қарап. Бұл тұрғандардың ең кішісі Оңай батыр 
атынан  секіріп  түсіп,  Гүлбаһрам-Патшайымның  қасына  барды.  Ұзын  шашының 
ұшын  ат  омыраулығынан  шешіп  алды  да,  қайғыдан  талықсып  отырған  жесірді 
көтеріп  жерге  түсірді,  Қолындағы  қыл  шылбырды  наркескенімен  кесіп  жіберіп, 
аузындағы орамалын жұлып тастады. Гүлбаһрам-Патшайым солқылдап жылап қоя 
берді. 
 
— Жылама, ару, — деді Оңай батыр сыбырлай зекіп, — жауың көзінше өзіңді 
жасытпа. 
 
Гүлбаһрам-Патшайымды  бір  қолымен,  екінші  қолымен  дар  қасында  тұрған 
Аянды жетектеп Оңай батыр Қасым сұлтанның қасына алып келді. 
 
— Бұйрығыңыз орындалды, Қасым сұлтан, — деді ол. 
 
—  Осы  екі  байғұстың  жау  қастығынан  аман  болуы,  өзіңе  тапсырылады,  Оңай 
батыр, — деді Қасым сұлтан. 
 
— Құп, — деп Оңай батыр басын иді. 
 
Дәл  осы  кезде  Темір  би  де  атын  тебініп  қап  Қасымның  қарсы  алдына  келді. 
Қарлыққан кәрі даусыменен ызадан тұтыға: 

316 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
— Ақ иық қыран қартайса, қызыл шақа жас жағалтайдан таяқ жейді деген  осы 
екен! әттең жиырма бес жасым қайта оралса, ат көтіне бір салар едім! — деді. — 
әкең  Жәнібек  бізді  бағындыра  алмай  кетіп  еді,  соның  кегін  сен  алдың,  Қасым 
сұлтан! Өлген жерім осы болды. — Ол кенет атының басын бұрып алып, өз тобын 
соңынан  шұбырта,  жұрттан  сытылып  шыға  берді,  —  қош  бол,  Бұрындық  хан. 
Сақтанатын жауың Мұхамед-Шайбани емес, Қасым сұлтан екен. Соны ұмытпа! 
 
Өмір  қызығынан  әлі  үміті  бар  ауру  Темір  би  осы  сапарында,  Ақтөбе  жерінен 
өтіп бара жатып, жүрегі қабынып кенет қайтыс болатынын білген жоқ. Арманына 
жете алмаған әйгілі бидің бұл ақырғы өкініші еді. 
 
Ал Қасым тобы да атының басын кейін бұрды. Жұрт арасынан өте беріп сұлтан 
әлдекімдердің: 
 
— Көп жаса, Қасым батыр! — деген алғыс сөздерін естіді. 
 
Бұл түні Бұрындық ханның да, Қасым сұлтанның да көздері ілінбей шықты. 
 
Бар  қасиеті  батырлық  болған  Бұрындық,  қанша  шабан  ойласа  да  бүгінгі 
оқиғаның  қайда  апарып  соққанын  жаңа  ұқты.  Сонау  қазақтың  әйгілі 
батырларының Қасыммен үзеңгілесе қатар тұра қалуынан, Гүлбаһрам мен Аянды 
құтқар- 
ған  сұлтанға  жиналған  жұрттың  «көп  жаса,  Қасым  батыр»  деген  үнінен  қазақ 
руларының  Жәнібек  баласына  ауа  бастағанын  аңғарды.  Мұндайда  өз  қатесін  өзі 
көріп, «Елімді қайтсем қайтадан өзіме тартам» деп қынжылатын, ақылға салатын 
Бұрындық  жоқ.  Басына  келе  жатқан  қиындықтан  жол  іздеудің  орнына,  ол  өзінің 
қайсар  мінезіне  салып,  ерегісе  түсті.  «Бәлем,  Қаптағай,  оңбаған  Қарақожа,  шірік 
Оңай,  тұра  тұр!»  деп  кіжіне  тісін  қайрады.  Бүгінгі  оқиғаға  өзін  емес  Қасымды 
күнәкар көрді. Қайтсем одан өшімді алам деп түнімен басы қатты. Көзі ілігіп бара 
жатса  Темір  бидің:  «Сенің  жауың  Мұхамед-Шайбани  емес,  Қасым  сұлтан  екен! 
Соны  ұмытпа!»  деген  даусы  әлсін-әлсін  құлағына  келіп,  көзге  тығылған  ұйқысын 
шайдай  аша  берді.  Ежелден  келе  жатқан  ескі  салт  бар:  «Жаңа  жауыңды  құртам 
десең,  етің  үйренген  ескі  жауыңмен  достас»  деген.  Бұрындық  халқының,  елінің 

317 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
алдында  жоғалғалы  тұрған  абыройын  қорғаудың  орнына,  Қасымды  жою  жолын 
іздеп  ойға  шомды.  Бұл  тілегін  орындау  үшін  ескі  жауы  Мұхамед-Шайбани, 
Махмуд-Сұлтандармен  достасса,  теріс  болмас  еді  деген  тұжырымға  келді.  Сөйтіп 
таң  ата  әзер  дегенде  қор  ете  қалды. Ал  Қасым  тіпті  бөтен  ойда  еді. Бүгінгі оқиға 
оны  қатты  ренжітті.  Жәнібек  пен  Керей  кезіндегі  Қазақ  Ордасындағы  ауыз 
бірліктің енді Бұрындық пен Қасым кезінде қатты шытынай бастағанына көзі жетті. 
Себебі неде? Себебі Бұрындықтың тайыз саясатында. «Ел бірлігін ақылмен сақтап 
халықтың  мұң-мұқтажын,  шаруа  жайын  ойлай  отырып,  күреске  шақырудың 
орнына,  ол  жұртты  қаһарымен  соңынан  ергізбек.  Егер  әділетті  болсаң  ғана, 
соңыңнан  жұртты  ертесің.  Ал  орынсыз  қаттылық  —  зор  қылмыс.  Бұрындықтың 
бүгінгі істегені — тек жұртты өзінен шошыттыру. Егер бұл бүйте берсе, Керей мен 
Жәнібектің  өлдім-талдым  деп  құрған  қазақ  хандығының  абыройын  да,  өзінің 
абыройын  да  бір  күні  айрандай  төгеді.  Қазақ  хандығының  абыройы  төгілмегені 
керек-ақ!  Ал  ел  бірлігін  сақтау  үшін  Бұрындықтың  абыройлы  болғаны  керек  пе? 
Халқымыз  үшін,  ел  бірлігін  сақтап  қалу  үшін  қажет.  Қазіргі  жағдайда  ханның 
мықты көрінуі өте орынды саясат.  Мұхамед-Шайбани болса анау, бүкіл Түркістан 
уәлиетін  басып  қалуға  таяу...  Енді  ол  Ташкент  әміршісі  Сұлтан-Мұхамед  хан  мен 
Яссы  хакімі    Мұхамед-Мазит-тарханның  ала  ауыздығын  пайдаланып  Яссыны 
жаулап  алады.  Содан  соң  Ташкентті  қолына  түсіргеннен  кейін,  бар  күшін 
Самарқант,  Бұқар,  Андижан  қалаларына  —  яғни  Ақсақ  Темір  хандығына 
жұмсайды. Сөз жоқ, ол бұл қалаларды да алады, өйткені бұл мединелерде қазір 
Мұхамед-Шайбаниға қарсы тұрар күш, ауыз бірлік жоқ. Түркістан өлкесі мен Ақсақ 
Темір хандығын бауырына басып әбден күшейіп болғаннан кейін, ол бетін Хорезм 
мен  Қорасанға  бұра  ма,  әлде  Дәшті  Қыпшаққа  бұра  ма  белгісіз.  Әрине  қай 
хандықта ауыз бірлік жоқ, әлсіз деп тапса, соған шабуыл жасайды. Әлді елдермен 
айқасып мүйізін сындырғанша, әлсіз елдерді өзіне бағындырып әлдене түсу — қай 
жаһанкер  патшаның  болса  да  негізгі  тәсілі.  Ақылды,  айлакер  Мұхамед-Шайбани 
да  соны  қолданады.  Егер  қазақ  жеріне  шабуылға  шықса,  ол  әрине  ең  алдымен 

318 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
Созақ  пен  Ұлытауды  шабуға  тырысады.  Дәшті  Қыпшақ  сандық  болса,  бұл  екеуі 
соның  кілті.  Торғай,  Ақ  Жайық,  Еділ,  Есіл,  Тобылдарыңның  бойы  сол  сандықтың 
түбінде  жатқан  қазына.  Аузы  ашылған  сандықтың  ішіндегі  мүлікті  біртіндеп  ала 
беру кімнің болса да қолынан келеді. Сондықтан бізге қайткен күнде де Созақ пен 
Ұлытауды сақтап қалуымыз шарт. Бұл бекіністерді күшейтудің орнына, Бұрындық 
екеуміз  қырқысып  жатсақ  не  болғанымыз?  Онда  Мұхамед-Шайбани  шабақты 
жұтқан алабұғадай екі бірдей майбалықты қылқыта салады. Оған жібермеу керек, 
тамағынан  тікенек  боп  қадалу  жөн-ақ.  Әрине  соғысқұмар  Бұрындық,  бос 
жатқандай,  Мұхамед-Шайбанидың  бір  шаһарын  басып  қалайық  деп  ойлайды. 
Ертең-ақ жорыққа шығыңдар деп бұйрық береді. Шықпасаң — тағы ала ауыздық 
туады.  Шықсаң  —  құр  босқа  әбігерленесің.  Қазір  біздің  әскердің  саны  бар  да, 
сапасы  жоқ.  Бекінісі  мықты  шаһарды  алуға  жарамайды.  Ең  алдыменен  әскерді 
күшейту  керек.  Бұрындықтың  айтқанына  қарсы  келмей-ақ,  әр  жорықты,  әр 
шабуылды әскердің соғысу әдісін, тәртібін жоғарылатуға пайдаланған ақыл. 
 
Қасымның  ойы  дәл  шықты.  Ертеңіне  таңғы  шайын  ішіп  отырғанда 
Бұрындықтың шабарманы келді. 
 
— Хан сізді шақырып жатыр, — деді ол. 
 
Қасым  шайын  шала-пұла  ішіп  орнынан  түрегелді.  Киініп  жатып  сәл  кідіріп 
қалды.  «Қолда  билік  барда  ақылдың  керегі  жоқ.  Ханның  неге  шақырғанын  кім 
білсін...»  Қасым  жайшылықта  пешпентінің  сыртында  жүретін  көк  құрыш  сүңгі 
наркескенін шешіп, пешпентінің ішінен тақты. Сырт адамға білініп тұрмай ма екен 
дегендей, қабырғадағы жылтыр қара тас күзгіге бойын түзеп бір қарады да үйден 
шығып кетті. 
 
Қасым  келгеннен  кейін  Бұрындық  тағы  да  Мұхамед-Шайбаниға  қарсы 
жорыққа шығудың қажет екенін білдірді. 
 
—  Ер  шекіспей  бекіспейді,  —  деді  Бұрындық  сөзінің  аяғында.  —  Не  біз 
Мұхамед-Шайбаниды  жеңуіміз  керек,  не  онымен  бітімге  келіп  достасуымыз 
керек... 

319 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
Қасым ақырын езу тартты. 
 
— Мұхамед-Мазит-тархан шекіспей-ақ Мұхамед-Шайбанимен достасқан. Бірақ 
одан не тапты? 
 
— Мұхамед-Мазит — Мұхамед-Мазит те, Бұрындық — Бұрындық қой. 
 
Қасым  тағы  езу  тартты.  «әркім  өз  лағын  текешік  қояды,  қорқақ  ит  үреген 
келеді.  Жұрт  айтпай,  өзіңді  өзгеден  жоғарымын  деу  —  адамның  тек  осалдығын 
көрсетеді».  Бұрындықтың  «ер  шекіспей  —  бекіспейді.  Мұхамед-Шайбаниді 
жеңуіміз  керек,  не  достасуымыз  керек»  деген  сөзіне  Қасым  қайтарып  ештеңе 
деген  жоқ.  Бұл  сөз  өзіне  қарсы,  «байқа,  Қасым,  егер  сен  кешегідей  қарсы  келе 
берсең,  жауыңменен  достасып  кетуім  ғажап  емес»  деген  мағынада  айтылғанын 
түсініп тұрса да, үндемеді. 
 
Бірақ Бұрындық: 
 
 
—  Махмуд-Сұлтанды  әнеукүнгі  қорғауыңа  қарағанда,  Қасымжан,  Әбілқайыр 
балаларымен  татуласуға  сен  де  қарсы  емессің-ау  деймін,  —  деді,  «Мұхамед-
Шайбанимен достасам» деген сөзіне екеуміздің ойымыз бір жерден шығып жатыр 
ғой деген мағына берген болып, рабайсыз кекете күліп. 
 
—  Жеңіп  тұрып  «достасайық»  деу  мен  жеңіліп  қалып  «достасайық»  деу  бір 
емес, хан ием. Қайткен күнде де жеңілмеу жағымызды ойлауымыз керек, — деді 
Қасым сабырлы үнмен, сөйтті де ханға кенет түйіле қарады. — Жорыққа аттануға 
мен дайынмын. Қашан, қай шаһарға шығамыз? 
 
— Оны ойлану керек. 
 
— Тез ойланған жөн. 
 
— Неге? 
 
—  Біз  бұ  жақта  жүргенде  Мұхамед-Шайбанидың  Яссыға  қайтадан  шабуыл 
салуы  даусыз.  Егер  бір  қаласына  барып  тиіссек,  әнеукүнгі  Отырарға 
барғанымыздай, Мұхамед-Шайбаниға Яссыны алуға бөгет етеміз. Амалы жоқ, біз 
барған  қаланы  қорғаймын  деп  Мұхамед-Шайбани  Яссыдан  қайтып  келеді. 
Бұнымыз  Мұхамед-Мазит-тарханға  өте  пайдалы.  Моғол  мен  Жағатайдың  өзге 

320 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
хакім  тархандарымен  тіл  тауып  бірігіп,  Мұхамед-Шайбаниға  қарсы  тұруына 
мүмкіндік береміз. 
 
— Бұл ойланатын жай екен... 
 
Қасымның болжауы дұрыс еді. 
 
Бұрындық  Отырардан  шегінерде  Мұхамед-Шайбанимен  бітімге  келген.  Сол 
бітімнің бір шарты Бұрындық хан Отырарды алуға бірге келген Мұхамед-Мазитты 
ұстап бермек болған. Қасым бұл шартқа көнбеген. Сол күні күндіз, хан араларында 
болған  оқиғаны  құпия  жолмен  Мұхамед-Мазитке  жеткізген.  Мұхамед-Мазит 
ымырт үйіріле бар әскерін ертіп Яссыға қашқан. 
 
Бұрындық  пен  Қасым  Отырардан  кеткеннен  кейін  Мұхамед-Шайбани  көп 
сыйлық  беріп,  Жақия  бек  басқарып  келген  Сұлтан-Махмұд  ханның  үш  мың  
әскерін  Ташкентке  қайтарып  жіберді.  Өзі  Яссыға  шабуылға  шықпақ  болады.  Осы 
кезде  оған  Созақтан  қашып  шығып,  Хантағы  тауында  тығылып  жатқан  Махмуд-
Сұлтаннан  хабар  жеткен.  Мұхамед-Шайбани  қолындағы  бар  әскерімен 
Хантағыдағы  Махмуд-Сұлтанға  барып,  екеуі  құшақтаса  табысқан.  Содан  кейін 
екеуі  қосылып  Сауранды  шапқан.  Қаланы  алған  соң  Қасым  сұлтанға  Махмуд-
Сұлтанды ұстап берген адамдарды қатты жазалаған. Біразын дарға асып өлтірген. 
Қалғандарын  дүние-мүліктерін  тартып  алып,  өздерін  дүрелеп,  қатын-балаларын 
құлдыққа сатқан. 
 
Осыдан  кейін  барып  ағайынды  екеуі  Яссыны  шапты.  Қаланы  алып,  Мұхамед-
Мазит-тарханды  қолға  түсірді.  Мұхамед-Шайбани  оның  қызы  Ғибадат-Бегімге 
үйленіп отырғандықтан, қайын атасын өлім жазасына үкім етуден бас тартып, қол-
аяғын  кісендеп  Отырарға  алып  келген.  Мұхамед-Шайбанидың  жеңісін  естіген 
Ташкенттің  әміршісі  Сұлтан-Махмұт  хан,  Мұхамед-Шайбаниды  құттықтамақ  боп 
Отырарға жеткен. Өзінің көптен бері Мұхамед-Мазит-тарханның інісі Сұлтан-Ахмет 
ханның  қызы  Айпатша-Бегімге  құштар  екенін,  Сұлтан-Ахмет  ханның  көнбей 
жүргенін  Мұхамед-Шайбаниға  айтып,  сол  қызды  маған  бермей,  Мұхамед-Мазит 
тарханды  тұтқыннан  босатпа  деп  өтінді.  Бұған  Мұхамед-Шайбани  көнді. 

321 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
Ақырында  Мұхамед-Мазит-тархан  інісінің  қызы  Айпатша-Бегімді  Сұлтан-Махмұт 
ханға бергіздіріп, өзі тұтқыннан босанды. 
 
Алдын ойламайтын адамның ақылы өкінішімен бір жүреді. Мұхамед-Шайбани 
ханның  қандай  адам  екенін,  жолбарысты  темір  тордан  шығарып  алғанын 
Мұхамед-Мазит-тархан  кеш  түсінді.  Ал  жолбарысты  қайтадан  темір  торға  кіргізу 
үшін қаншама  күш керек,  айла  керек!  Мұхамед-Шайбани Яссыны  алғаннан  кейін 
ендігі  кезек  Ташкенттікі  екенін  Сұлтан-Махмұт  хан  да жаңа  сезді.  Ол  жанталасып 
моғол  әмірлерін  жинауға  кірісті.  «Бұл  қалпымен  Мұхамед-Шайбани  бәрімізді  де 
бағындырады,  әлі  күш  алып  кетпей  тұрғанында  құртайық»  деп  жан-жағына  ат 
шаптырды.  Әмірлер  ақылға  салып  «бұл  іске  қазақ  сұлтандарын  көмекке  шақыру 
керек, оларсыз Мұхамед-Шайбаниға біздің күшіміз жетпейді» деді. 
 
«Бәріміз  бірігіп  Мұхамед-Шайбаниға  қарсы  шығайық»  деп  Бұрындық  пен 
Жәнібек балаларына Сұлтан-Махмұт хат жазып кісі жіберді. Бұрындық бұл хабарға 
қуанып  қалды.  Біз  моғолдармен  бірміз  деп  қолына  түкіріп  шыға  келді.  Құран 
көтеріп,  төс  ұрысып  уәделесіп  Мұхамед-Шайбаниға  көше  бастаған    Түркістан 
уәлиетін  шаппақ  болды.  Ең  алдымен  Яссыны  алсақ  десе  де,  онда  Мұхамед-
Шайбанидың  өзі  отырғандықтан  беттерін  Отырарға  бұрды.  Бірақ  бұлардың 
қолына  Отырар  да  оңай  түсе  қоймайды.  Осы  кездегі  қаланың  билеушісі, 
Әбілқайыр ханның кіші баласы Мұхамед-Темір сұлтан өзгелерден жас болғанмен, 
соғыс  тәсіліне  ешкімнен  кем  соқпады.  Ұялы  қасқырдың  бөлтірігі  —  өнерді 
ұяластарынан үйренеді. Жауынгер ордада өскенін білдірді, Бұрындық пен Сұлтан-
Махмұтқа  алдырмады.  Олар  енді  әскерлерін  Ташкент  уәлиетіне  жататын  Сайрам 
қаласына  көшіріп,  күндіз-түні  Түркістан  уәлиетінің  қышлақтарын,  егінші,  малшы, 
кіші-гірім  дихтарын  шаба  бастады.  Бұны  көрген  Мұхамед-Шайбани  хан  «сендер 
үйтсеңдер,  мен  бүйтем»  деп  қалың  әскерін  Дәшті  Қыпшаққа  жіберіп,  қазақ 
ауылдарын қырғынға ұшыратты. Екі жақтан да халықтың көз жасы қан боп ақты. 
Өрт  алған  қалалар,  малдарынан  айрылып  құр  жер  шұқып  қалған  ауылдар, 
құлдыққа  —  күңдікке  айдалған  қыршын  жастар.  Ел  басына  шын  тозақ  енді 

322 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
орнады.  Мұндай  күйге  ұшыраған  қазақ  ауылдары  жаппай  атқа  мінді.  Бір  кезде 
жауға  дес  бермеген  кәрі  шалдар,  қайтадан  қолына  найза  ұстады.  Бұрын  тек  ән-
күйді  ғана  паш  еткен  қазақтың  жас  арулары  аға  орнына  садақ  тартып  жауға 
шықты. Бүкіл қазақ намысына шауып, ең аяғы алыстағы Алшын руларынан да топ-
топ  жігіттер  келді.  Осы  кезде  соңғы  уақытта  ұмытыла  бастаған  «Жалғыз  көз» 
батырдың аты жерді жара қайтадан даланы тітіретті. Халық көтерілісінің басында 
енді Бұрындық та, Қасым да емес, осы халық ұлы «Жалғыз көз» батыр болды. Өзі 
жұрт  көзіне  көрінбесе  де,  оның  құрған  жасақтары  жау  шебіне  қырғидай  тиді. 
Халық  жаралы  жолбарыстай  ақырып  осылай  жауына  қарсы  шыққан  кезде,  тағы 
бір  суық  хабар  жетті.  «Мұхамед-Шайбани  хан  мен  Бұрындық  хан  ауыз  жаласып 
бітімге келіпті. Соғысты тоқтатып қыз алысып, қыз берісетін болыпты» деген лақап 
бүкіл Дәшті Қыпшақ жерін алып кетті. 
 
Бұл рас хабар еді. 
 
Мұхамед-Шайбанидың  Бұрындықпен  бітімге  келуі  тәсіл  еді.  Түркістан  мен 
Мауреннахрды әбден өзіне бағындырып алғанша қазақтармен жауласу Мұхамед-
Шайбаниға  тиімді  емес-ті.  Бір  моғолдардың  жаулығының  өзі  оған  жететін.  Ал 
Түркістан  мен  Мауреннахрды  билеу  —  Мұхамед-Шайбанидың  бер  жағындағы 
ғана  арманы.  Айлакер  ханның  түпкі  тілегі  тіпті  әрменде  жатқан.  Алдымен 
Түркістан  мен  Мауреннахрды  алса,  сосын  Дәшті  Қыпшақ  пен  Қорасанға  қол 
созбақ.  Бұларды  бітіргеннен  кейін  Моғолстан,  айдаһардың  аузына  өзі  түскен 
көжектей, өзінен өзі келеді. Бүкіл шығысты билегенмен, атасы Әбілқайырдың Көк 
Ордасын қайта тұрғызу — оның шын көкейкесті мақсаты. Ал бұл арманға  жетудің 
жалғыз ғана жолы бар — жауыңның басын қостырмай, біріне бірін айдап салып, 
шетінен  біртіндеп  бағындыру.  Міне  осы  себептен  қазір  Түркістан  мен 
Мауреннахрды  бауырына  әбден  басып  алғанша  Дәшті  Қыпшақпен  жауласпау 
керек.  Асықпаса  оның  да  кезегі  келеді.  Шарттың  қаншалық  құны  бар  екенін  
Бұрындық  хан  сонда  көрсін!  әзірге  тұлыпқа  мөңіреген  сиырдай,  «Мұхамед-
Шайбанимен татуластым, ол маған тимейді» деп жүре берсін. Мұхамед-Шайбани 

323 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
сыры  осы.  Ал  Бұрындық  болса,  басқаша  ойлайды.  Қазір  бұл  арада  күшті  екі  хан 
бар,  бірі  Бұрындықтың  өзі,  екіншісі  —  Мұхамет-Шайбани.  Біз  екеуміз  тату-тәтті 
тұрсақ,  өзге  хандар  қарамыздан  қорқатын  болады.  Оның  үстіне  Мұхамед-
Шайбани тәрізді арыстан іспеттес ханмен жақындассам, қазақтың батырларының 
көмейіне  құм  құйылады.  Әнеугідей  Қасым  жағына  шықпайды.  Қазақ  рулары  тек 
қорыққанын сыйлайды. Мұхамед-Шайбани секілді одақтасы бар ханнан қорықпай 
көрсінші! Керек десе, осы Мұхамед-Шайбанимен төс соғыстырған құда боламын. 
Сонда  не  істер  екен  Қасым  мен  оның  серіктері!  Осындай  далбаса  ойға  келген 
Бұрындыққа шынында Мұхамед-Шайбани құда түсті. 
 
Ол  әлі  ешкімге  айттырылмаған  екі  қызының  бірін  —  қара  көз  Күлбаршын-
Сұлтан-Бикені  Махмуд-Сұлтанға,  Жауһар-Сұлтан-Бикені  Мұхамед-Шайбанидың 
шешесі  бөлек  кіші  інісі  Мұхамед-Темір  сұлтанға  берді.  Отыз  күн  ойынын,  қырық 
күн  тойын  өткізіп,  қалың  көшпен  бір  қызын,  Мұхамед-Шайбани  өзінен  тартып 
алған  Сауранға,  екіншісін  Отырарға  ұзатты.  Бірақ  бұл  қуаныш  кейін  Бұрындыққа 
қайғыға айналды. 
 
Екі  елді  осыншама  қан-жоса  етіп  бүлікке  салып,  мал-мүлкін  талан-тараж  етіп, 
ұл-қызын  құлдық  пен  күңдікке  айдатып,  кеше  қан  майдан  ашып  ұрысқан  екі 
ханның,  бүгін  елдің  төгілген  қанына,  жерге  тапталған  ар-намысына  қарамай  оп-
оңай ауыз жаласып кеткені халыққа қорлау сынды көрінді. Әсіресе қазақ рулары 
бұлқан-талқан боп ашуланды. Жұрт кәрі-жасы қалмай жерін, суын, малын қорғап 
атқа  мінгенінде,  Бұрындық  хан  оларды  алдап  кеткендей  болды.  Сонау  талан-
таражға  түскен  дүние-мүлік,  төгілген  көз  жасы,  —  бәрі  бірдей  тек  Бұрындықтың 
қыздарын  Әбілқайыр  ханның  ұрпақтарына  қатынға  беру  үшін  істелгендей 
тәрізденді.  Өздерінің  көкейкесті  тілегін,  ата  жауына  сатып  кеткені  үшін  халық 
Бұрындыққа  түйіле  қарады.  Оның  қаһарынан  қорықпай,  бізге  бұндай  адам  хан 
болуға  тиісті  емес  деп  өктем-өктем  сөйледі.  Лепірген,  қорланған,    намыстанған 
жұрт,  ақырында  өзінің  сүйікті  батырлары  Найман  Қаптағай  мен  Алшын  Оңайды 
Қасымға  жіберді.  «Не  Бұрындықты  елімізді  шапқан,  ұл-қызымызды  құлдыққа, 

324 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
күңдікке тартып әкеткен қас-жауымызбен ауыз жаласуын тоқтатсын. Не хандығын 
тастатып  өз  жайына  кеткізсін»  деді.  Халық  ашуы  қарғыстан  да  жаман...  Дәшті 
Қыпшақ Ордасына түйілген бүліншіліктің тағы да бір қара бұлты шоғырлана түсті. 
 
Қазақтың  көп  аулын  шауып,  мал-мүлкін  талап,  бүкіл  Дәшті  Қыпшақ  елін  өзіне 
қарсы  қойған  Мұхамед-Шайбанимен  дәл  бүгін  құда  бола  қалудың  қауіпті  екенін 
айтып  Бұрындықты  көндіре  алмаған  Қасым,  келген  батырларды  тік  тұрып  қарсы 
алды. 
 
—  Ел-жұртымызды  шауып,  мал-мүлкімізді  талап,  бүкіл  Дәшті  Қыпшақ  елін 
қорлаған Мұхамед-Шайбанимен  Бұрындық  ханның  құда  түскені  бізді  қорлағаны. 
Хан не қыздарын  бермесін,  не  бізден кетсін,  —  деді халықтың  сөзін  сөйлеп  қарт 
Қаптағай батыр. 
 
—  Сонда  сіздер  ханның  қыздарын  бергеніне  қарсысыздар  ма,  әлде  бітім 
жасағанына қарсысыздар ма? 
 
—  Екеуіне  де қарсымыз.  Хан  халықтың көзі.  Олай  болса хан  қыздарын  ежелгі 
жауымызға бере алмаса керек-ті. Ал бітім жасайтын болса, Мұхамед-Шайбани хан 
талаған  мал-мүлкімізді,  құлдыққа,  күңдікке  әкеткен  ұл-қызымызды  қайтарсын. 
Хан лашкарларының сойыл-шоқпарынан күнәсізден күнәсіз қаза тапқан мейірбан 
ерлеріміздің  құнын  төлесін.  Сонда  бітімге  отырамыз.  Ал  қыздарын  Мұхамед-
Шайбанидың  інілеріне  қосып,  бітімге  келдім  деп  бізді  қорламасын.  Бұндай  бітім 
бізге  керек  емес.  Егер  біз  тілеген  бітімге  Мұхамед-Шайбаниды  көндіре  алмаса 
ерікті  өзімізге  берсін.  Ақ  найзаның  ұшымен,  қас  батырдың  күшімен  ол  кәззапты 
өзіміз көндіреміз. 
 
— Сонда тағы соғыспақсыңдар ма? 
 
Жаратылғалы  соғысып  келе  жатқан  жоқпыз  ба?  Бұрын  ханға  еріп  соғыссақ, 
енді  халық  болып  соғысамыз.  Жеріміз,  суымыз,  намысымыз  үшін  бүкіл  қазақ 
болып көтерілуге бармыз. 
 
— Хан бұл тілектеріңді қабылдамайды. 
 
— Онда ханды біз де қабылдамаймыз. Көшсін бұл арадан. 

325 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
— Қайда көшеді? 
 
— Құдасы Мұхамед-Шайбани жеріне. 
 
Ел абыройына нұқсан келтіріп қайтесіңдер. Хан адасса да халық адаспау керек. 
Қыздарыңды  бердің  деп  Бұрындықты  елден  қусаңдар,  Мұхамед-Шайбанимен 
жасасқан  бітім-шартын  бұзған  боламыз.  Айып  Мұхамед-Шайбанидың  өзінен 
болсын.  Шартты  өзі  бұзғанша  шыдауымыз  керек.  Ал  шартты  Әбілқайыр  
бөлтіріктері  алдымен  бұзатынына  дау  жоқ.  Оларға  бұл  шарт  Түркістан  мен 
Мауреннахрды  алғанша  ғана  керек.  Содан  кейін  қанды  аузын  бізге  салмақ. 
Аталары  Әбілқайыр  билеген  Дәшті  Қыпшақты  қайтарып  алмай  көңілдері 
көншімейтіні хақ. 
 
—  Біз  де  солай  ойлаймыз.  Мұхамед-Шайбанимен  арамыз  тым  алшақ  жатыр. 
Бір  мықтап  қан  төгіспей  екі  жақтың  дауының  бітуі  мүмкін  емес.  Хан  бұны  неге 
түсінбейді? 
 
—  Хан  бұл  арада  шолақ  ойлап  отыр.  Ал  біздің  борышымыз  сонау  келешек 
айқасқа осы бастан дайындалу. Қапы қалмауымыз керек. 
 
— Сонда Бұрындықты қайтеміз? 
 
—  Екі  бірдей  қызын  беріп  отырған  құдасымен  алысуға  Бұрындық  қазір  бара 
алмайды.  Ол  бұл  тартыстан  шығуы  абзал.  Майданға  өзіміз  дайындаламыз.  Ал  
Бұрындық  өз  қатесін  өзі  түсініп,  халқымен  бір  болғысы  келсе,  хан  абыройын 
сақтап Арқа жеріне, не Сарайшыққа көшеді. 
 
— Дұрыс айтасың. Ал Бұрындық көшпеймін десе?  
 
— Көп қорқытады. Егер өзіне пайдалы шешімнен бас тартса, өз обалы өзіне! 
 
Ертеңіне  Қасым  сұлтан  басқарған  бір  топ  ру  бастықтары  хан  аулына  келді. 
Бұрындыққа хан абыройын сақтап қалу үшін өздерінің шартын айтты. 
 
Бұрындық хан шу дегенде бұлқан-талқан боп ашуланды. Бұл бүлікті шығарып 
жүрген  сенсің  деп Қасым  аулын  шауып  алмақ  та  болды. Әйтсе  де  әрі  тулап, бері 
тулап, қазақ батырларының темір тегеурініне шыдай алмай, Сарайшыққа көшпек 
боп пәтуаға келді. 

326 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
Міне,  осы  кезде  Бұрындық ханның қылығына ызаланған «Жалғыз  көз»  батыр 
бір топ серіктерімен ханның қалың жылқысын қуып әкетті. Кілең көк аланы айдап 
апарып ол, Мұхамед-Шайбани жасақтарынан жер шұқып қалған  кедей ауылдарға 
бөліп  берді.  «Жалғыз  көз»  батырдың  бұл  қылығына  сүйсінген  қалың  бұқара 
қайтадан  дүрлікті.  Бірақ  ол  бір  түнде  жоғалып  кетті.  Басшыларынан  айырылған 
кілең  жыртық  тымақ,  жаман  шекпен  кедейлер  ру  батырларының  айтқанынан 
шыға  алмай  тартыс  іркіліп  қалды,  тұтаса  жауыққан  жұрт  қатары  жүдеп,  халық 
қозғалысы енді лажсыз кібіртіктей бастады. 
 
Екі апта өткеннен кейін Бұрындық хан жеті қатыны жеті ауыл болып, ырғалып-
жырғалып Сарайшыққа көшті. Бірақ ол бос көшпеді. Малын шапқан «Жалғыз көз» 
батырды  хан  алтынына  сатылған  екі  арамза  серігі  Бұрындыққа  ұстап  берген. 
Жұртқа таралып кеткен малын қайтара алмайтынын білетін хан «малымның өшін 
өзіңнен  алармын»  деп  сырт  көзден  тасалап  «Жалғыз  көз»  батырды  қол-аяғын 
шынжырлап, тулаққа орап өзімен бірге ала көшті. 
 
 
Бұрындықтан  іргесін  алыс  сала  бастаған  Жәнібек  балалары  хан  Ордасынан 
алыс  отырайын  деп  Шу  бойында  қалды.  Күз  әкелерінің  ескі  қонысы  Қараталға 
көшіп  келді.  Қыстауына  жеткен  күннен  бастап  Қасым  сұлтан  бұл  арадағы  қазақ 
руларының басын қосып, сонау болашақ айқасқа қамдану әрекетіне кірісті... 
 
Қасым  сұлтанның  болжағаны  дұрысқа  шықты.  Мұхамед-Шайбани  хан  аз 
жылдың  ішінде  дегеніне  жетті.  Самарқант,  Бұқар,  Андижанды  билеп  отырған 
әбусейіт ұрпақтары мен Ташкент, Сайрам уәлиеттерін билеп келген моғол  Сұлтан-
Махмұт  ханның  араларындағы  наразылықты  пайдаланып,  Сұлтан-Махмұт    хан 
берген  бес  мың  әскерді  өз  әскерімен  қосып,  ең  алдыменен  Самарқант,  Бұқар, 
Андижанды  алды.  Содан  кейін  барып,  Жағатай  әскерін  өз  әскеріне  қосып 
күшейтіп,  Ташкент  уәлиетіне  ауыз  салды.  Ташкент,  Түркістан,  Самарқант,  Бұқар, 
Андижан уәлиеттерін әбден өзіне бағындырғаннан кейін, Дәшті Қыпшақ жерімен 
шекаралас  Хорезмді  шапты.  Сөйтіп  Мауреннахр,  Түркістан  өлкесін  тегіс  жеңіп 
болып, енді Дәшті Қыпшақты жаулауды ойлана бастады. 

327 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
Мұхамед-Шайбанидың  жиһанкерлік  әрекеті  мінекей  осылай,  Қасым  сұлтан 
ойлағандай боп шықты. Мұхамед-Шайбани хан елу мың атты әскерімен Созақ пен 
Ұлытауға  аттануға  дайындалып  жатқанын  естіп,  Қасым  сұлтан  Қаратаудан 
қайтадан Шу бойына көшіп келді. Бұл кезде Бұрындық хан Сарайшықта болатын, 
абыройын  айрандай  төгіп  алған  ханның  құр  «хан»  деген  аты  ғана  қалған,  бүкіл 
билік әскер басы Қасымға көшкен. 
 
Қасым  Шу  бойына  көшіп  келісімен,  «бәлем,  сені  ме!»  —  деп  Мұхамед-
Шайбаниға  әбден  өшігіп  алған  қазақ  халқына  дабыл  қақты.  Мұхамед-
Шайбанидың  достық  шартын  бұзып  Ұлытау  мен  Созақты  шапқалы  жатқанын 
хабарлады. Егер Созақ пен Ұлытаудан айрылса Дәшті Қыпшақтың басқа жерлерін 
қорғап отыра алмайтындарын түсіндірді. Мұхамед-Шайбани хан Мауреннахр мен 
Түркістан  өлкесіне  аттанып,  Моғол,  Жағатай,  Ақсақ  Темір  әмірлерімен  қан-жоса 
болып  қырылысып  жатқанда,  ешкіммен  жөнді  соғыспай  әжептәуір  тынығып 
қалған  Дәшті  Қыпшақ  жауынгерлері  қайтадан  атқа  қонды.  Ұран  салып  топтанып, 
ру-ру  боп  өздерінің  батырларының  жанына  жинала  бастады.  Дәл  осы    кезде 
Мұхамед-Шайбани елу мың атты әскермен Қорасанға аттанды. Ташкент уәлиетін 
билеп  тұрған  Сүйіншік  сұлтанды  жиырма  бес  мың  адаммен  Ұлытауға  жүргізді. 
Рабиу-Бегімнің екінші баласы, Түркістан уәлиетінің осы кездегі  әміршісі Күшкінші 
сұлтанды  отыз  мың  әскермен  Созақты  алуға  жіберді.  Мұхамед-Шайбани  бұл 
уақытта  әбден  күшейіп  алған.  Ол  енді  бұрынғыдай  қалаларды  біртіндеп  алу 
саясатынан бас тартқан. Өз күшіне өзі сенген әміршінің ғұрпыменен оңтүстігі мен 
солтүстігіндегі екі елді бірден жаулап алуға кіріскен. Бірақ Мұхамед-Шайбани хан 
Қорасанда жеңіске жеткенмен, Созақ пен Ұлытауда сәтсіздікке ұшырады. 
 
Ұлытау  мен  Созаққа  келген  Қасым  мен  Қамбар  сұлтанның  қалың  әскері 
Сүйіншік пен Күшкінші сұлтанның лашкарларының быт-шытын шығарды. Елу мың 
әскердің  тең  жартысына  таяуын  қырып,  қалғанын  сонау  Дәшті  Қыпшақтың 
шекарасында жатқан құмайт, тақыр құмды далалармен Түркістан мен Ташкентке 
дейін қуды. Бұл жеңіліс бүкіл Орта Азияны өзіне бағындырып, енді Дәшті Қыпшақ 

328 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
пен  Иранға  ауыз  сала  бастаған,  айбындарымен  талай  елді  тітіреткен  Әбілқайыр 
бөлтіріктерінің көптен бергі елеулі жеңілісі еді. Ал Дәшті Қыпшақ халқының рухын 
көтеріп  тастады.  Енді  қазақ  рулары  Қасым  төңірегіне  жинала  бастады.  Дәл  осы 
кезде  Сарайшықтан  Бұрындық  хан  бар  балаларының  аулымен  көшіп  келді.  Құр 
ғана көшіп келген жоқ, өзімен бірге бір тайпа елге бақытсыздық ала келеді. Өткен 
қыс  өте  қатты  болған.  Әсіресе  Тянь-Шань  тауының  теріскей  жағында  отырған 
көптеген  қырғыз,  қазақ  ұлыстары  жұттан  бар  малын  қырып  алған.  Қатты 
күйзеліске ұшыраған. Сол себепті Дулат руының біраз ауылы өзінің жылдағы әдеті 
бойынша  Шудың  Жуанарықтан  жоғарғы  жағына  жайлауға  шыға  алмай,  Жаңғы 
қаласына  таяу  жердегі  Талас  өзенінің  жағасындағы  көкорай  шалғынды 
жайылымға жылжып көше салған.  Елдің ат жалын тартып мінер бар жігіті Қасым 
мен  Қамбар  батырға  еріп,  Ұлытау  мен Созақты  жаудан  арашалауға  кеткен. Міне, 
осы  кезде  тыныш  жатқан  Дулат  аулына  кенет  жау  тиді.  Ел  жаңа  түнгі  асын  ішіп 
жатқан  кез  еді.  «Бұрындық!»,  «Бұрындық!»,  «Керей!»,  «Керей!»  деп  салған 
ұраннан,  шапқан  ат,  айқайлаған  дауыстан  ауыл  үсті  азан-қазан  болды  да  қалды. 
Кәп  мынадан  шықты.  Дулат  руының  осы  қонған  Талас  өзенінің  көгал  шөпті, 
қамысты  жағасы,  Бұрындық  ханның  қыс  ерте  шыққан  жылғы  Дәшті  Қыпшақ 
даласына көшкенше тұрақтайтын көктемгі жайылымы екен. Бұрындық Сарайшық 
жағында көшіп жүріп бұл жайылымға көптен бері соқпай қойған. Бұл ара биыл бос 
жатқан  соң,  қыстан  күйзеліп  шыққан  Дулат  ауылдары  хан  келе  қоймас  деген 
үмітпен  осы  жерге  қонған.  Бірақ  Жайық  жағасы  да  биыл  қысы  қарсыз,  көктемі 
жаңбырсыздау боп Бұрындық бері қарай көшкен. Талас өзеніне таянған кезде көп 
жылдан  бері  көктемде  қоныс  ететін  Дулат  ауылдары  отырғанын  білген.  Соңғы 
кезде ел қонбай, даласы да жайылымының оты басылмай тұрған шығар деп келе 
жат- 
қан  Бұрындық  жерінің  бос  емес  екенін  естігенде,  ашудан  ат  үстінде  отыра 
алмаған.  Соңғы  жылдары  қазақ  рулары  Қасым  сұлтанға  ауып  кеткен.  Сыныққа 
сылтау, соған іштей әбден ызаланып жүрген Бұрындық «бұл қай қорлаулары!» деп 

329 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
бұлқан-талқан болған да қалған. «Көрсетейін мен бұларға басынуды!» деп қолына 
темір  табанды  сойылын  алған.  Қарамағындағы  бес  жүз  сарбазын  ертіп,  асқа 
дайындалып  жатқан  ауылдың,  қойға  шапқан  қасқырдай,  бір  шетінен  тиген. 
Шоқпарымен  ұрып  сан  үйдің  шаңырағын  ортасына  түсірген.  Ауылдың  заматта 
әлек-шәлегін  шығарған.  «Хан  тақсыр,  бос  жатқан  соң  қонып  едік», 
«Қарамағыңыздағы  қазағыңбыз  ғой,  дәкпірімізді  алмай,  таң  атқанша  шыдаңыз, 
өзіміз  де  көшейік»  деп  жалынған  ауыл  ақсақалдарын  долы  мінезді  Бұрындық 
ештеңеге  қарамай  «көш  деген  соң  көш!  Қарсыласайын  деген  екенсің!»  деп 
табанда сойылға жыққан. Ойбайлаған қатын, жылаған бала, үрген ит, маңыраған 
қой-ешкі, ауыл үсті азан-қазан болған. Көптен бері алысатын жау шықпай, жынын 
алған бақсыдай, әбден қансырап қалған Бұрындық, жоқ жерден сойыл соғар қос 
тауып, баурын бір жазды. Ат ойнатып, ақырып рақаттанды да қалды. Хан өз елін 
жауынан  қатты  шапты.  Таң  атқанша  Талас  өзенінің  осы  арадағы  бес-алты  кедей 
ауылын  бала-шағасын  шұбыртып,  өліктерін  арқалатып  құмға  айдап  салды.  Бұл 
оқиғаны  жорықтан  қайтқан  ел  азаматтары  естіп,  қандары  қызды,  қаһарларына 
мінді, хан аулын күлін көкке шығарып тал түсте шаппақ болды. Жұрт дүрлігіп қол 
жиналды. Тек Дулат елінің ағасы, Бөрібай батырдың баласы Қасқалдақ би жұртқа 
ақыл айтып, аз уақытқа халық ашуын саябырлатты. 
 
—  Ел  деген  атымыз  бар,  хан  ақымақтық  істеді  деп  біз  ақымақ  болмайық. 
Бұрындық  ханның  бұл  қылығын  Қасым  сұлтанға  жеткізелік,  аға  да,  хан  да  өзінікі 
ғой, әділетін өзі шешсін, — деді. 
 
Жұрт осы сөзге тоқтады. 
 
Бұл хикаяны естісімен қасына бір топ батырларын ертіп Қасым Бұрындық хан 
Ордасына аттанды. Хан бұлардың келетінін күні бұрын естігендей ауыл сыртында 
қарсы  алды.  Астында  аты  шулы,  сүліктей  жараған,  жалқұйрығы  жерге  төгілген 
мұндайда жауға мінер қара айғыры, үстінде оба тастай боп дөңкиіп өзі отыр. Арт 
жағында оба тасының жанындағы балбалалардай төрт баласы. Бәрінің де мінгені 
осы қара айғырдың тұқымы, кілең тоқпақ жал нардай дүлдүлдер. Үстерінде кеуде 

330 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
тұсы  тұтасқан  қалқан  темір,  келте  сауыт,  жеңдері  мен  шалбарлары  ғана 
шынжырдан тоқыған... Бәрінің қолдарында шойын шоқпар, ер басына іле салған 
темір  табанды    қайың  сойыл.  Жақындап  келе  жатқан  батырларды  олар  сол 
түнерген  қалыптарында,  мызғымай  күтіп  тұр.  Жайшылықта  түсі  суық,  долы 
Бұрындық  ашуланғанда,  қаһары  бетіне  жан  қаратпайтын  аяздай  тіпті  ызбарлана 
қалатын.  Бұ  жолы  да  бет-әлпеті  сондай  еді.  Екі  бетінің    түгі  шығып,  қара 
күреңденіп, ісініп, көзі қанталап кеткен. 
 
Бұрындықтың  осынау  ызбарлы  сұсы  жеңді  ме,  батырлар  тақа  таямай  сойыл 
жетпес жерге келіп тоқтады. 
 
— Ассалаумағаликом, Бұрындық хан, — деді олар жамыраса амандасып. 
 
Балалары  «аликомассалам»  деп  еріндерін  жыбырлатты.  Бұрындық  сәлемді 
алған жоқ. 
 
— Бері тая, Қасым, — деді ол оң қолына ұстап тұрған шоқпарын сәл оңтайлап, 
— айтатын құпиям бар. 
 
Түр-келбеті — Қасым таяса, қара шойын шоқпарымен салып қалатындай. Егер 
бұзау бас қара шоқпарды Бұрындық секілді алып күш ұрса, адамның несі  қалады. 
Темір балғамен тақтайға шегені соққандай біржолата жерге кіргізіп жіберері хақ. 
Ал  Бұрындықтан  мұндай  қылықты  күтуге  болады.  Ол  ашу  үстінде  қандай 
қылмыстан болса да бас тартпайды. Ойындағысы орындалса бітті, өліп кетуге бар. 
Бұ  жағынан  Бұрындық  ашу  үстінде  өзін-өзі  шағып  өлтіретін  бүйі  тәрізді,  алды-
артына  қарамайды.  Ханның  мұндай  мінезіне  қанық  қазақ  батырлары  аттарын 
тебініп  қап,  Қасымды  қорғай  алға  шыға  берді.  Бұны  көрген  Бұрындық  ақырып 
жіберді. 
 
 
—  Қайт  кейін,  кілең  қарашы!  Хандар  арасында  қара  қазақ  тұрмас!  Тая  бері, 
Қасым, сөйлесетін сөзім бар! 
 
Бұрындықтың  даусы  тым  қаһарлы  шықты,  батырлар  іркіліп  қалды.  Қасым 
оларға: 
 
 
— Кейін шегініңдер, — деді. — Өзім сөйлесейін. 

331 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
Қасым  өзгелерден  суырылып  шығып,  Бұрындықтың  қасына  барды.  Ананың 
түрі  түтігіп  кеткен  екен.  Екі  көзінен  қара  күреңденген  бетін  жуа,  бармақтай-
бармақтай жас тамшылап тұр. Ызаланған бураның көзінен жас шығатынын Қасым 
бұрын  көргені  бар.  Денесі  мұздап  кетті.  Шіркін,  жан  деген  тәтті  ғой,  амалсыз 
ханның  қолындағы  қара  шоқпарға  қарады.  Бұрындық  бұған  көңіл  бөлген  жоқ. 
Және көзімнен жас шығып тұр-ау деп қымсынбады. Сорғалаған жасын да сүртпей 
Қасымға  алар  бүркіттей  түксие  сестеніп,  сәл  қарлыққан  даусын  көтере  сөйлеп 
кетті. 
 
— Қарамағыңдағы елің теріс қарап кетсе, хан деген ит қорлық екен. Оны мен 
Әбілқайыр  ұрпағына  қыздарымды  бергелі  білдім.  Қонысымды  жайладың  деп 
қамсыз  жатқан  елді  шапсам,  сынықтан  сылтау  іздегенім.  Айып  менен.  Бірақ 
айыптымын  деп  қарашыға  бас  иер  жайым  жоқ.  Оны  жақсы  білесің,  Қасым. 
Жазылмас кеселдің емі — өлім. Ал менің кеселімнің жазасы өлімнен де ауыр. Бұл 
жазаны өзіме өзім таңдап алдым. Жазам сол! Ертең күйеу балам Мұхамед-Темір 
сұлтанның  қолына,  Самарқантқа  көшемін.  Сен  жеңген  жоқсың,  мен  жеңілгем 
жоқпын.  Жұртымды  басқара  алмаған  өз  күнәмды  өзім  осылай  жумақпын.  Дәшті 
Қыпшақты  билеген  Бұрындық  Мұхамед-Темір  сұлтанды  күшік  күйеу  етіп  өз 
ордасына  кіргізудің  орнына,  ата  жауы  Әбілқайырдың  ордасына  өзі  күшік  ата 
болып кірмек. Бұдан артық жаза, бұдан артық өлім бар ма? Сөз осымен бітсін, ана 
қабыландарыңды  ертіп  енді  кейін  қайт. Ақыл  айтамын  деп,  хан  болуға  жеткізген 
сонау ақылды басыңа мына қара шоқпарымды жұмсатып алып жүрме! 
 
Бұрындық  осылай  деді  де,  атының  басын  бұрып,  аулына  қарай  жүре  берді. 
Қасым оған тоқта демеді. Өйткені мұндай жағдайда Бұрындық шешімі бірден-бір 
дұрыс шешім еді. Халқын басқара алмаса да қайғысын жасыра білді. 
 
Екі апта өтпей бүкіл Дәшті Қыпшақ әулетіне Бұрындық хан Самарқанттағы кіші 
қызы Жауһар-Бикенің қолына көшіп кетпек екен деген хабары тағы естілді. Біреу 
ер  екен  деді,  біреу  ез  екен  деді.  Тегі  ешкім  бәлендей  өкінбеді.  Бірақ  Бұрындық 
көшерінде  тағы  бір  үлкен  жамандық  істеді.  Қара  түнде  жүз  жігітін  жіберіп  бір 

332 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
кезде өзі салдырған Бұрындық қаласын «өзіме де жоқ, бөтенге де қалмасын» деп 
күл-талқан етіп өртетті. 
 
Сөйтіп  ол  уақытында  көше  алмай  қалды.  Ал  көшем  дегенінде  халық  оны 
көшірмеді.  Қасым  сұлтанға  енді  ру  басшылары,  би,  батырлар  емес,  кеше  найза 
ұстап, жауына қарсы шыққан, жаман далбағайлы, көн шалбарлы қара қазақ келді. 
Бірақ  бұлардың  келісі  ел  жақсыларының  келісіндей  емес,  ашулы  келіс  еді. 
Аспанды  қап-қара  боп  жауып  алған  қара  бұлт  тәрізді,  түрлерінен  адам 
шошынарлық, түнеріп кеткен. Қолдарындағы алдаспандарын, жай оғындай жарқ-
жұрқ ойнатып, Қасым сұлтанға күндей күркіреп тілектерін айтты. 
 
—  Жоғалып  кеткен «Жалғыз  көз»  батыр  табылды!  Бұрындықтың  үйінде  екен! 
Сары  ала  төбетімен  бірге  шынжырлап,  бір  итаяқтан  ас  береді  екен!  Аяулы 
батырымызды  қазір  босатып  бер!  Босатып  бермейді  екенсің,  бізге  өкпелеме!  — 
деді. 
 
Халықтың мұндай ашуланған түрін бұрын көрмеген Қасым сұлтан шошып кетті. 
Ашынған  халықтың  өкілі  етіп  Қаптағай  батырды  ертті  де,  ол  көшкелі  жатқан 
Бұрындық аулына өзі келді. 
 
—  Анау  сойылды  жұртты  көріп  тұрсың  ба,  Бұрындық  хан?  —  деді  Қасым 
ауылды қоршаған қалың жұртты көрсетіп. 
 
— Көріп тұрмын. Талағалы жиналған сабалақ иттер тәрізді. 
 
— Егер таламасын десең, қазір Орақ батырды босат! 
 
— Босатпасам ше? 
 
Қасым найзалы жұртты көрсетті. 
 
— Қазір бүкіл аулыңның күл-талқанын шығарады. 
 
—  Әттең,  әттең!  —  деп  барып  Бұрындық  әлі  жығылмаған  қараша  үйдің  есігін 
ашты. 
 
Ашылған  есіктен  Қаптағай  бүкіл  Дәшті  Қыпшаққа  әйгілі,  Бұрындықтың 
жолбарыс  алар  сары  ала  төбетімен  қатар,  шынжырлаулы  отырған,  бет-аузында 

333 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
адам кейпі жоқ кісіні көрді. Орақ екенін танып, Қаптағай ызалана қалды. Беліндегі 
қанжарына қолының қалай барғанын білмей қалды. 
 
— Сабырлық, сабырлық! — деді қасындағы Қасым, шыдамдық көрсетіп. 
 
әлсіреп қалған Орақты атқа отырғызып жатып, Қаптағай: 
 
—  Егер  мына  жұрт  күліңді  көкке  ұшырмасын  десең,  қазір  көш!  —  деді 
Бұрындыққа, сөйтті де өзі бұрылып жүре берді. 
 
Бір ай өтпей осы Талас, Шу маңындағы қазақ руларының басшылары жиналып, 
Бұрындықтың  орнына  боз  биенің  сүтіне  шомылдырып,  ақ  кигізге  көтеріп, 
Қасымды хан сайлады. 
 
Келесі  көктемде  Қасым  хан  жайлауға  Ұлытау  маңына  көшпек  боп  тұрғанда, 
Сайрам  хакімі  Қаттыбектің  бір  топ  арбабы 
1
  мен  ресми  уәкілі  келді.  Бұлар 
Қаттыбектің Сайрамды басқарсын деген сәлемін әкелді. Қасым хан көп қолменен 
Сайрамға беттеді. Қаттыбек қаланың кілтін беріп, өзі Қасым ханның қарамағында 
қызметте қалды.  Бір аптадан кейін Қаттыбектің ақылымен бұлар Сүйіншік сұлтан 
басқарып отырған Ташкентті шабу дайындығына кірісті. 
 
Осы  кезеңнен  қазақ  халқының  ежелгі  қонысының  бірі  —  Түркістан  өлкесін 
өзінің  қарамағына  қайтарып  алуы  үшін  жаңа  күрес  дәуірі  басталды.  Бұл  дәуір 
ұзаққа  созылды.  Бірақ  жеңісті  болып  аяқталды.  Оған  себеп  Қасымның  сол 
дәуірдегі ел билеу  саясаты ғана емес,  халықтың асқан ерлігі, өз жерін, өз елдігін 
қорғауға деген сүйіспеншілігі, қажырлылығы, табандылығы еді. 
 
Қасым хан Мұхамед-Шайбани Ордасынан Түркістан өлкесін қайтарып алу үшін, 
Дәшті  Қыпшақпен  шекаралас  бөтен  хандармен  тату-тәтті  саясат  ұстауды  ойлады. 
Өзге  жұртпенен  араз  бола  тұрып,  Мұхамед-Шайбанимен  күресудің  қиынға 
түсетініне  шек  келтірмеді.  Әсіресе  Қасым  хан  Дәшті  Қыпшақтың  жерімен 
шекаралас  Моғолстанмен,  әкесі  Жәнібектің  өсиетін  орындап,  үнемі  бірге  тізе 
қосып  отыруды  есінен  шығармады.  Әбусейіт  мырзаның  баласы  Омар-Шайх 
көгаршын  ұшырам  деп  мұнарадан  құлап  өлгеннен  кейін,    Жұныс  ханның  қызы 
                                                 
1
 А р б а б — қаланың белгілі адамдары деген мағынада. 

334 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
баяғы  Нигер-Сұлтан-Бегім  Андижанда  жесір  қалған.  Жәнібек  осы  Нигер-Сұлтан-
Бегімді  өзінің  ортаншы  баласы  әдікке  алып  берген.  Әкесі  Омар-Шайх  қайтыс 
болғаннан  кейін  Андижан  дийары 
1
  Омар-Шайхтың  үлкен  баласы  Бабур  мырзаға 
қалған. Бұл кезде Самарқант, Бұқар уәлиеттерін әбусейіттің үлкен баласы Сұлтан-
Ахмет  мырза  басқаратын.  Әдік  сұлтан  осы  Сұлтан-Ахмет  мырзаның  сенімді 
адамының  бірі  болып  Самарқантта  мұзалимдық  қызмет  ететін.  Сұлтан-Ахмет 
мырза  өлгеннен  кейін,  артынан  оның  кіші  баласы  жас  Байсұңқар  мырза  билік 
құрған. Одан Самарқант, Бұқар, Андижан уәлиеттерін тартып аламын деп Сұлтан-
Махмұт  хан  соғыс  ашты.  Бірақ  жеңіліп  қалып,  амалсыз  Дәшті  Қыпшақ  жеріне 
қашты. Онымен Дәшті Қыпшақ жеріне Сұлтан-Махмұт ханмен тілектес болған әдік 
сұлтан да бірге кеткен. Бірақ қазақ жеріне жеткен кезінде қайтыс болды. Соңынан 
қуып  келген  Нигер-Сұлтан-Бегім  қайтадан  Мұхамед-Шайбанидің  жеріндегі  өгей 
балаларының қолына барғысы келмеді. Көңілі ескі дос Қасым ханға ауды. Әрине 
бұл  күндерде  Нигер-Сұлтан-ханым  бұдан  он  бес  жыл  өткен  соң,  Қасым  хан  өліп, 
Қашқардың ханы — ағасы Сұлтан-Сейіттің қолына барып, өзі бір кезде иттің етінен 
жек көрген әбдірашид сұлтанның гареміне жалғыз қызын беретінін білген жоқ. Ал 
қазір қарақат көз, оймақ ауыз сұлу Нигер-Сұлтан ханым өмір бойы арман еткен, ең 
бірінші бетін ашқан Қасым ханға қосылғанына өте-мөте қуанышты еді. Ағасы өлсе 
жесірі  ініге  мұра  —  көне  қазақ  дәстүрі,  Қасым  хан  алтыншы  қатыны  етіп  Нигер-
Сұлтан  ханымды  алды.  Сайрамның  қақпасын  ашқанда,  өзінің  ақрұғында  осы 
Нигер-Сұлтан  ханым  да  болды.  Жастағы  арманы  орындалғанына  Қасым 
бұрынғысынан да қатты рухтанып, енді хандық іске алаңсыз кірісті... 
 
Хандық іс — ол кезде әскер ісі, кім де кімнің әскері күшті болса, сол — хан және 
күшті  хан.  Қасымның  жас  кезінен  ұстаған  жалғыз  сара  жолы  бар.  Ол  жол  — 
бейбітшілік жолы — өз жеріңді ешкімге берме, өзгенің жерін тартып алма. Өзгенің 
жерін  тартып  алмау  оңайға  түскенмен,  күштілер  жеңген  опасыз  сұрқия  заманда, 
өз  жеріңді  бермеу  оңай  іс  емес  еді.  Бұны  жақсы  түсінген  Қасым  Сайрамға 
                                                 
1
 Д и й а р — облыc (Парсы тілінде). 

335 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
келісіменен  тек  өз  ықпалын  Сарысу,  Шу,  Талас  бойындағы  қазақ  еліне  ғана 
жүргізуді ойламай, бүкіл Дәшті Қыпшақ жеріне құлаш ұрды. Әкесі Жәнібектей бұл 
да қазақтың бар руына «бірігіп ел болайық» деп кісі жіберді. Өзі әзірге бір өлкенің 
ғана  ханы  бола  тұрып,  енді  бүкіл  қазақты  билейтін  ұлы  хандық  құруды  ойлады. 
Кімді  хан  етеді?  Оны  халық  өзі  шешсін  деп,  өз  атын  атаудан  бас  тартты.  «Хан 
ақылы қырық кісілік, халық ақылы қырық мың кісілік: көппен кеңесіп  пішкен тон 
келте  болмайды»  деп  бұл  мәселені  халықтың  шешіміне  қалдырды.  Әкесі 
Жәнібектің  диван 
1
  заңы    етіп  кеткен  «Тағанақ  кеңесі»  мен  «Тұрымтай  кеңесін» 
қайтадан күшіне енгізді. Хан болдым деп бірден шабуылға кіріспей, алдымен өзін 
басқа  біреу  шауып  алмас  үшін,  Созақ,  Ұлытау,  Сайрам,  Сарайшық  бекіністерін 
жөндеп, мықты әскер құруды арман етті. 
 
Осы  кезде  тағы  бір  ұлы  уақиға  болды.  Бүкіл  Түркістан,  Самарқант,  Бұқар, 
Андижан,  Шахия,  Хизар,  Хорезм,  Құндыз,  Бадахшанды  жаулап  алған  Мұхамед-
Шайбани хан енді Қорасанға аттанды. Адамның тасы өрге домалап тұрған кезде, 
қандай  қиын  істің  болса  да  қиюы  келе  қалады.  Мұхамед-Шайбани  да  қисынын 
тауып, Қорасанды жаулап алды. Адам баққа, атаққа тойған ба, Мұхамед-Шайбани 
бұған  да  қанағаттанбады.  Өлер  бала  бейітке  жүгіреді,  ол  енді  сонау  қарлы 
Памирды  жайлаған  Хазар  еліне  аттанды.  Бірақ  хазарлар  жықпыл-жықпыл 
Гиндықұштың арасына тығылып алып, оған таптырмады. Амал жоқ, кейін қайтуға 
тура келді Ауған жеріндегі Тілман өзенінің жағасымен төмен  түсті. Бірақ бұл өзен 
бірімен бірі жалғасып жатқан ұшы-қиыры жоқ шың құз тастардың арасымен өтеді. 
Сонау бұлт сүйген биіктегі жіңішке қоба жолмен  қайтып келе жатқан көп әскерге 
құлама құздардан, пышақ кескендей жылтыр жартастардан төмен түсіп су алу, не 
аттарын  суару  ғажайып  михнатқа  айналды.  Су  жетпей  біраз  адамдары  қырылды, 
аттары зорығып өлді. Осындай қиындықпен келе жатқандарында күз түсті. Кенет 
ақ  жауын  басталды.  Енді  бұрынғыдан  да  қиын  жағдай  туды.  Күндіз-түні  тынбай 
жауған ақ жауын тау арасындағы тас жолды жуып кетті. Аяқ басса тайғанап, адам, 
                                                 
1
 Д и в а н (фарсыша) — бұл арада хан кеңесі деген мағынада. 

336 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
мал  тұңғиық  шыңырауларға  қарай  домалай  жөнелді...  Қаншама  әскер  апатқа 
ұшырады.  Өстіп,  өлдім-талдым  дегенде  әйтеуір  қыс  түсе,  Мұхамед-Шайбани 
қалған  әскерімен  Қорасанға  жетті.  Азып-тозған,  әбден  жүдеген  әскеріне  енді  ол 
елдеріне қайтуға рұқсат етті. Аштықтан көздері үңірейген, үстеріндегі киімдерінің 
жұлма-жұлмасы шыққан бір кездегі мұздай боп қару-жарақтанған айбарлы әскер, 
енді кенет қайыршы секілденіп, сонау Иран мен Ирактың шекарасынан Түркістан 
өлкесіне дейін шұбатыла босты. 
 
Бұл  бір  ғажайып  көрініс  еді.  Мұхамед-Шайбани  лашкері  келе  жатыр  десе, 
бұрын жылаған бала уанатын қаһарлы, айбарлы әскер енді қатын ұрып алатындай 
тобырға  айналды.  Олар  өз  елдеріне  жеткенше  күн  көру  үшін,  топ-топқа  бөлініп, 
жолдағы бейбіт жатқан дихтарды тонай жүрді. Көптеген жұрт енді өз әскерінен өзі 
қашты. Халықты үрей биледі. 
 
Дәл  осы  кезде  өзге  хандардың  демеуімен  Иранның  әміршісі  Шах-Ысмайыл 
Қорасанға  жорық  салды.  Бұл  кездегі  өзінің  астанасы  Гератқа  әскерсіз  жеткен 
Мұхамед-Шайбани,  енді  бұл  арада  қалуы  —  құр  үйде  отырып  өлуі  екенін  сезіп,  
«жауынгерлер  Мервке  жиналсын»  деп  жан-жағына  хабаршыларды  шаптырды. 
Бірақ  әбден  азған-тозған,  шаршаған  әскер  жинала  қоймады.  Өзі  Мервке  келген 
шақта,  соңынан  Шах-Ысмайыл  да  қуып  жетті.  Амал  жоқ,  жиналған  бар  әмір,  
баһадур,  сұлтандарымен ұрысқа  шығуға  тура  келді.  «Тарихи  Рашидида»:  «Кім  де 
кім  өзгеге  ажал  азабының  шербетін  қанша  ішкізсе,  өзі  де  сол  удан  соншалық 
ішеді»  деп  айтқандай,  оның  да  өлім  ыдысы  лықылдап  толған  еді.  Осы  айқаста 
атасы  Әбілқайырдың  жасына  жетпеген,  бүкіл  Орта  Азияны  жаулап  алған,  атақты 
Мұхамед-Шайбани  хан  жекпе-жекте  жас  жолбарыс  Шах-Ысмайылдың  қолынан 
қаза  тапты.  Соңғы  он  жылдың  ішінде  елінің  шетіне  сан  келіп,  талай  рет  тыныш 
жатқан  жұртты  қан  қақсатқан  ұлы  жиһангер  батыр    ханның  бас  сүйегінен  Шах-
Ысмайыл шарап ішетін ыдыс істетті. 
 
Бұл  уақытта  Қасым  хан  ордасы  әбден  күшейіп  алған-ды.  Бүкіл  Дәшті 
Қыпшақтың көп рулары ер жүрек әміршісін ту етіп көтеріп, маңына жинала түскен. 

337 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
Қасым  хан  бұның  алдында  Мұхамед-Шайбанимен  бірнеше  рет  майданда 
кездескен. Әбден кемеліне жеткен әккі әскер бірін-бірі жеңе алмай ит жығыс келе 
берген. Ал Қасым хан қаншалық бейбітшілік өмірді сүйгенменен, енді Әбілқайыр 
ұрпақтарымен  алыспасқа  мүмкіндігі  қалмаған.  Осыдан  екі  ай  бұрын  Мұхамед-
Шайбани  Түркістан  жерінде  қазақ  саудагерлері  сауда-саттық  жүргізбесін  деп 
жарлық берген. Бұнысы бүкіл Дәшті Қыпшаққа зорлық еді. Халыққа қаладан керек 
затыңды  алма  деу  әрине,  зор  қиянат.  Осындай  жағдайда  жүргенде  Қасым  хан 
Мұхамед-Шайбанидың  өлгенін  есітті.  Бұл  күндерде  Қасым  хан  Түркістан  өлкесін 
біржолата жаулап алуға дайын еді. Қазір оның қарамағында үш жүз мыңдай боп 
қаруланған атты әскер бар. Осы бір кез бытырап жүрген қазақ руларының басын 
қосып алтын тұғырына қонып, шын мемлекет бола бастаған кез еді. Қасым ханның 
да  абыройы  әбден  көтеріліп  болған.  Оның  Дәшті  Қыпшақтың  елдік,  жауынгерлік 
даңқын  «Тарихи  Рашиди»  айтқандай, Жошы  ханнан  кейін  бүкіл  Шығысқа жайған 
әлуетті шағы еді. 
 
Күн айнадай ашық. Күзгі салқын жел сарғайып кеткен ен даланы аймалай сүйіп 
ақырын  еседі.  Бір  топ  батырларымен  Қасым  хан  Созақтағы  хан  сарайының 
алдында тұр. Осы арадан қазақ жерін қайта шапқалы келе жатқан Қытай, Ойрат, 
Ақсақ  Темір  ұрпақтарының  қалың  әскеріне  қарсы  ұлы  айқас  басталмақ. 
Қолдарындағы  темір  найзаларының  сүйір  ұштары  мен  арқаларына  таңып  алған 
болат  қалқандары  күн  көзімен  шағылысып,  хан  сарайының  алдынан  майданға 
бара жатқан кілең жүйрік мінген қалың әскер лек-лек боп өтіп жатыр. Ұшы-қиыры 
жоқ, бүкіл даланы алып жарқ-жұрқ етеді. 
 
Кенет  Қасымның  көзі  әскерінің  алдыңғы  қатарында  кетіп  бара  жатқан,  бетін 
қара далбағайымен жапқан көк сауытты батырды шалып қалды. Бұл Орақ еді. Хан 
ақырын  езу  тартып  күлімсіреді.  «Халық  қамын  ойлаған  батыр  хан  қолына  келіп 
қосылса, бұл жақсы ырым. Хан саясатының онда халық көкейіне қонғаны». 
 
Қасымның  көзі  енді  дәл  қасынан  ақбоз  сәйгүлігін  ойнатып  өтіп  бара  жат- 
қан,  ақ  берен  сауыт  киген  жас  батырға  түсті.  Атының  сымбаттылығына,  жас 

338 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
батырдың  отырысына  сүйсінген  хан  көзін  одан  көпке  дейін  алмады.  Бұл  өзінің 
баласы — Хақназар еді. Ұрысқа алғашқы аттануы. 
 
Қасым үндемеді, тек баласы ұзап кеткенше оның ту сыртынан қарай берді... 
 
 
 
 
 

339 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
Эпилог 
 
 
Қазақ  хандары  Түркістан  өлкесі  үшін  сексен  жылдай  соғысты.  Ақырында,  осы 
Хақназар  хан  болған  кезінде  ғана  тегіс  өз  жерін  өзіне  қайтарып  алды.  Хан 
астанасын Яссыға көшірді. Содан кейін барып оны Түркістан деп атап кетті. Және 
осы Хақназар хан кезінде үш жүз жылдан көп әңгіме болып келген   жай — бүкіл 
қазақтың  Үш  жүзге  бөлінуі  аяқталды.  Қасым  хан  осы  баласын  көргенде  өзінің 
алғашқы  жорыққа  аттанғаны  есіне  түсіп,  ішінен  баласына  «бақытты  бол!»  деп 
күбірледі. Иә, Сар даласында, сонау ұзақ тарихында қазақ халқы не көрмеді. Суға 
да  батты,  отқа  да  жанды,  бірақ  тірі  қалды,  құрып  кетпеді.  Осының  бәріне  айғақ 
халықтың ерлігі, тағдыры үшін күреседі. 
 
Бағанадан  бері  әскерінен  көзін  алмай  тұрған  Қасым  хан  осыншама  жауынгер 
ұл берген халқына риза болып кетті. 
 
—  Мына  сұрапыл  күшке  қарап  тұрып  бір  ойға  келдім,  —  деді  ол  қайтадан 
жақында ғана майсары болған Оңай батырға, — қазақ елі нағыз бір алмас қылыш 
қой,  қарашы,  алмас  қылыштан  айни  ма?  Ол  —  жарқ-жұрқ  етіп,  байтақ  даланы 
дүбірлеткен қалың әскерді көрсетті. 
 
—  Кәп  осы  алмас  қылыш  кімнің  қолында  болады,  сонда  ғой,  —  деді  Оңай 
батыр ханға сәл бұрылып, — кім оны қалай ұстайды, қандай арман үшін  жауына 
салады. 
 
—  Жөн  айтасың,  —  деді  Қасым,  —  бабын  таппасаң  қыран  құс  қасқыр  ала 
алмайды, — сөйтті де ол қалың қол аттанып бара жатқан күншығыс пен оңтүстікке 
қобалжи  қарады.  —  Ел  шетіне  жау  келді,    алмас  қылыш  тағы  қынабынан 
суырылды... Арты немен тынбақ?