Фраземы в переводах художественных произведений на русский и английский

207 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
них  Ауэзов  как  бы  является  психологом,  ко-
торый анализирует и выявляет все переживания 
героев и их мироощущение. 
По  свидетельству  самого  писателя,  рассказ 
«Коксерек»  был  создан  под  впечатлением  «Бе-
лого  клыка»  Джека  Лондона.  В  рассказе  автор 
повествует  о  волчонке,  попавшем  к  людям,  о 
том,  как  он  сбегает  на  волю  и  предпочитает 
сытому  плену  голодную,  но  гордую  смерть  на 
свободе. В рассказе  Ауэзов описывает не толь-
ко  сильного  волка,  но  и  свободолюбие,  жизне-
стойкость и крепость духа казахского народа. 
Переводчиками  же  «Коксерек»  почти  не 
затрагивался.  Написан  он  был  в 1922 году,  а 
переведен  только  в 1997 году  А.  Пантиелевым 
на  русский  язык,  и  О.  Чоракаевым  на  англий-
ский  язык.  И  уже  в  наше  время,  критически 
подойдя  к  переводу  А.  Пантиелева,  был  дан 
более  точный,  адекватный  перевод  А.  Жаксы-
лыковым в 2011 году. 
В  формировании  казахского  национально-
культурного  ареала  важную  роль  сыграли 
обычаи, что отразилось в языке на уровне фра-
зеологии.  Фразеологические  единицы  воспол-
няются  пословицами,  поговорками,  сказками, 
мифами,  историческими  событиями  и  другим. 
Фразеологизмы  отражают  народную  культуру 
своими  прототипами – свободными  словосоче-
таниями,  описывающими  определенные  обы-
чаи,  праздники,  особенности  быта,  истори-
ческие  традиции  и  др
. 
Мастера  художествен-
ного  перевода  считают,  что  сохранение  нацио-
нального  своеобразия  подлинника – задача 
чрезвычайно сложная в плане как практического, 
так и теоретического анализа. 
 
Следовательно,  мы  не  можем  не  обратить 
внимание  на  некоторые  неточности  в  передаче 
фразеологизмов на русский и английский языки 
при  переводе  повести  М.  О.  Ауэзова  «Коксе-
рек». В связи с этим рассмотрим несколько фра-
зеологических  оборотов,  предлагаемых  под-
линником, сравним их с переводами на русский 
язык,  и  подберем  эквиваленты  на  английском 
языке. 
«Қанқақсатты» - буквальное  значение – 
«заставить истекать кровью, страдать» [1,с.29]. 
В переводе А. Жаксылыкова этот фразеологизм 
передан  как  «кровь  все  еще  струилась»,  а  у  А. 
Пантиелева  его  и  вовсе  нет.  При  буквальном 
переводе  выразительность  фразеологизма  те-
ряется.  Поэтому  на  русский  и  английский 
языки  подберем  соответствующие  эквива-
ленты: «Захлебнуться кровью» - «To be choken 
with blood».  
В предложении «Атылып келе жатқан садақ 
оғындай  үнілген,  сүйірленген  бір  бітімі  бар» 
[2,с.13] – «садақ  оғындай  үнілген,  сүйірлен-
ген бір бітімі бар» является фразеологическим 
оборотом.  Буквальное  значение – «во  всем  его 
облике  ощущалось  напряжение  нацеленного  
лука» [1,с.29]. В переводе А. Жаксылыкова этот 
фразеологизм  передан  с  точностью  букваль-
ного  перевода: «Ощущалась  теперь  в  нем  сила 
и  напряжение  натянутого  лука»,  а  у  А.  Пан-
тиелева это звучит: «А загривок и спина его на-
поминали натянутый лук», что тоже правильно 
передано.  При  переводе  на  английский  язык 
мы  использовали  переводческую  трансформа-
цию – калькирование: «Throughout his appe-
arance felt voltage aiming bow». 
«Қия  бастырмай-ақ  сақайған  болады» – 
буквальное  значение – «бдительно  выстаивать 
стражу,  охранять» [1,с.31].  Словосочетание 
превратилось в устойчивое выражение, в почти 
эпическую формулу – стоять на страже. В пере-
воде  А.  Пантиелева  абзац  с  этим  фразеологи-
ческим  оборотом  был  вырезан  переводчиком. 
Более  подходящий  эквивалент  этому  выраже-
нию  на  русском  языке  будет: «Беречь  как  зе-
ницу  ока»,  а  на  английском: «Сherish as the 
apple of one's eye». 
В  предложении  «Түн  баласында  бір  ауыл-
дың шуын бір ауылдікіне қосып, бықпырт ти-
гендей  қылады» [2,с.25]  переводчиком  А.  Жак-
сылыковым  сразу  был  подобран  русский  экви-
валент  этому  фразеологизму: «Разбить  в  пух  и 
прах».  В  английском  языке  уже  имеются  ана-
логичные  фразеологизмы: «To give a thorough 
rating»  или «To give a sound scolding», что  в 
буквальном  переводе  означают  «дать  тщатель-
ный нагоняй». 
«Қан-жын  басы-көздерін  жауып» - это 
идиоматическое  выражение,  что  в  буквальном 
переводе  означает  «дурная  кровь  добычи  уда-
рила в морды волкам» [1,с.32]. А. Жаксылыков 
перевел  эту  идиому  как  «брызги  крови 
ослепили  одуревшие  глаза  зверей»,  что  близко 
к  оригиналу.  А  А.  Пантиелев  использовал  вы-
ражение  «вымазанные  в  крови  до  глаз»,  что 
совсем  несет  другой  смысл  и  теряет  экспрес-
сивность идиомы. В русском языке есть вполне 
подходящий  аналог  этой  идиоме: «Одолела 
жажда  крови»,  что  в  переводе  на  английский 
звучит: «To be out for blood». 
«Осы  соң  екеуінің  жұбы  жазылған  жоқ»  
 
[2,с.19] – буквальное  значение    «не  расстава-
лись, были вместе» [1,с.32]. Во всех переводах 
Фраземы в переводах художественных произведений на русский и английский
 
языки  

208 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
на русский язык эта фразеологическая единица 
правильно  передается: «этот  случай  прочно 
связал  пару» (А.  Жаксылыков)  и  «не  разлуча-
лись» (А.  Пантиелев).  Но  буквальному  пере-
воду  можно  было  предпочесть  русский  аналог 
казахскому  фразеологизму: «Не  разлей  вода». 
И  в  английском  тоже  существует  эквивалент: 
«As thick as thieves», что  буквально  означает 
«близки как воры». 
«Көресіні  көрді» [1,с.22] – фразеологи-
ческая  единица.  В  переводе  А.  Жаксылыков 
подобрал  соответствующий  русский  эквива-
лент  «хлебнули  горя».  А.  Пантиелев  перевел 
эту единицу как: «покаялись», что для русского 
читателя  этот  фразеологизм  был  не  доступен. 
«Хлебнуть  горя»  в  переводе  на  английский 
язык звучит как: «To have one's share of grief». 
«Шұбап  алыста  қалды» [1,с.32] – устой-
чивое словосочетание с соответствующем экви-
валентом  на  русском  языке  «растянуться  вере-
ницей  вдалеке» [1,с.32].  В  переводе  А.  Пан-
тиелева  выражение  «далеко  от  них  отстала 
(стая)»  показывает  потерю  как  смысла,  так  и 
национального  своеобразия  фразеологического 
оборота, т.к. слово «шұбап»– скорее всего свя-
зано со старыми ассоциациями кочевья, движе-
ния  караванов,  когда  они  шли  длинной  вере-
ницей, пыля издалека [1,с.32].  
«Сай-сүйегі  сырқыраған» [1,с.23] – бук-
вальное  значение  «горе,  скорбь  пронзили  до 
костей».  В  переводе  А.  Пантиелева  выражение 
было  передано  простым  предложением  с  утра-
той  выразительности  фразеологизма  «горькие 
слова  больно  задели».  В  русском  языке  су-
ществует весьма подходящий эквивалент «про-
никнуть  до  мозга  костей».  И  на  английский 
язык тоже переводом заниматься не пришлось, 
т.к. есть аналог русскому фразеологизму «to the 
marrow of one's bones». 
«Қоясың  да  екі  рет  тастатып  алып  еді» – 
фразеологический  оборот,  содержащий  реалии 
казахских  собаководов [1,с.33].  В  буквальном 
переводе  означает  «очистить  внутренности 
гончего» -  «to clean hound`s entrails». А.  Пан-
тиелев  пренебрегает  казахскими  реалиями  и  в 
своем  переводе  использует  прием  опущения. 
Русский  эквивалент  этому  обороту: «кожа  да 
кости»,  к  сожалению,  в  английском  языке  мы 
не  смогли  найти  подходящую  фразеологи-
ческую  единицу.  Поэтому  пришлось  перево-
дить дословно «skin and bones».  
«Сіркесі  су  көтермейтін  долы,  ызалы» – 
устойчивое  идиоматическое  выражение,  выте-
кающее  из  старой  бытовой  культуры  казахов, 
буквальное  значение  «раздражительный,  злоб-
ный» [1,с.34].  А.  Жаксылыков  перевел  как  «рас-
свирепел».  Русский  эквивалент,  соответствую-
щий идиоме «выйти из себя», а английский «to 
lose one's temper», что  буквально  означает  «те-
рять самообладание». 
«Бұрынғыдан жаман құтырды» - прямое зна-
чение - взъяриться, взбеситься, одуреть. Можно 
подобрать  русскую  поговорку  «лютовать  пуще 
прежнего», что в переводе на английский язык 
будет «complaining more than ever». 
Слово  «кәпір»  означает  «иноверец,  чужак, 
враг».  В  контексте  рассказа  это  выражение 
имеет переносное значение – «нечисть, дьявол, 
черт».  А.  Пантиелев  переводит  как  «дьявол, 
кровопиец,  проклятый».  У  англичан  есть  сло-
восочетание «evil spirit», напоминающее  наше 
«кәпір». 
Следовательно, рассмотрев несколько казах-
ских фразеологизмов, и сравнив их с русскими 
переводами  А.  Пантиелева  и  А.  Жаксылыкова, 
мы  можем  составить  по  ним  статистические 
данные (Таблица №1). 
Таблица №1 
 
Фразеологизм 
Буквальный перевод 
Перевод 
А.Жаксылыкова 
Перевод 
А.Пантиелева 
Қанқақсатты 
заставить истекать 
кровью, страдать 
кровь все еще 
струилась 
нет 
Садақ оғындай 
үнілген, сүйірленген 
бір бітімі бар 
во всем его облике 
ощущалось 
напряжение 
нацеленного  лука 
ощущалась теперь в 
нем сила и напряжение 
натянутого лук  
а загривок и спина его 
напоминали 
натянутый лук 
Қия бастырмай-ақ 
сақайған болады  
бдительно выстаивать 
стражу, охранять 
бдительно выстаивал 
стражу 
нет 
Бықпырт тигендей 
қылады 
разбить в пух и прах 
разбивающий в пух и 
прах  
нет 
Қан-жын басы-
дурная кровь добычи 
брызги крови ослепили  вымазанные в крови 
С. Кайралапова, А. К. Тусупова

209 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
көздерін жауып 
ударила в морды 
волкам 
одуревшие глаза зверей  до глаз 
Жұбы жазылған жоқ 
не расставались, были 
вместе 
прочно связал пару 
они не разлучались 
Көресіні көрді 
хлебнули горя  
с лихвой хлебнули горя  покаялись 
Шұбап алыста қалды 
растянуться вереницей 
вдалеке 
показалась вереницей 
летящая стая 
далеко от них отстала 
(стая) 
Сай-сүйегі 
сырқыраған 
горе, скорбь пронзили 
до костей 
горе, скорбь пронзили 
до костей 
горькие слова больно 
задели 
Қоясың да екі рет 
тастатып алып еді 
очистить внутренности 
гончего 
внутренности пса 
очищены от волос и 
всякой дряни 
нет 
Сіркесі су 
көтермейтін долы, 
ызалы 
раздражительный, 
злобный 
рассвирепел 
нет 
Кәпір 
иноверец, чужак, враг 
нечисть, дьявол, черт 
дьявол, кровопиец, 
проклятый 
 
Рассмотрев  казахские  фразеологизмы,  и 
подобрав к  ним  соответствующие эквиваленты 
на  русском  и  английском  языках,  мы  также  
 
можем  составить  статистические  данные  (Таб-
лица №2). 
 
Таблица №2 
 
Фразеологизм 
Русский эквивалент 
Английский эквивалент 
Қанқақсатты 
Захлебнуться кровью  
To be chokeп with blood 
Садақ 
оғындай 
үнілген, 
сүйірленген бір бітімі бар 
нет 
нет 
Қия  бастырмай-ақ  сақайған 
болады  
Беречь как зеницу ока 
Сherish as the apple of one's eye 
Бықпырт тигендей қылады 
Разбить в пух и прах 
1.To give a thorough rating 
2.To give a sound scolding 
Қан-жын басы-көздерін жауып  Одолела жажда крови 
To be out for blood 
Жұбы жазылған жоқ 
 
Не разлей вода 
As thick as thieves 
Көресіні көрді 
 
Хлебнуть горя  
To have one's share of grief 
Шұбап алыста қалды 
 
Растянуться вереницей вдалеке  нет 
Сай-сүйегі сырқыраған 
Проникнуть до мозга костей 
To the marrow of one's bones 
Қоясың  да  екі  рет  тастатып 
алып еді 
Кожа да кости 
Skin and bones (буквальный 
перевод) 
Сіркесі  су  көтермейтін  долы, 
ызалы 
1.Выйти из себя 
2.С пеной у рта 
To lose one's temper  
 
Құтырды 
Лютовать пуще прежнего 
Complaining more than ever 
 
Национальная  специфика  рассказа  «Коксе-
рек» определена теми конкретными социально-
историческими  условиями  в  жизни  казахского 
народа,  которые  нашли  свое  художественное 
воплощение  в  творчестве  казахского  писателя. 
Исследуемые  фразеологические  обороты  рас-
сказа  М.  Ауэзова  «Коксерек»  играют  важную  
 
 
роль в создании образности языка данного про-
изведения. Они отражают, кроме того, стороны 
жизни  казахского  народа,  своеобразные  усло-
вия  его  истории  и  культуры.  Сущность  нацио-
нальных  фразем  заключается  в  том,  что  они 
наиболее  полно  передают  национальные  осо-
бенности  художественного  произведения.  То  
 
Фраземы в переводах художественных произведений на русский и английский
 
языки

210 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
есть  национальные  фраземы – это  специфи-
ческая  лексика,  придающая  художественному 
произведению  такой  национальный  колорит, 
который нельзя создать другими лексическими 
средствами. 
Являясь неотъемлемой частью лексики ори-
гинала, фразеологизмы требуют к себе особого 
внимания  переводчика,  который  должен  знать 
не  только  язык  данного  оригинала,  но  и  иметь 
ясное представление об истории, национальных 
традициях,  быте,  культуре  того  народа,  о  ко-
тором говорится в оригинале. 
На  материале  переводов  рассказа  М.  Ауэзова 
«Коксерек»  на  русский  и  английский  языки 
нами выявлено следующее:  одним из наиболее 
эффективных способов передачи национальных 
фразем  является  фразеологический  перевод 
(подбор  эквивалента).  Однако  допустимость 
этого приема возможна, если  в языке перевода 
полноценные  лексические  эквиваленты  нацио-
нальным фразеологизмам подлинника. 
Высокой  художественной  адекватности  при 
переводе фразеологизмов на другой  язык можно 
достичь  и  с  помощью  описательного  способа 
перевода, т.е. с помощью пояснений, описаний 
фразеологизмов в самом контексте. При описа-
тельном способе перевода передается основной 
признак или свойства самих фразем.  
Одним  из  факторов,  способствующих  пол-
ноценной передаче содержания того или иного 
фразеологического оборота на другой язык, яв-
ляется  контекст,  который  конкретизирует  и  
 
 
 
восполняет  значения  данных  оборотов.  В 
некоторых случаях контекст не ограничивается 
вспомогательной ролью, а становится ведущим, 
доминирующим  фактором  при  переводе:  он  не 
только  уточняет,  но  и  определяет  значение  и 
функции слова, в частности, контекст способст-
вует  адекватной  передаче  экспрессивно-сти-
листических  особенностей  национальных  фра-
зем.   
 
Литература: 
 
1.  Жаксылыков  А.Ж.  Практикум  по  художест-
венному  переводу:  учебное  пособие. – Ал-
маты: Қазақ университетті, 2011. 
2.  Әуезов М.О. Көксерек  Серый Лютый  Fierce 
Grey. – Алматы: Жеті Жарғы, 1997. 
* * * 
Мақалада  қазақ  тілінің  фразеологиялық  бірліктерінің 
мәні,  олардың  сөздегі  қызметінің  және  орыс,  ағылшын 
тілдеріне  аудару  үдерісіндегі  заңдылықтары  қаралады. 
Тәжірибелік  бөлігінде  қазақ,  орыс,  ағылшын  тілдеріндегі 
фраземаларының  салыстырмалы  талдаулары  көрсетілген, 
фразеологиялық  бірліктер  аудармасының  әдістері  жетіл-
дірілген,және олар топтастырылған. 
* * * 
This article discusses the phraseology in the translations of 
literary works into Russian and English languages. The basic 
aspects of phraseological units of the Kazakh language, the 
regularities of their functioning in speech and in the process of 
translation into Russian and English are considered. In the 
practical part shown a comparative analysis of the phraseolo-
gisms of Kazakh, Russian and English languages, translational 
methods of phraseological units are developed and their 
classification is made.  
 
 
 
Ахмет Байтұрсынұлының төл поэзиясындағы тәуелсіздік идеясының  
көрініс табу мәселелері 
 
С. У. Каналиева 
 
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың I курс магистранты, Алматы, Қазақстан 
 
Аннотация.  Бұл  мақалада  А.Байтұрсынұлының  поэзиясындағы  тәуелсіздік  идея  көрінісінің 
мәселелері қарастырылады. 
 
Бізге тарихтан мәлім, адамзат баласы жарал-
ғалы  бері,  өзінің  еркіндігі,  елінің  азаттығы, 
бостандығы,  тәуелсіздігі  үшін  күресіп  келді. 
Азаттықтың адам жанына, ақыл-санасына күш-
жігер беретін рухани құндылығын сезінуге тал-
пыну  үшін  жасалған  күрестерден  біз  тәуел-
сіздіктің  мәні  мен  оның  қаншалықты  құнды  
екенін  білеміз.  Тәуелсіздік  таңын  аңсаумен  оған  
 
жету  жолындағы  қоғамдық  күрестер,  тарихи  
оқиғалар – біздің  бүгінгі  егеменді  еліміз  тари-
хында  қандай  орын  алғандығын  тек  тарихтан 
ғана  емес,  көркем  шығармалар  арқылы  да  ба-
ғамдай аламыз. 
Сөз өнерінің ұлы шығармалары еркіндік пен  
сана бостандығы негізінде ғана дүниеге келеді. 
Адам  санасы  қашан  да  өзі  өмір  сүрген  қоғам-
С. Кайралапова, А. К. Тусупова

211 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
дық ортаға тәуелді. Ал сол қоғамның жоқшысы 
болу,  ішкі  өзгерістер  болмысын  тану,  таны-
ғанын  елге  жеткізу  көркем  өнер  өкілінің  мін-
деті. Қоғамдық орта да, шынайы өмір де жазу-
шы  санасында  қорытылып,  сол  арқылы  әдеби 
шығарма пайда болуына, өрлі іс  әрекет  белгілі 
бір  жағдайда  ой-сана  өрісіне  жол  ашады.  Жал-
пы әлемдегі ақын-жазушы жырлап, жазып кел-
ген еркіндік, бостандық – адамзат болмысының 
даму  сатысын  жоғарылататын  қоғамдық  құ-
былыс.  Тәуелсіздікке  қол  жеткізген  ұлт  қоғам-
дық  дамудағы  жаңа  белеске  көтеріліп,  бола-
шақтың  өркениетті  бағыт-бағытын  айқындауға 
қол жеткізеді. 
Тәуелсіздік, бостандық, азаттық жолындағы 
күрес – күрестердің  ішіндегі  ең  ұлысы.  Бағзы 
замандардан  бері  адамзат  баласын  өзінің  ер-
кіндігі мен  бостандығының шектелмеу мәселе-
лері  толғандырып  келді.  Бостандық  танымы, 
адамзат баласы белгілі топқа бірігіп, қоғамдық 
орта  құруға  талпынған  уақыттағы  ел  еркіндігі 
мен  азаттық  идеясына  ұласа  бастаған  уақытта, 
тарих бізге азаттық пен еркіндік үшін күрестің 
ағынын жайып салды. 
Қазақ ұлтының еркіндік, бостандыққа деген 
ұмтылысының тарихы тереңде. Әдебиетіміздегі 
тәуелсіздік  идеясы  қазақ  халқының  жыраулар 
шығармашылығынан  да  көрінеді.  Сол  заманда 
батырлар «білектің күші, найзаның ұшымен» ел 
қорғаса, жыраулар рухтың жандануына күш са-
лып, елдің ар-намысын оятып, азаттық пен бос-
тандық, ел мен жерді қорғау жолындағы күрес-
ке халықты үндей білген. Тәуелсіздік идеясы ол 
кезеңде туған жерден  айырылу, елмен, жермен 
қоштасу,  сияқты  мұңлы  толғаулармен  қатар 
жеңістен  соңғы  қой  үстіне  бозторғай  жұмырт-
қалаған  заманды  сипаттаған  отаншыл  шығар-
малардан көрініс табады. Қазақ халқының дамуы 
жолындағы  күрестерде  тәуелсіздік  идеясының 
қанат  жаюына  Доспамбет,  Жиембет,  Шалкиіз, 
Бұқар сынды жырауларымыздың шығармалары 
куә. 
Ежелгі  батырлық  жырлардан  кейін  елді, 
жерді қорғау, тәуелсіздік, азаттық идеясы қазақ 
ақын-жыраулары  поэзиясында  да (XV-XXғ.ғ) 
кең  өріс  тапқаны  белгілі.  Яғни  ақындарымыз-
дың  шығармаларынан  көзге  айқын  шалынары 
туған жердің топырағын жауыздарға таптатпау, 
туған  жердің  төсінде  теріс  пиғылды  дұшпан-
дардың  атын  ойнақтатпауы  олардың  басты  бо-
рышы болғандығы. 
Қазақ  әдебиетіндегі  ақын-жазушыларымыз-
ды  қай-қайсысында  өз  заманындағы  ел  тағ-
дырының  ахуалы,  азаттықтың,  бостандықтың, 
тәуелсіздіктің  таңын  асыға  күткен  халқының 
тағдыры  толғандырмай  қоймады.  Олардың  қа-
тарында ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азатшыл 
ақын-жазушыларымыз А.Байтұрсынұлы, М.Ду-
латов, М.Жұмабаев т.б сияқты алыптарымыз да 
бар.  Олардың  жырларынан  ерлік  рухын,  азат-
тық  аңсаған  халық  тағдырын, «маса»  секілді 
ызыңмен  елін  оятқысы  келген  талпынысын, 
«оян, қазақ» деп ұрандатқан  үндерін естиміз. 
Азаттық, бостандық жолында күресуді өзіне 
борыш  санаған  ірі  тұлғамыздың  бірі – Ахмет 
Байтұрсынұлы. Оған оның шығармалары, азат-
тыққа  қол  жеткізу  үшін  жасаған  ерен  еңбегі 
дәлел  болады.  Бір  ғана  «Маса»  жинағындағы 
ақынның  тәуелсіздікті  аңсап,  бостандыққа  же-
телейтін  өлеңдері  сол  замандағы  орыс  отар-
шылдығында  болған  халқымызды  қараңғыдан 
жарыққа сүйрейтін өткір құрал болды. Бұл жи-
нақ  қазіргі  таңда  да  жастарымызға  үлгі-өнеге 
беретін, оларға әрқашанда азаттық рухын дары-
татын орны ерекше туынды болып қалмақ.  
Ахмет  Байтұрсынұлы  шығармаларындағы 
ұлт-азатшылдық  бағыт  оның  саяси  бостандық-
қа  жетуді  аңсауынан,  қазақ  халқын  Ресейдің 
езгісінен азат етіп, отаршылдық бұғауынан құт-
қаруды, қазақ ұлтының өзін-өзі басқаруына қол 
жеткізуді  аңсаған  арманынан,  соған  бар  дау-
сымен үн қосуынан көрінеді. 
Отаршылдық  езгісі,  елі  азап  шеккен,  жері 
талан  таражға  түсіп,  тоз-тозы  шыққан,  береке-
бірлігінен  айырылған  халқының  тағдыры  ақын 
қолына  қалам  алдырмауы  мүмкін  емес  еді.  Ол 
өз  өлеңдерінде  ұлтының  қасіретті  жағдайын 
нақты  атай  отыра,  елін  серпілтер  ой-идеяны 
өршіл үнмен жеткізді.  
Ақын: 
Қазағым, елім, 
Қайқайып белің, 
Сынуға тұр таянып. 
Талауда малың, 
Қанауда жаның, 
Аш көзіңді оянып [1, 95] –  
деп  халықтың  қасіретінің  шегіне  жеткендігін, 
енді  «оянбасқа»  амал  қалмағандығын  ашына 
айтты. 
«Маса» сияқты кітаптың жарық көруі, оның 
атауындағы ерекшеліктің өзі әдебиеттің қоғам-
дық  рөлін  көрсетумен  бірге,  ақынның  ел  ер-
теңіне  алаңдаған  азаматтық  тұлғасын  таны-
тады. Осы «Маса» жинағындағы «Сөз иесінен» 
атты өлеңінде Ахмет: 
 
Ызыңдап ұшқан мынау біздің маса, 
Сап-сары, аяқтары ұзын маса: 
Өзіне біткен түсі өзгерілмес, 
Дегенмен қара, яки қызыл маса. 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012 
Ахмет Байтұрсынұлының төл поэзиясындағы тәуелсіздік идеясының көрініс табу мәселелері 

212 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
Үстінде ұйықтағанның айнала ұшып, 
Қаққы жеп, қанаттары бұзылғанша, [1, 72] –  
деп  бейнелі  жырлап,  өзінің  халықты  алдағы 
күрес  күндеріне  жетелеуге  ұмтылдырған  қыз-
метін кішкене жәндіктің әлсіз қимылына балап 
жеткізеді. Бірақ нәтижесінен үлкен үміт күтеді. 
«Масадағы»  өлеңдер  А.Байтұрсынұлының 
сол  кездегі  қазақ  қоғамының  саяси-әлеуметтік 
сұранысына қажетті ойларымен толықтырылып 
тұр.                                                                                                 
Ахметтің  ақындық  өнерінің  қадір-қасиетін, 
сыр-сипатын  ашатын – заман  шындығынан 
туған  құбылыс.  Мұны  өзі  де  нақты  атап  көр-
сеткен: 
Мен жазған кеңес, 
Мақтаныш емес, 
Ат шығармақ ақындық. 
Ер батқанда – жорғалық, 
Молда жоқта – молдалық! [2, 41] 
Осыдан байқайтынымыз Ахмет өзінің ақын-
дық  қасиетін  елге  қызмет  етуге,  соның  ішінде 
саяси  күрес  пен  ағартушылыққа  арнаған.  Сон-
дықтан  оның  өлеңдері  халқының  бостандығы 
жолындағы  күрес  ұранына  айналған.  Көптеген 
зерттеушілер  мұны  сол  бір  кездің  өзінде-ақ 
сезінген.  Соның  бірі – Әмина  Мәметова.  Ол 
өзінің  «Көркем  әдебиет  туралы»  мақаласында: 
«Ахаңды  мақтайын  деуден  аулақпын.  Бірақ 
тарихтан  тиісті  орнын  берейік  дегім  келеді. 
Ахаң әдебиетімізге жұмыс етпеді ме? Қолынан 
келгенше заманына қарай жалтыраған түймесін 
жұлып  тастап,  құл  болған,  теңдіксіз  болған, 
жұрт екен деп есепке алынбаған қазақ жұртына 
заманына  қарай  көре  білгенінше,  түсінгенінше 
жөн  сілтемеді  ме?» [3] – деген  пікірін  ашық 
айтқан болатын. 
А.Байтұрсынұлының  «Маса»  жинағына  ен-
ген өлеңдеріндегі төңкерісшіл рух 1905-1907 жыл-
дардағы  саяси  толқулар мен рухани сілкіністің 
ұшқынынан  екені байқалады. Ақын өлеңдерін-
дегі  төңкерісшілдік  сарын  шымыр  ойлар  ар-
қылы өріледі: 
 
Байқасақ, жезде, 
Бауыздар кезде, 
Үн шығару бар емес пе?! 
 
Үндемей өлсек, 
Сүйекпен көмсек, 
Кейінгілер демес пе?! 
 
Лақ құрлы бақырмай, 
Өлген екен, апырым-ай! [2, 42] 
 
Ахаң  мұнда    екі  сипатты  айқын  танытып 
отыр. Оның алғашқысы –шыдам таусылған сәт-
тегі зор сілкіністің боларын меңзеу. Екіншісі – 
тек  бүгінгі  күнді  ойламай,  ұрпақ  алдындағы 
жауапкершілікті  естен  шығармау.  Ең  бастысы 
соңғысы – ұрпақ алдындағы парыз.  
Ахмет Байтұрсынұлы – ХХ ғасырдағы қазақ 
әдебиетіне  азатшылдық  рухты  әкелушілердің 
бірі. Қай әдебиетті алып қарасақ та, онда ағар-
тушылар, ағартушы-демократтар, ұлт-азатшыл-
дар  кезеңі  және  олардың  ірі  өкілдері  болған. 
Бұл сипат қазақ әдебиеті тарихына да тән дей-
тін болсақ, онда ұлт-азатшылдық кезең Ахмет-
тен  басталады.  Ендеше  Сәкен  Сейфуллиннің 
тарихи  шындықты  дөп  басып  айтқан  пікірі: 
«Қорлыққа шыдап, күйікке күйіп, ұйқы басқан 
қалың  қазақтың  ұлт-намысын  жыртып,  ұлттық 
арын жақтаған патша заманында жалғыз Ахмет 
еді» [4] -дегені де көп нәрсені аңғартады. 
А.Байтұрсынұлынан  бастау  алған  М.Дулат-
ұлы, М.Жұмабайұлы, І.Жансүгіров шығармала-
рындағы  күрескерлік  рух  пен  ағартушылық 
сарын  осы  бостандықты,  азаттықты  жырлауға 
жетелейді.  Ақындарымыз  өздеріне  басты  мін-
дет  халықтың  санасын  ояту,  елдің  қамын  ой-
лау, білім, мәдениет жүйесіне өзгеріс әкелу деп 
білді.  Бұл  қоғам  дамуы  тұрғысынан  өте  дұрыс 
жол  болатын.  Өйткені,  халықтың  санасы  оян-
бай, олардың саяси көзқарасы жетілмей, негізгі 
қоғамдық  реформаларға  бет  бұруы мүмкін  емес. 
Сол  кезде  мұны  кеңес  үкіметі  жақсы  түсінді. 
Түсінді  де  халықтың  санасына  сәуле  шашуға 
тырысқан зиялы қауымды «халық  жауы» атан-
дырды. Бұл әккі саясаттың жемісі болатын. 
Кеңестік идеология адам санасын, халық рухын 
езгілеп жаншыды. Алайда азаттық, тәуелсіздік, 
бостандық  үшін  күрес  ешқашан  толастаған 
емес. Қазақ әдебиетіне күрескерлік рух әкелген 
Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылығы қа-
зақ  әдебиетінде  алтын  қорынан  ойып  тұрып 
орын алатын құндылықтар.  
Ахмет  аңсаған  азаттық  таңы,  Ахмет  іздеген 
тәуелсіздік,  Ахмет  сезінген  бостандық  оның 
шығармаларына өлмейтін, мәңгілік сипат берді. 
Елдің  тәуелсіздігі  мен  бостандығын  қорғау 
жолындағы  өшпес  ерліктерін,  береке-бірлігін 
жырлаған мұндай шығармалар, әрине, мәңгілік 
болмақ.  Біз  Ахметтің  төл  өлеңдерінен  азаттық 
таңын  аңсаған,  тәуелсіздік  идеясын  биікке 
көтерген сантарап желілерді таба аламыз. Бұған 
дәлел ретінде А.Байтұрсынұлының елу жылдық 
мерейтойына  арналған  мақаласында  айтылған 
қазақ  әдебиетінің  классигі  Мұхтар  Әуезовтің 
мына  пікірін  келтіруге  болады: «...Ахаңның 
майданға  алғаш  жыры  шығып,  әдебиет,  саясат 
жолында  жол  бастаған  күндері  бәріміздің  есі-
мізде...  Ахаңның  бұрынғы  айтқан  сөзін  әлі 
С. У. Каналиева 

213 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
қазақ  даласы  ұмытқан  жоқ.  Өлеңдегі  белгілі 
сарын  әлі  ескірген  жоқ.  Әлі  күнге  қазақ  дала-
сының күшті санасы болып, арқаның қоңыр же-
лімен  бірге  есіп,  шалқып  жатыр» [5]. Болашақ 
ұлы жазушы ақын поязиясындағы азатшылдық 
идеяны  көтерген  жолдардың  ұшқыннан  жа-
лынға айналар асылдықты таныған еді. 
XX  ғасырдың  басында  қазақ  халқы  аса  ірі 
қоғамдық-саяси  өзгерістермен  қатар  ауқымды 
рухани жаңғыруларды да бастан кешті. Ұлттық 
мәдениет пен әдебиеттің, білім мен ғылымның 
туын көтерген, жұртшылықтың санасына демо-
кратиялық  ойлар  сіңіріп,  алға  жетелеуге  ұм-
тылған  зиялы  топ  қалыптасты.  Халықтың  зер-
десіне  сәуле  түсіріп,  санасын  оятқан  осы  топ-
тың  рухани  көсемі  Ахмет  Байтұрсынұлы  екен-
дігіне зәредей күмән болмауға тиіс. Қазақ әде-
биеті  мен  әдебиеттану  ғылымының,  тіл  білімі-
нің  атасы,  ұлы  реформатор  атанған  ол  өзінің 
алдындағы Шоқан, ЬІбырай, Абайлардың ағар-
тушылық,  демократтық  бағыттарын  жалғас-
тыра  отырып,  өз  заманындағы  тұтас  бір  зиялы 
қауымның төлбасына айналды. 
Қазақтың  басына  түскен  қиын  да  қилы  ал-
мағайып  заманда  ұлтқа  бас  болу – Ахмет  Бай-
тұрсынұлының  маңдайына  бұйырған  киелі  іс. 
Оның  мамандығы  қарапайым  оқытушылық 
бола  тұрып,  саяси  өмірге  араласуына  түрткі 
болған – қаза  халқының  өз  Отанында  отырып,  
бұратананың  күйін  кешуі  еді.  Атамекенінде  
отырып  өзінің  тіліне,  діліне,  дініне,  жеріне  
 
иелік ете  алмаған  жұртының аянышты  ахуалы, 
Ахметті  және  оның  айналасына  шоғырланған 
қазақ  оқығандарын  саясат-сахнасына  күрескер 
етіп  шығарды.  Ұлы  қайраткер  ретінде  Ахмет 
Байтұрсынұлы  шығармашылығымен  де, қоғам-
дық қызметімен де ұлтына адал қызмет етті. 
 

жүктеу/скачать 3,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: