Көшпенділер Алмас Қылыш

13 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
маңына  қазақтың  Қаптағай,  Бөрібай,  Қарақожа  секілді  ерлігі  үшін  әр  ру  аттарын 
ұран  ғып  көтерген  аңғал  батырлардан  көрі,  өзі  тәрізді,  дәулеті  шалқыған  сұлтан, 
әмір, хакімдерді жинайтын. 
 
Әбілқайырдың  ойынша  осылармен  тіл  тапса,  болғаны.  Ал,  тіл  табу  үшін  хан 
қандай  тәсіл  қолданса  да,  Жәнібек  пен  Керей  көнбей-ақ  қойған.  Бұл  сұлтандар 
күннен-күнге араларын ханнан алыстатып бара жатқан. Арғын мен Қыпшақтың да 
қазір екі бөлінуінің түп себебі де осы екеуінің хан Ордасына деген ала көздігінен 
туған. 
 
Ел  билеу!  Бұл  —  мансапқор  жанның  ұлы  тілегі.  Кенет  Әбілқайырдың  есіне 
Шыңғыстың ел билеу жөнінде балаларына айтыпты-мыс деген қағидасы түсті. Ұлы 
хан  жаулап  алған жерін  төрт  ұлысқа  бөліп,  төрт    баласына беріпті.  Сол  мәжілісте 
әкесінен өсиет естігісі келген үлкен ұлы Жошы: «Ұлы мәртебелі, әлем әміршісі, хан 
қандай  болу  керек?»  —  деп  сұрапты.  Шыңғыс:  «Хан  халқының  көңілін  табу  үшін 
ақылды,  ал  халқы  оның  көңілін  табу  үшін  тақымды  болуы  керек»,  —  деп    жауап 
беріпті. 
 
Шыңғыстың  екінші  баласы  Жағатай:  «Ханды  қайткенде  халқы  сыйлайды?»  — 
деп сұрапты. Шыңғысхан: «Халқың сыйласын десең тағыңнан түспе», — деп жауап 
беріпті. 
 
Шыңғысханның  үшінші  баласы  Үгедей:  «Хан  қайткенде  тағынан  түспейді?»  — 
деп  сұрапты.  Шыңғысхан:  «Маңына  өзінен  ақылы  төмен,  бірақ  құлқы  өзіндей 
адамдарды жинай білсе, сол хан тағында ұзақ отырады», — деп жауап беріпті. 
 
Шыңғыстың  төртінші  баласы  Төле:  «Қандай  хан  абыройлы  болады?»  —  деп 
сұрапты.  Шыңғысхан:  «Ойынан  шықпаған  туған  баласын  да  бауыздай  алар  хан 
әрқашанда абыройлы болады», — деп жауап береді. 
 
Шыңғысханның  осы  төрт  ақылын  алған  төрт    баласы  өле-өлгенше    абыройлы 
хан болып өтіпті-міс. 
 
Әбілқайыр да осы төрт өсиетке бас иген адам. Сондықтан да ол маңайына тек 
Сайбан  ұрпағы  емес,  Шыңғысханның  өзге  балаларының  да,  Жошының  өзге 

14 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
бұтағын  да  жинаған.  Тек  бұлардың  бірде-бірі  өзінен  ақылды  болуға  тиісті  емес 
және үнемі оның ойынан шығып отыруы керек. Солай болып та келген. Тек соңғы 
кезде  ғана  Орда  маңындағы  сұлтандар  арасындағы  дау-жанжал  күшейе  түскен. 
Әсіресе,  бұл  алауыздыққа  дем  беріп  жүрген  —  ақыл-айлалы  Жәнібек  сұлтан. 
Серіксіз жау болмайды, оған шөбере ағасы Керей қосылған. Бұлардың бергі өкпесі 
Әбілқайырдың қазақ пен өзбек арасындағы саясаты болғанмен, хан ойынша түпкі 
армандары бақ күндестік. Көк Орданы екіге бөліп, қазақ хандығын құрмақ. Өздері 
соны билемек. Ал Әбілқайыр бауыр басып қалған Дәшті Қыпшаққа, ешкімді ортақ 
етпек емес. Ортақ етпек түгіл, осынау қарамағындағы Мауреннахр, Дәшті Қыпшақ, 
Қорасан  жеріне  шектес  елдерді,  әсіресе  Моғолстан  хандығын  түгелдей  қосып 
алмақ. 
 
Барлық елді жеке өз басыңа табындыру қасіреті  — о да бір іштен  жеген жегі 
құрт.  Мұндай  кеселге  душар  болған  адам  тек  өз  мерейім  өсе  берсін  дейді.  Ол 
мұндай  арманның,  әр  нәрсеге  дұрыс  баға  беріп,  дұрыс  қарайтын  ақылын    іштей 
жеп жатқан жегі құрт екенін аңғармайды. Кесел бүкіл денесін қаулай алып болып, 
бір  күні  тек  қауқиған  сыртының  өзінен  өзі  опырылып  түсетінін  күні  бұрын 
байқатпайды. Бұл кеселдің күші де, қауіптілігі де осында. 
 
Көк  Орда  ел-жұртын  жеке  билеп  келген  Әбілқайыр  мен  қазақ  Ордасын  бөліп 
алам  деген  Жәнібек  сұлтанның  таласы  әлдеқашан-ақ  басталған.  Бұлар  бір-бірін 
жан алқымнан ала түсер көкжал қасқыр мен  арлан тазы теңдес. Араларында бітім 
болуға тиісті емес. Бірақ әлі қарсы шабар күн туған жоқ, тек қазір сол күнді күтіп 
жүрген жағдайлары бар. 
 
Әбілқайыр бір рет Жәнібекті мүлдем құртып жібере де жаздады. Әттең, әттең, 
ойлаған  жеріне  жете  алмай  қалды.  Хан  сол  бір  сәтті  кез  есіне  түссе-ақ  әлі  күнге 
дейін бармағын шайнайды. Шыңғысханның «ойынан шықпаған туған баласын да 
аямаған  хан — хан бола алады» деген қағидасын жақсы ұққан Әбілқайыр, әрине 
Жәнібекті  аяйын  деген  жоқ,  бірақ  бұл  жалғанда  жазмыштан  күшті  не  бар? 
Ажалсыз — аждаһаның аузынан құтылады. 

15 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
Оқиға  былай  болған  еді.  Әбілқайырдың  Маңғыт  руынан  алған  бәйбішесінен 
туған  он  жеті  жасар,  аппақ  жұмыртқадай,  жастық  желікті  ерте  бастаған  жеңіл 
мінезді,  ерке  қызы  Ғайып-Жамал-Сұлтан-Бегімнің  сұлу  жүзді,  арыс  тұлғалы 
Жәнібекке  көңілі  кеткен.  Хан  қызына  қолы  жете  алмай  өліп  жүрген  өзге  батыр, 
сұлтандарға  көзі  түспей,  төрт  әйелі  бар  Жәнібекке  неге  сонша  құмар  бол- 
ғанын  кім  білсін,  әйтеуір  қыздың  өзі  ортаға  жеңгелерін  салып,  ұзатылғанша 
сұлтанмен  көңіл  қосуға  тілек  білдірген.  Бұл  кезде  Әбілқайырмен  арасы  іштей 
әбден  суып  болған  Жәнібек:  «әкесінің  кеудесіне  міне  алмасам  да,  қызын  тоят 
етсем, о да ханнан бір өшімді қайтарғаным емес пе» деп, алдымен хан қызымен 
жақындасады  да,  артынан  қыздың  оңашадағы  сан  түрлі  назды  қылықтары  ұнап, 
оған үйленбекші болады. Ханға қызын берсін деп, шөбере ағасы Керейді салады. 
Жайшылықта  қастарымен  татуласу  үшін  қыз  алып,  қыз  беруге  оңай  баратын 
Шыңғыс тұқымы, бұл жолы қасара қалады. Жәнібекпен, түбі бірге от жағып, түтін 
түтете  алмайтынын  сезген  хан,  қызын  беруден  үзілді-кесілді  бас  тартты.  Бірақ 
жауабын тікелей айтуға, Тоқай Темір ұрпағын біржолата шамдандырып алармын 
деп  ойлайды  да,  «Жақсы,  ойланып  көрелік,  шешімін  күз  қыстауға  қайтқанда 
естірсіңдер»  дейді  Керейге.  Ханның  бергісі  келмей  отырғанын  түсінген  Керей 
намысқа шауып, Ғайып-Жамал-Сұлтан-Бегімнің бетінің ашылып қалғанын алыстан 
тұспалдап сездіреді. Енді қызының абыройы үшін Жәнібекке бергенің дұрыс деген 
сыңай  білдіреді.  Қызының  мұндай  күйге  ұшырағанына  намыстанып  қалған  хан,  
сырттай сыр бермей: 
 
— Жақсы, жауабын күз қыстауға барған соң аларсыңдар, — дейді жаңағы сөзін 
қайталап,  сазарған  қалпында,  Керей  кеткеннен  кейін,  дәйекші  Инелікті  жіберіп, 
шымшып алар еті жоқ, қан-сөлсіз сұп-сұр боп қатып қалған Құрыбай жан алғышты 
шақыртып алады. 
 
—  Менің  қызым  Ғайып-Жамал-Сұлтан-Бегім  бабалары  заңы  бойынша  «қан 
төгілмей» өлуге тиісті! — деді оған. 

16 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
«Қан  төкпей»  өлтіру  —  ақ  кигізге  орап,  екі  жағынан  бұрап  тұншықтырып,  не 
аяғы мен басын артына қайырып, бел омыртқасын сындырып өлтіру. Көне монғол 
ғұрпында бұл жеңіл өлім. 
 
Ертеңіне Ғайып-Жамал-Сұлтан-Бегімді бабасы Жошы ажал тапқан көне монғол 
әдісімен емес, басқа тәсілмен: жүрегіне қанжар салып өлтіріп кетеді. Бұлай өлтіру 
кімнің  ісі  екенін  білсе  де  жұрт  үндемейді.  Хан  жарлығы  екенін  сезіп,  жұмған 
ауыздарын ашпайды. 
 
Қызын  құрметтеп  қойып,  жетісін  бергеннен  кейін,  хан  тағы  Құрыбайды 
шақыртып алып: 
 
— Ертең аңға шығамыз. Жаныңа екі-үш сенімді адамыңды ерт. Жәнібек сұлтан 
да Ғайып-Жамал-Сұлтан-Бегім ажалымен өлуге тиісті, — деп бұйы-рады. 
 
Бұл  жолы  Құрыбай  жан  алғыш  жалт  береді.  Жәнібекті  өлтірсе  жауапсыз 
кетпейтінінен қорқады. 
 
—  Менің  қай  уақытта  аңға  шығатынымды  білетін  сұлтандар  сезіктеніп 
қалулары мүмкін, — деген ол, — бұ жолы аңға шықпауға, хан ием рұқсат етіңіз... 
Менің орныма туған інім Сарыбай барсын... 
 
Өз  басын  пәледен  аман  алып  қалғысы  кеп,  туған  інісін  қауіпке  қиып  тұрған 
қасқыр мінездес Құрыбайдың қылығына Әбілқайыр хан езу тартып күлген. Иә, хан 
маңайына өзіне керек адамдарды тарта білген. Бабасы Шыңғысханның Жағатайға 
айтқан  ақылын  құрандай  бекер  жаттап  алмаған  екен.  Хан  тағының  амандығы, 
міне, осындай құлқы өзі тектес жандармен сақталады. Бұлар барда, Әбілқайыр да 
бар. 
 
— Болсын, — деген ол, — тек не істейтінін Сарыбайға дұрыстап түсіндір. 
 
Ал  Жәнібек  ханның  мезгілсіз  кезде,  қызының  мынандай  жан  түршігерлік 
айуандық  әдіспен  қаза  тапқан  шағында,  аңға  шығуының  болашақ  бір  қанды  
оқиғамен байланысты екенін айтпай-ақ түсінген. Оның үстіне Әбілқайыр Жәнібек 
пен Керей сұлтанға «Менімен бірге аңға шықпай ма екен?» — деп арнаулы    кісі 
салған. 

17 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
Хан  аңға  шығарда  Орда  маңындағы  сұлтан,  әмір,  батыр,  билерге  хабар  беру 
ежелгі  салт.  Жәнібек  бұдан  күдіктенген  жоқ.  Оның  күдіктенгені  ханның  аңға 
мезгілсіз уақытта шығуы мен басқа бір себеп еді. Сұлтан астыртын тіл алып көрсе, 
соңғы  кезде  Әбілқайырға  қырғи  қабақтана  бастаған  бекзадалардан  ешкім 
хабарландырылмапты. Бұл жолғы шақырылғандар кілең Әбілқайырдың өзіне дос 
адамдары және Жәнібек пен Керей ғана екен. 
 
Хандардың аңға шығуы ежелден бір үлкен мереке. Жұрттың жақсы ат, қыран 
құс,  салтанатты  қару-жарақ,  ер-тұрмандарын  көрсететіні  осы  жер.  Ердің  ерлігі, 
ептілігі, мергендігі де байқалатын осы  жер... Жайшылықта мардамсып жүретін өр 
көңіл  батырсымақтардың  күтпеген  жерден,  қамыс  арасынан  өзіне  қарсы  атыл- 
ған  ірбіз,  барыс,  арыстандардан  үрейі  ұшып  кетіп,  қолындағы  алдаспанын 
көтеруге  де  жарамай,  жайрап  қалатыны  да  осы  ара.  Той-думан,  жарыста 
жамбыны бір атқаннан жарқ еткізіп жерге түсіретін мергендердің, аяқ астынан зу 
етіп тұра қашқан қыр қоянынан сасып қалып, қолындағы садақ жебесін құла жон- 
ға жіберіп күлкі болатыны да осы ара... Бұрынды-соңды жұрт көзіне түспеген жас 
жігіттің, қанжардай қос азу тісін жалақтатып, қылшық жалын тікірейтіп, тайшадай 
қара  доңыз  қарсы  ұмтылғанда,  үзеңгісіне  шірене  тұрып  сауыт  бұзар  жебесін  қақ 
маңдайдан  қарыс  сүйем  кіргізіп,  омақата  құлатып,  атаққа  ілінетіні  де,  тағы  сол 
саят базарында. 
 
Жәнібек  Керей  сұлтанмен  іштей  жер  танысып,  ақылдасып  алғаннан  кейін, 
ханмен  бірге  аңға  шықпақ  болды.  «Тағдырдың  жазғанын көріп  алармын,  — деді 
ол,  —  егер  ажалың  келсе,  алтын  сандық  ішінде  тығылып  жатсаң  да    табады.  Ал 
ажалың жоқ болса, жаңбырдай жауған оқтан да адам тірі қалады». Керей де бұны 
мақұлдады, тек «сақ болайық және қасымызға сенімді жігіттерді көбірек ертелік, 
—  деді  ол,  —  егер  біз  аңға  шықпай  қалсақ,  Әбілқайыр  хан  ойын  сезгенімізді 
бірден ұғады. Ондай жағдайда тастай түйініп алған хан, шешінген судан тайынбас 
дегендей,  ойлаған мақсатына  жету  үшін  басқа  шара   қолданады. Ажал  қашан  да 
болса ерте, егер дәміміз сол күні бітер болса, оған да тәуекел!» 

18 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
Жәнібек енді аңға шығуға қамдана бастады. Сұлтанның жалғанда жақсы көрері 
жүйрік  ат,  қыран  құс.  Ол  Дәшті  Қыпшақтағы  атақты  құсбегінің  бірі  болатын.  Ақ 
Ордасының  жанында  бүркіт,  қаршыға,  лашын,  тұйғын,  ителгілерге  арнап  тігілген 
қараша үйлері іргелес тұратын. Өзге құсбегідей бүркітті ол балапан күнінен емес, 
әбден қанды балақ болған кезінде торға түсіретін. Сосын үйрететін. Далада өскен 
қыран алғыр келеді дейтін. Тағы бүркіт көпке дейін көндікпейтін, сөйтсе де әбден 
жыртқыш  құсты  баулуға  машық  болған  сұлтан  еркіне  қоймайтын.  Кереге  қанат 
қыранға  томаға  кигізіп,  алтыбақанда  әткеншек  тепкізіп,  ат  үстіндегі  қимылға 
үйрететін. Содан кейін суға салып, ақ  жем ғып ет беретін. Алғашқы кезде көндіге 
алмаса  да, ашыққан  қыран  бірте-бірте  бұл  ақ  жемге  де  үйренетін.  Осылай  бірте-
бірте  асау  бүркіт  жуасып,  иесіне  мойынсұна  бастайтын.  Содан  кейін  барып, 
бүркіттің  томағасын  алып,  қызыл  жегізеді.  Қанды  көз  жыртқыш  қызыл  етті 
көргенде,  жанын  қоярға  жер  таба  алмай  асығады.  Ием  қашан  жем  береді  деп 
шыдамсыздана  күтеді.  Қыранын  мұндай  жағдайға  жеткізген  Жәнібек  енді  құсын 
қолға  қондырып,  атқа  мініп,  ұшырып  байқайтын.  Алыстап  бара  жатса  кейін 
шақырады.  Иесінің  даусына  әбден  үйренген  құс,  жаны  сүйер  қызылға  қарайлап 
қайта  оралады.  Осылай  түз  қыранын  бірте-бірте  сыннан  өткізіп  қолға  мейлінше 
үйретіп болғаннан кейін, бір күні оны алып шығып, қызыл түлкіге салатын. Қыран 
құс  тұтқында  боп,  қанша  қолға  үйренсе  де,  кенет  өзінің  ата  салтына  бағып  сол 
баяғы  тағы  қалпына  тез  көшетін.  Көктен  шүйіле  түсіп  қызыл  түлкіні  іледі.  Ыстық 
етке  тұмсығы  тиіп  дәніккен  бүркіт,  ием  тағы  түлкіге  салса  екен  деп  шабыттана 
түседі. 
 
Жәнібектің осылай үйреткен бірнеше кереге қанат, ақ иық қыраны болушы еді. 
Бірақ  қыс  бойы  аңға  салған  бүркіттерін  ол  жаз  шыға  түлетуге  кіріскен.  Күз  таяп 
келе  жатқан  соң,  кеше  ғана  ақ  жем  беріп,  қырандарын  баптай  бастаған.  Бүркіт 
салуға  ерте  болған  соң,  Жәнібек  бұ  жолы  бүкіл  Дәшті  Қыпшаққа  аты  шыққан 
Сомбалақ  атты  қаршығасын  алып  шығуды  жөн  көрді.  Хан  шақыруынан  қатты 
сезіктенген  Жәнібек,  бешпетінің  ішінен    қорасан  болатынан  жұқа  етіп  тоқыған 

19 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
шағын  сауыт  киді.  Алдаспанын  қамсыз  қайрап,  садақ  жебесіне  жаңадан 
сұңқардың қауырсынын қадады. 
 
Ханның  аңға  аттанатын  күні  жеткенде  адыр  басына  керней-зурнайшылары 
шығып,  бүкіл  даланы  басына  көтере,  барылдата  тартып,  аңшыларға 
«жиналыңдар»  деп  белгі  берді.  Оқшау  төбелі  мидай  дала.  Ат  құлағы  мен  бұйра 
қымыздығы  аралас  біткен  жасыл  шалғын.  Әлжуаз  сабақтары  толығып  ылдидағы 
қызғалдақ,  сарғалдақтар  көк  майсадан  жоғары  көтеріліп,  өрекпіп  жеткен...  Тұс-
тұстан  төбе  басына  сұлтан,  әмір,  бектер  ағыла  бастады.  Кенет  хан  ордасы  
жағынан  бір  топ  адам  көрінді.  Өзгеден  сәл  үздіктеу  келе  жатқан,  жал-құйрығын 
түйіп  тастаған  күрең  қасқа  жүйрік  ат  мінген,  үстінде  аң  аулауға  деп  арнап  тіккен 
шолақ сауыт, зерлі күміс дулығасы бар Әбілқайыр ханның өзі. Соңынан ергендері 
үзеңгілес батыр нөкерлері. Кілең жеңіл сауыт, ықшам киім киген. Аттарының бәрі 
жал-құйрығын  түйіп  тастаған,  ауыздығымен  алысқан  жүйріктер.  Үстеріндегі 
сауыттары,  асынған  қару-жарақтары  күнмен  шағылысқан  осынау  топтың  ішінен 
үш-төрт  әйел  көзге  түседі.  Әсіресе,  ортада  келе  жатқан,  бүкіл  Дәшті  Қыпшақ 
жеріне  әйгілі,  «Ортеке»  деп  ат  қойылған  күлсары  сәйгүлік  мінген  жас  әйел 
таңғажайып салтанатымен анадайдан-ақ көздің жауын алады. Астындағы сайгүлік 
жүйрігінің ат-әбзелі, жүген-құйысқаны, өмілдірігі — бәрі сары алтынмен апталған. 
Әйелдің  үстінде  алтын  жіппен  зерлеген  сарғылт,  дүрия  қысқа  шапан,  басында 
сүйір  ұшты  құндыз  бөрік.  Шалбарының  етегі  де  алтын  оқамен  әдіптелген. 
Кеудесіндегі  гауһар  таспен  безелген  алқасы  көзді  шағылыстырып  күн  сәулесімен 
ойнайды.  Алыстан-ақ  бұл  әйел  қалың  көкпек  арасындағы  сарғалдақтай,  көзді 
тартады.  Өзі  де  мейлінше  сұлу,  жаңа  туған  ай  секілді    жіңішке  қасын  сүрмелеп 
тастаған. Ұзын шаштарын жиырма-отыз сала етіп, ұп-ұсақ етіп өрген. Бір өзінің түр-
келбеті  бүкіл  әлемге  сән  бергендей  осынау  салтанатты  әйелді  көрген  адам  «бұ 
жалғанда  мұндай  жан  жаратылмас»  деп  ойларлық.  Бұл  —  Әбілқайыр  ханның 
төртінші әйелі, атақты ғалым — Самарқант ханы Ұлықбек мырзаның қызы Рабиу-
Сұлтан-Бегім сұлу еді. Бұлар төбеге жеткен кезде солтүстіктегі ақ ордалардан тағы 

20 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
бір  топ  салт  атты  көрінді.  Алдарында  қос  қара  көк  жүйрік  мінген  Жәнібек  пен 
Керей.  Екеуі  де  аңға  шыққандарын  әдейі  аңғартқандай  иықтарына  қаршыға 
қондырған.  Ерлеріне  атпа  найза  ілген.  Киімдері  де  ықшамды.  Құндыз  жағалы, 
қысқа  лұқпан  шапан,  бастарында  қазақы  қимаш  бөрік,  сырттарынан 
қимылымызға жеңіл болсын деп кереге көз торлы сауыт киген. Ерлерінің басына 
ешкі  терісінен  жасаған  дабыл  іліп  алған.  Бұл  топтың  арасында  да  үш-төрт  әйел. 
Бұл  әйелдердің  ішінен  біреуі  ерекше  көзге  түседі.  Бұл  Жәнібек  сұлтанның  екінші 
әйелі.  Алтын  хан  еліндегі  монғолдармен  аралас  отырған  көшпелі  Керей  руының 
қызы  Жаған  бикем.  Бұның  астында  аты  шулы  «Киік-аяқ»  атанған  ақбоз  жүйрік, 
Рабиу-Сұлтан-Бегімнің  ер-тоқымындай  ат-әбзелін  алтын  жаппаған,  жүген-
құйысқаны,  ат  кеудесіне  түсіре  салған  өмілдірігіне  дейін  бәрі  қақтаған  ақ  күміс... 
Рабиу-Сұлтан-Бегімдей ерекше салтанатымен емес, Жаған өз келбетімен, жасынан 
ат  құлағында  ойнап  өскен  көшпелі  елдің  қызы  екенін  көрсетіп  тұрған  ерекше 
отырысымен, қамшыны сипай тартқан болмысымен көздің жауын алады. Әсіресе 
Рабиу-Сұлтан-Бегімдей  емес,  қолына  ұстаған  найзасы,  басына  киген  меруертпен 
торлаған  қызыл  барқыт  сәукелесі,  астындағы  ақ  боз  аттың  кекіліне  таққан  үкісі, 
бұның жауынгер елден шыққан әйел екенін көрсетеді. Дене келбеті де, астындағы 
атының бітімі де Рабиу-Сұлтан-Бегім көркі мен мінген жүйрігінен анағұрлым асып 
түскендей.  Жұрт  оған  сүйсіне  қарауда.  Әбілқайыр  да  көз  астымен  Жағанды  бір 
шолып өтті. Кенет оған бір күпірлік ой келе қалды. «Сұлу-ақ екен. Хан әйелі болуға 
әдейі  жаратылғандай.  Егер  Жәнібек  сұлтан  осы  жолы  жазым  болса,  алтыншы 
әйелім етіп алармын-ақ!». 
 
Хан  бетінен  көзін  алмай  тұрған  Жәнібек,  Әбілқайырдың  зұлым  ойын  көз 
қарасынан  түсінгендей,  теріс  бұрылып  кетті.  Енді  ол  адыр  басы  мен  етегіне 
жиналған  бекзадаларға  бажайлап  қарай  бастады.  «Қайсысы  екен  маған  ажал 
әкелер!» Кенет көзі топтан сәл оқшаулау тұрған үш қоңыр киімді жат адамға түсті. 
Бұрын аңға шығып жүргенде, бұл үш қоңыр пішін болмайтын. «Осылар екен. Тек 
сақ болу керек» деді Жәнібек ішінен. 

21 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 
Әдеби KZ  
 
 
 
Аңшылар  азығы  деп  түйеге  саба-саба  қымыз  артқан,  жеңіл  шатырлар  тиеген, 
алдарына он бестей қой айдаған бір топ жігіт ауылдан шыққан кезде, хан жасағы 
да  солтүстікке  қарай  бет  алды.  Бұлар  арада  бір  қонып,  келесі  күні  Ұлытаудың 
солтүстігіндегі,  Кішітаумен  жалғасып  жатқан,  Арғынаты  құз-асуларына  келіп, 
қостарын тікті. 
 
Бұл ескі қиссада: 
 
Ұрпақтан ұрпақ қуып бізге жеткен, 
Ежелден Арғын атам қоныс еткен. 
Көк шалғын, күміс бұлақ Арғынатым... 
Шықпайтын арманымсың көкіректен, — 
 
деп жыр еткен қазақтың көне мәдениет ошағы — Арғынаты тауларының кең өңірі 
еді.  Солтүстіктен  оңтүстікке  қарай  үзіле  созылған  жықпыл  тасты  құздар,  түкті 
қабақты қайғылы жартастар. Үстін қарақат, мойыл, көк шалғын басқан ұры сайлар, 
тағы  қойнаулар.  Жағасын  айбалдырған  мен  ақшуағы  аралас  белден  келер  көгал 
шөп  көмген,  жұлындай  боп  жер  астынан  шығып жатқан,  сылдыр  қаққан жіңішке 
бұлақтар.  Қуаңшылық  жылдардан  басқа  кезде,  қаптаған  малын  суаратын  Барақ 
көлден бөтен мол сулы айдыны болмағандықтан бұл араға жаз ел сирек қонатын. 
Сондықтан  да  Арғынаты  төңірегінде  қырғауыл,    дала  қазы  секілді  суы  аз  жерде 
үйреншікті құстар мен арқар, бөкен, киік көп кездесетін. Хан тобы үш күн бірдей 
аң  аулады.  Дабыл  қағылып,  қаршығалар  жерден  жаңа  көтерілген  кездерінде 
кекілік  пен  ұларды  топырлатып  ілді.  Мерген  жігіттер  киіктерді  садақпен  қиядан 
қағып  қырып  салды.  Бірақ  Сарыбай    бастаған  үш  жігіт  қанша  аңдыса  да,  көз 
қиығын  бұлардан  аудармаған  Жәнібекті  қолдарына  оңаша  түсіре  алмады.  Ажал 
алайын  деп  қанша  құлшынғанмен,  жауыздықтың  реті  келмеді.  Әбден  ызаланған  
жігіттер  не  істерін  білмей,  хан  ертең  елге  қайтады  деп  тұрғандарында, Жәнібекті 
мерт етер бір жағдай кездейсоқ тап болды. Аң аулау қызығына кіріп кетіп, әбден 

22 
Iлияс Есенберлин. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындағы қор», 2004 

жүктеу/скачать 2,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: