- 52 -    специалистов в ряде ВУЗов Республики накоплен определенный опыт.       УДК 338.36.37

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 53 - 
 
или ассоциаций, объединений и т.д. почти отсутствуют.   
Следующая  проблема  рынка  труда  –  это  достойная  оплата  труда.  К  сожалению,  именно 
молодые  специалисты  оказались  заложниками нынешнего  этапа  развития.  Возьмем  хотя  бы  труд 
учителей,  которые  до  последнего  времени  трудились,  выражаясь  известной  фразой  «на  чистом 
энтузиазме»,  поскольку  одна  ставка  учителя  –  молодого  специалиста  не  превышала  2000  сомов. 
Повышение  оплаты  труда  учителей  с  1  мая  2011  г.  –  путь  к  снятию  напряженности.  Но  нам 
представляется,  что  такое  повышение  произошло  от  части  механически,  без  учета  требований 
количества  и  качества  вложенного  труда,  поскольку  этому  предшествовал  широкомасштабный 
митинг  учителей  во  всех  регионах  Республики,  на  которых  ставился  один  вопрос  –  требование 
повысить заработную плату. 
Ориентация на потребности рынка труда строится также исходя из значимости той или иной 
личной  потребности  человека.  Потребность  в  образовании  в  иерархии  потребностей  находится 
где-то  в  середине  вслед  за  биологической  потребностью  и  потребностью  в  защите.  К  тому  же 
потребность  в  образовании  зависит  от  степени  общественного  развития,  достигнутого  уровня 
экономики,  культуры,  традиции  людей,  сложившихся  стереотипов  и  т.д.  Поэтому  в  странах  с  не 
развитой  экономикой  с  удовлетворением  потребности  в  высшем  образовании  в  случае  острой 
необходимости можно не торопиться. 
Однако,  следует  заметить,  что  в  Кыргызстане  исторически  сложилось  активное  стремление 
населения  к  образованию,  в  особенности  к  высшему.  Это  стремление  населения  можно  только 
приветствовать,  но  реальная  жизнь  всегда  корректирует  в  ту  или  иную  сторону.  В  этой  связи  в 
республике  в  последние  годы  наблюдается  заметное  снижение  желающих  получить  высшее 
образование.  Причем  такая  тенденция  наблюдается,  почти,  что  во  всех  странах  СНГ  (России, 
Казахстане, Узбекистане и др.).  
На процесс ориентации влияют также такие явления как дифференциация людей по доходам, 
а  также  уровень  бедности  населения.  Кыргызстан,  пока  остается,  к  сожалению,  бедной  страной, 
где  по    неофициальным  данным  более  60,0%  населения  относится  к  категории  бедных,  из  них 
свыше 20,0% крайне бедных, хотя по официальной статистике картина выглядит немного лучше. 
Относительный  рост  контрактной  суммы  обучения  также  влияет  отрицательно  на  процесс 
получения высшего образования. Размер контрактной суммы с 1995 г. по 2010 г. в среднем вырос 
от 3,5 до 5,2 раза в зависимости от специальности, а реальные доходы населения гораздо меньше. 
Уровень бедности населения постоянно меняется в ту или иную сторону. По данным ООН и 
Всемирного  банка,  человек  считается  бедным,  если  в  день  его  потребление  составляет  менее  2 
долларов США.
1) 
По  уровню  доходов  на  душу  населения  Кыргызстан  в  недавнем  прошлом  отнесен  к  числу 
беднейших стран мира, с уровнем потребления одним человеком менее 1 доллара США в день.
2) 
В этих условиях рассчитывать на дальнейший рост численности людей, желающих получить 
высшее образование, может быть обеспечен исключительно прагматическим подходом. 
Разумеется – получение высшего образования будучи прогрессивным делом, тем не менее все 
больше  подвергается  анализу.  Имевший  в  прошлом  механическое  стремлений  людей  получить 
высшее  образование,  все  отчетливее  сменяется  на  расчетливость,  на  прогнозирование  реальной 
ситуации на рынке труда. 
Надо  заметить:  тот,  кто  целенаправленно  выдерживает  большой  государственный  конкурс  в 
государственный вуз, он делает, как правило, не с целью самосовершенствования. Ему это высшее 
образование в первую нужно, чтобы иметь успехи на ниве труда в общественной экономике,  
 
 
1)
  Койчуев Т.К. Три кита стратегии развития. Реформа – Бишкек, 2005, №2 – С. 2-4. – С. 4.
 
2)
  Осмоналиев М.К. Проблемы реструктуризации внешнего долга в Кыргызстане. Реформа – 
Бишкек, 2005. – С. 26-29. – С. 26
 
поднять  свой  общественный  статус.  Конечно,  среди  студентов-бюджетников,  наверное,  кто-то  и 
найдется,  кто  по  окончании  учебы  оставшееся  жизненное  время  проведет  в  праздном  состоянии. 
Но таких людей единицы.  
 
Необходимо отметить, что с прогрессом в обществе происходит и усиление требований  к 
профессиональному образованию. Это понятно, поскольку с одной стороны образовательная среда 
выступает,  как  фактор  движения  общества  вперед,  с  другой  стороны  движущееся  общество 
предъявляет все новые и новые требования к знаниям. 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 54 - 
 
 
 
                         
                                         Кененсариев Т. 
Кыргыз Республикасынын билим берүүсүнө эмгек 
сиңирген кызматкер, тарых илимдеринин  
доктору, профессор 
 
I  Курманжан Датканын феномени 
Алгы сөз 
Эгемендүү  Кыргызстандын  күнкорсуздук  доорунда  коомчулукта  болсун,  тарых  илиминде 
болсун улуу инсандарга карата өзгөчө мамиле болуп келе жатат. Менимче, бул тенденция кыргыз 
элинин  азыркы  өткөөл  доордогу  тагдыр  чеччү  идеологиясын  улуу  тарыхыбыздан  издеп 
жаткандыгыбызды  белгилөөдө.  Чынында  тарых  илими  бул  өткөн  окуяларды  гана  айтпастан, 
учурду  таасын  түшүнүүгө,  ошонун  негизинде  болочокко  туура  кадам  таштоого  негиз  берет. 
Демек, тарых – бул жөн эле илим эмес, ал коомдук турмуштагы чоң насаатчы жана тарбиячы.  
Тарыхты  карап  көрсөк,  ар  бир  окуя  ал  майдабы,  чоңбу,  тигил  же  бул  индивиддин 
аракетинин акыбети. Ал эми индивиддердин аракеттеринин масштабы ар түрдүү. Алардын ичинен 
тарыхый  инсандар  деген  аталышка  татыктуулары  бар.  Демек,  тарыхый  инсан  деп,  өз  элинин,  өз 
жеринин  алдына  коюлган  ири  тарыхый  маселелердин  зарылдыгын  түшүнүп,  аны  жан-дүйнөсү 
менен  туюп,  мындай  маселени  чечүүгө  бүткүл  турпаты  менен  киришкен  адамды,  аны  ишке 
ашыруу  үчүн  жетекчи  миссияга  ээ  болуп,  зор  милдетти  моюндаган  инсанды  айтабыз.  Албетте, 
кыргыз  элинде  атактуу  байлар,  мансапкорлор,  бий,  бектер  көп  болгон.  Бирок,  алардын  элдин 
көйгөйүн  туюп,  аны  аткаруу  үчүн  жетекчи  болууга  бел  байлагандарын  гана  биз  улуу  тарыхый 
инсандардын катарына киргизишибиз керек.  
Совет  тарыхнаамасында  кыргыз  тарыхый инсандарына  салыштырмалуу  аз  көңүл  бөлүнсө 
да,  белгилүү  деңгээлде  алар  жөнүндө  бир  топ  изилдөөлөр  болгондугу  тарыхнаамада  маалым. 
Бирок,  50-жылдардын  аягынан  баштап  инсантаануу  багыты  солгундап  кеткен.  Элибиздин 
белгилүү  инсандары  негизинен  оокаттуу  катмардан  болгондугуна  байланыштуу  кыргыз 
тарыхнаамасындагы  таптык  көз  караштын  толук  үстөмдүк  кылышы,  ”эзүүчү  таптын  өкүлдөрү” 
катары, аларды окумуштуулар тарабынан иликтөөгө алдырган эмес.   
Абал  80-жылдардын  экинчи  жарымынан  бери  карай  өзгөрдү.  Акыйкаттыктын 
желаргысынын  шарданына  байланыштуу  акыркы  20-25  жылдын  ичинде  XX  кылымдагы  саясый 
окуялардын  түздөн-түз  катышуучулары  болушкан  тарыхый  инсандардын  таржымалына  арналган 
бир топ илимий-популярдуу жана санжыралык тариздеги басылмалар, китептер, макалалар жарык 
көрдү.  
 “Караңгыда  көз  тапкан,  капилетте  сөз  тапкан”  кыргыздын  касиеттүү  улуу  инсандарына 
Курманжан  датка  энебиз  да  кирет.  Анын  өмүрү  жана  ишмердиги  1991-жылы  белгиленген  180 
жылдык  мааракеден  бери  бараандуу  эле  изилденип,  алар  бир  катар  китептерде,  материалдардын 
топтомдорунда,  түрлүү  адабий  жана  публицистикалык  чыгармаларда  кенен  чагылдырылды. 
Курманжан 
датканын 
тарыхый 
ролу, 
анын 
ишмердигинин 
азыркы 
Кыргызстандын 
эгемендүүлүгүнүн  маңызына  байланышып  турушу,  эгемендүүлүктүн  20  жылдыгына  Курманжан 
датка-энебиздин  200  жылдык  мааракесинин  дал  келиши  символдуу  гана  эмес,  тарыхый-реалдуу 
тогош. 
Анткени, 
Курманжандын 
тарыхый 
миссиясы 
эл 
биримдигинин, 
азаттыктын, 
мамлекеттүүлүктүн түпкү идеялары менен дал келип турат.  
Демек,  Кыргыз  Республикасынын  Президентинин  2010-жылдын  31-декабрында  2011-
жылды  Курманжан  датканын  жылы  деп  атайын  Указ  менен  жарыялашы  аталган  маанини 
даңазалоо  деп  түшүнүү  зарыл.  (Караңыз:  ИА  КАБАР  2011  год  объявлен  в  Киргизии  Годом 
Курманжан Датки. 17:44 31.12.2010) 
Касиеттүү аялзат 
Эгемендүүлүктүн  20  жылдык  мааракеси  менен  кошо  белгиленүүчү  Курманжандай 
инсандын  жеке  мааракеси  жөнүндөгү  мындай  чечим  Курманжан  энебиздин  улуу  тарыхый  инсан 
гана  эмес,  касиетүү  аялзат  экендигинен  кабар  берет.  Байыркы  Томирис  менен  Заринанын  жолун 
жолдоп,  Кыз  Сайкал  менен  Жаңыл  Мырзанын  эрдигин  кайталап,  Каныкей  менен  Айчүрөктүн 
кеменгерлигине  сугарылган  Курманжан  датка  энебиздин  өмүрү  жана  ишмердиги  чын  эле  анын 
касиеттүү  аялзат  болгондугунун  белгиси.  Болбосо,  жөнөкөй  дыйкан  адамдын  урпагы  болгон 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 55 - 
 
Маматбай  кызынын  мамлекет  башчылык  мурасталган  титулу  жок  туруп  таажы,  таксыз  “Алай 
канышасы  (Алайская  царица)”  аталышы,  мурунтан  диний  же  аскер  чени  жок  туруп,  генералдык 
наамга туура келген “датка” наамын алышы, анын аялзат катары өзгөчө касиетин белгилейт.  
Акыркы  бир  изилдөөлөрдө  Курманжан  датканын  ушундай  деңгээлге  жетишин  күйөөсү 
Алымбек датканын өлүмүнөн кийин ага тең келчү, конкурент болууга даай ала турган эркектердин 
жоктугуна  байланыштырып  койгондугун  бир  жактуу  баалоо  деп  айтар  элек.  Алымбек  датка 
өлбөсө  деле  ишмердиктин  башка  жагынан  Курманжан  датка  баары  бир  так  ушундай  деңгээлге 
жетмек.  Анткени,  анын  түркөй  замандын  түркөй  мыйзамдарына  карабай  купулуна  толбогон 
Кулсейиттей  дымаксыз  эринен  өз  эрки  менен  келе  берип,  кезегинде  Кокон  хандыгынын  белдүү 
беги  эсептелип  турган  Алымбекке  турмушка  чыгышы  эле  эмне  деген  эрдик.  Өмүрлүк  жары 
Алымбектин акылына акыл, демине дем кошуп, мамлекеттик иштердин туура чечилишине көмөк 
көрсөтүп,  эл  башына  түшкөн  оор  күндөрдө  журт  баштап,  эл  үчүн  курман  болгон  балдарынын 
кайгысына  мүңкүрөбөй  Фергана  өрөөнү  гана  эмес,  Борбор  Азияны,  атүгүл  Орусияны  таң 
калдырган  ишмердиги  менен  таанылган  Курманжандын  чын  эле  касиеттүү  аялзат  болгон. 
(Караңыз:  Переводчик.  1895.  №  32.  (Татарская  газета,  изд.  с  1883  г.  Исмаилом  Гасприинским  в 
Бахчисарае  на  русском  языке).  Ошол  журналдын  665-666-беттериндеги  «Алайская  ханша»  деген 
макалада «… Слава этой киргизски, лихой наездницы и подчас воительницы, гремела на Памире и 
в Кашкаре…» деп жазылган. 
Курманжандын  улуу  аялзаттык  турпатына  мүмкүн  тагдырды  таразага  салган  саясий 
кырдаал, доордун талаптары жана чакырыктары зарылдыкты туудуруп, анын көп кырдуу тарыхы 
бар мекенинин касиети таасир эткендир. Талдап көрөлү. 
 
Курманжан датканын заманы  
Кыргыз элинин алдында ал кезде эки чоң тагдыр чеччү маселе турган.  
Биринчиси,  чачыраган  элди  биримдикке  алып  келип,  өз  алдынча  түтүн  булаткан 
мамлекеттүүлүктү  куруу  маселеси.  Экинчиси,  элди  бөлүп-жарып  өз  саясатын  жүргүзүп  жаткан 
Кокон  хандарына,  түндүк  тараптан  басып  келе  жаткан  Орус  колониализмине  каршы  азаттык 
күрөштөрүн уюштуруу менен күнкорсуздукту сактап калуу маселеси. Бул өз ара карым-катнашта 
турган  эки  зор  маселени  чечүү  үчүн  кандай  аракеттер  жана  жолдор  бар  эле?    Биринчи  жол  өз 
алдынча  мамлекет  курууга  аракет  кылуу  болучу.  Бирок,  ал  үчүн  керектүү  тарыхый  өбөлгөлөр, 
шарттар жок эле. Демек, бул жол менен аталган уңгулуу маселени чечүү өтө кыйындыкка турган. 
Эл  биримдигин  камсыз  кылуучу  экинчи  жол  кыргыздарга  да,  өзбек,  сарттарга  да,  тажиктерге  да 
бирдей,  орток  хандык  болгон  Кокон  хандыгынын  курамында  туруп,  анын  ички  жана  тышкы 
саясатына  таасир  этүү  менен  кыргыз  мамлекеттүүлүгүнүн  белгилерин  сактап  калуу  болучу. 
(Кийинки  изилдөөлөрдө  Кокон  хандыгы  кыргыз  мамлекеттүүлүгүнүн  бир  көрүнүшү  катары 
болгондугун  далилдеген  жыйынтыктар  арбын.  (Караңыз:  Кененсариев  Т.  Кокон  хандыгы  кыргыз 
мамлекеттүүлүгүнүн бир формасы катарында.// Ош,Уш,Osh.Эл аралык адабий-көркөм, коомдук-
саясий  альманах.-№4(18),  2003  июль-август.-Ош,2003.-  -36-55-бб.).  Чынында  ушул  жол 
реалдуураак көрүнгөн. 
Бирок,  бул  милдеттер  Орусия  баскынчылыгына  каршы  азаттык  кыймылдарын  пайда 
кылды.  Демек,  кыргыз  элине,  айрыкча  түштүк  кыргыз  урууларынын  тагдырына  бул  күрөштөргө 
активдүү катышуу, атүгүл аларга жетекчилик кылуу миссиясы насип этилди. Орус-Кытай-Англия 
геосаясаттык  түйүндүн  татаал  кырдаалында  Алымбектей,  Курманжандай  улуу  көсөмдөр  Орус 
империясынын курамында гана кыргыз эли элдигин жоготпой, уул-кыздарын аман сактап калууга 
болоорун алдын ала туюу менен журт тагдырынын келечегин камсыз кылууга бел байлады.  
Так  ушул  дилемма  Курманжан  Датканын  тагдырына  туш  келди.  Курманжан  датканын 
касиеттүү  аялзат,  адилет  журт  башы  жана  дипломатиялык  ишмердиги  мындай  түйүндүү 
шарттарда “караңгыда көз тапкан” кеменгер жол башчы экендигин көрсөттү. 
 
Курманжандын мекени 
Кыргыздар  өз  мекенин  “ата  журт”  деп  атайт.  Кыргыздардын  ата-журту  кооз 
жерлери, улуу тоолору, таза суулары жана тунук булактары, көк майсаң жайыттары менен 
гүл  жыты  аңкыган  жайлоолору,  мөмөсү  төгүлгөн  токой-шалбаалары  менен  белгилүү. 
Кыргыздар  улуу  тоолорду  “жердин  канаты”  деп  атап,  алардын  койнунда  ыстыкоомат 
кылган өз элин “улуу тоого чыккан, улар үнүн уккан бактылуу адамдар” катары сезишет.  

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 56 - 
 
Ушундай  кыргыз  жерлеринин  бири  болгон  Фергана  өрөөнү  кооздугу  жана  геосаясаттык 
ролу  менен  чыгыш  менен  батыштын  түрдүү  саякатчыларын,  ориенталисттерин  кызыктырып 
келген. Кытай саякатчысы Чжан-Цян байыркы Давань мамлекетин ачса, еврапалык саясакатчылар 
бул  жердин  тарыхын    дүйнө  коомчулугу  менен  тааныштырган.  Фергана  өрөөнүн  орогон  кыргыз 
тоолору  жаратылыштын  храмдары  гана  эмес,  тарыхтын  да  күбөлөрү.  Дүйнө  илиминин  чечүүгө 
алигече  күчү  жетпеген  атактуу  Саймалы-Ташы,  Заратуштра  кудайынын,  кийинчерээк  Сулайман 
пайгамбардын бир кездеги мекени делип эсетептелген сырдуу Сулайман Тоосу, дүйнөдө бир гана 
реликт  өсүмдүк  катары  таанылып,  А.Македонский  “югланс  регия  (король  жаңагы)”  деп  атаган 
кыргыз  жаңак  токойлору,  улуу  тоолордун  кожоюуну  катары  менменсиген  топоздор  жайлаган 
Алай  менен  Памир,  чөйчөктөгү  мүрөктөй  жаркыраган  Сары-Челеги,  дартка  даба  баткен  өрүгү, 
өзгөн күрүчү, тамшандырган таттуу коон-дарбызы көп Фергана Курманжан датканын мекени. Так 
ушул чөлкөмдө жашап өткөн Абу Ибн Осмон, Ахмед Фергани, Махмуд Югнеки, Омор Ибн Муса 
аль-Оши,  Мансур  аль-Оши,  Абдаллак-аль  Оши,  Бабур,  Молдо  Нияз,  Жеңижок  жана  башкалар 
өзүлөрүнүн  илимий  трактаттарында,  көркөм  чыгармаларында  ата-журтубузду  даңкташкан, 
изилдешкен.  
Кыргыздын  түпкү  бабаларынын  бири  санжыргалуу  Долон  бийдин  уулу  Отуз  уул  азыркы 
Ноокат районунун аймагындагы Көк-Белде жашап өткөн. Анын улуу уулу Адыгинеден жана кызы 
Наалынын  урпагы  Муңгуштан  тарагандар  Ош  областында,  кичүү  уулу  Тагайдан  тарагандар  Чүй, 
Ысык-Көл,  Нарын,  Кетмен-Төбөдө  жайгашкан.  Саяктардын  бабасы  Асакенин  кыштоосу  Азыркы 
Өзбекстанга караштуу Асаке шаары, кыргыздардын сол канатынын мекени Эки-Суу арасы, Аксы, 
Ала-Бука,  Чаткал  болсо,  байыркы  кыргыздарды  түзгөн  он  уруулуу  Кызыл  уулдун  балдары 
эсептелген  ичкилик  курамы  Баткен,  Чоң  Алай  жана  Памир  тоо  этектерин  жердеп,  кыскасы 
кыргыздын  ата-журту  так  ушул  жердин  бермети  эсептелген  алтын  чөйчөктөй  болгон  Фергана 
өрөөнү.  
Ата-мекени  Алай  өрөөнүн  жана  аны  мекендеген  санжыргалуу  элинин  мындай  өзгөчө 
касиеттери  Курманжандын  эч  нерседен  кайра  тартпаган    өткүр,  эрки  бекем,  кайраты  күчтүү 
мүнөзүнө  өзөк  болгону  талашсыз.  Демек,  “жер  тамырынан  эл  тамыры”,  “табият  менен  адам 
баласы киндиктеш” деген ылакап кеп  бекеринен айтылбаса керек.  
Ошентип,  мүмкүн  Курманжан  энебиздин  улуу  тарыхый  инсан  болушун  жогорку 
факторлор аныктагандыр... 
 
Этносаясий кырдаал 
Фергана чөлкөмү байыркы замандардан бери көп улуттуу чөлкөм. Биздин эранын башына 
чейинки  доорлордо  жашаган  ираний  калктар  (давандыктар,  сактар  жана  усундар)  кийинки 
мезгилдерде,  айрыкча  VI-XII  кылымдарда  түрктөшүп,  андан  кийин  XII-XIII  кылымдарда 
монголдор  менен  жуурулушуунун  натыйжасында  түбү  тектеш,  Орто  Азиядагы  эң  байыркы 
мезгилдерден  бери  XVI  кылымга  чейин  жашап  өткөн  кандаш  калктар  (кыргыздар,  өзбектер, 
казактар, каракалпактар жана башкалар) пайда болду.  
Фергана  өрөөнүндө  биздин  эрага  чейинки  I  миң  жылдыктын  орто  ченинен  баштап 
байыркы  давандыктар  менен  сак  урууларынын  отурукташкан-дыйканчылык  жана  көчмөн-
малчылык чарбаларынын синтезинен келип чыккан цивилиация калыптанган. Негизинен Фергана 
тарыхнаамада  “өзөн  цивилизациясы  (речная  цивилизация)”  деп  аталуучу  регионго  кирип,  андагы 
жашоо  тиричиликте  жасалма  сугатчылык  зор  роль  ойногон.  Ошондуктан  экономикада  жер, 
болгондо  да  сугат  дыйканчылыгына  негизделген  жер  ээлөө  негизги  маселе  болуп,  акырындык 
менен орто кылымдарда тургундардын социалдык-чарбалык төмөнкү эки тиби калыптанды. Алар:  
1. Отурукташкан-дыйкан, кол өнөрчү жана соодада шүгүрлөнгөн жамаат;  
2. Көчмөн-мал чарбасы менен кесиптенген жамаат.  
Бул жагдайда мамлекетти жана өлкөнү төмөнкү беш негизги элемент кармап турган:  
-  Жер  жана  сугат  системалары  шариат  боюнча  да,  адат  боюнча  да  ‘эки  жамаатка  тең 
тийешелүү болгон, бирок факты жүзүндө аны көбүнчө отурукташкан жамаат пайдаланган; 
- Дыйканчылык жана анын продуктылары отурукташкан жамааттын колунда болгон; 
- Соода иштери негизинен отурукташкан жамааттын колунда турган; 
- Мал чарбачылык жана анын продуктылары негизинен көчмөндөрдүн колунда болгон; 
-  Саясат,  бийлик  жана  аскер  күчтөрү  негизинен  көчмөндөрдүн  же  теги  көчмөн 
династияларынын  өкүлдөрүнүн  колунда  турган.  Заманына  жараша  мобилдүү  жашаган 
көчмөндөргөн  түзүлгөн  аскер  күчтөрү  өлкөнүн  социалдык-экономикалык  структурасын  сактап, 

ОшМУ жарчысы №1 
 

жүктеу/скачать 2,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: