Казахский национальный

195 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
2.  Жапақов  С.И.  Эпикалық  фразеологизмдер-
дің  когнитивтік  негіздері:  филол.ғыл.канд. 
дисс.: 10.02.02. – Алматы, 2003. – 107 б. 
3.  Сыздықова  Р.  Сөз  құдіреті. – Алматы.: 
Санат, 1997 – 224 б. 
4.  Тілеубердиев  Б.М.  Қазақ  ономастикасының 
лингвокогнитивтік  аспектілері. –Алматы: 
«Арыс» баспасы, 2006. – 208 б. 
5.  Липец  Р.С.  Образы  батыра  и  его  коня  в 
тюрко-монгольском эпосе. М.: Издательство 
«Наука», 1984. – 262 с. 
* * * 
Концепт «человек» занимает центральное место в лин-
гвоментальном пространстве казахского эпического фоль-
клора  и  в  героическом  эпосе  представляет собой  по  сути 
концепт  «батыр» (эпический  герой).  Концепт  «батыр» 
формируется и дополняется такими концептами, как «во- 
 
 
 
 
 
оружение  батыра», «конь  батыра», «бездетные  родители 
батыра,  вымолившие  его  (батыра)  у  бога», «любимая 
красавица-жена».  Концепт  «батыр»  представлен,  как  мы 
видим,  и  другими  концептами,  в  совокупности  форми-
рующие его целостной образ. Часть названных концептов 
подвергнута анализу в настоящей статье. Эти концепты по 
отношению  к  концепту  «батыр»  являются  микрокон-
цептами.   
* * * 
The conception of “human” takes the main role in lingvo-
mental space of Kazak epic folklore.  
In heroic poems the conception of “Human being” is 
simply “Hero”. The conception of “Hero” is filled with such 
conceptions as hero’s weapons, his horse, his brother or sister, 
his parents and his sweetheart. So, the conception of “Hero” 
exists not only by itself, it is given with its environment, and 
each of them is considered to be a concept, the so called 
microconception. And this article deals with some of these 
conceptions. 
 
                                                         
 
 
М.Мақатаев өлеңдеріндегі  және қазіргі қазақ поэзиясындағы  
діни сарын көріністері 
 
Д. С. Ибраева  
 
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың II курс магистранты, Алматы, Қазақстан 
 
Аннотация.  Мақалада  қазіргі  қазақ  поэзиясындағы  діни  сарын  мәселелері  қарастырылады.  
М.Мақатаев  поэзиясындағы  кезінде  жариялауға  тыйым  салынған  діни  өлеңдері  талданады. 
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі қазақ поэзиясындағы орта буын және жас ақын шығармаларындағы 
діни  сарын  көрініс  тапқан  өлеңдері  зерттеліп,  соның  ішінде  Т.Көпбаев,  С.Қосан,  А.Елгезек  поэ-
зиясынан мысалдар келтіріледі. 
 
Кеңестік    дәуірде    халқымыз    бұрынғы    қа-
лыптасқан  салт-дәстүр,  әдет-ғұрыптарынан  
біртіндеп  айырылып,  діннен  де  аластатылды.  
Кеңес    заманындағы    мұндай    қайшылықтар  
әдебиетіміз  бен  мәдениетімізге  өз  әсерін  ти-
гізбей  қойған  жоқ. Көркем  әдеби  туындылар  
болсын, ғылыми  зерттеулер  болсын  барлығы  
дерлік    тілінің    бөлектігі    ғана    болмаса,  маз-
мұны    түгелдей    кеңестік    идеологияның    ық-
палына    бағынды.  Көркем    әдебиет    қоғамның  
міндеттерімен  тікелей байланыстыра  қаралып, 
онда  адамзат игілігіне жарайтын жалпы  ортақ  
мәселелер  көтерілмеді. Бұл  процесс – әдебиет-
ті өзінің даму заңдылықтарынан  айырды. Әде-
биетте  идеологияға  ұрыну  басым  болғандық-
тан,  еркін  тақырыпқа  жазу  тіпті  мүмкін  бол-
мады. Сөз  бостандығына  жол  берілмеді. Жеке  
авторлар    мен    олардың    еңбектерін  бағалауда  
талғампаздық    жете    бермеді.  Жеке    шығарма-
лар    тақырыбына    қарап    мадақталды,  ал    ке-
ңестік    идеологияға    сәйкес    келмейтін    туын- 
 
 
 
дылар  өлтіре  сыналды.  Әдебиетте  де  дін  та-
қырыбына  жазуға  тыйым  салынды. Атеистер  
«Дін – апиын»  деп  ұран тастап,  халықты  дін-
нен    әбден    бездіруге    бар    күштерін    салды. 
Ұлтқа  бөліну,  дінге  бөліну  дегеннен  мүлдем  
ада  қалған  халық  кеңестік  биліктің  айтқаны-
нан  шыға  алмады. 
Бірақ  сол  дәуірдің  өзінде  қазақ  позиясын-
да дін  тақырыбына  қалам  тартқан, діни  өлең-
дер    жазған  ақындар  да    болды.  Ол    ақындар-
дың  шығармалары  қатаң  сынға  алынып,  жа-
риялануға  тыйым  салынды. Соған  қарамастан  
діні    мен    діліне    берік    ақындар    діни    тақы-
рыпта өлеңдерін  жаза  берді. 
Солардың    бірі    және    бірегейі,  халқының  
асыл  азаматтарының  бірі,  артына  өшпес  мұра  
қалдырған,  ақиық  ақын – Мұқағали  Мақатаев. 
Қамшының   сабындай  қысқа  ғұмырында  қа-
зақ    поэзиясынан    ойып    тұрып  орын    алған,  
поэзияға    өзіндік    түр,  өрнегін    қалыптастыр-
ған,  жаңалығы мен  жаңашылдығын  қоса  ен-
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012 
Қазақ батырлар жырларындағы «Адам» концептісі

196 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
гізген    ақын    Мұқағали    Мақатаев    артынан  
мол  мұра  қалдырды. Әдебиеттің  партия  ық-
палына  түсіп, сөз еркіндігіне  тұсау  салынған 
уақытта    да,  қайсар    ақын    өз    дегенінне    жа-
ңылмады,  өз  ұлтын,  тілін,  дінін  жан-тәнімен  
сүйді,  құрметтеді,  қорғаштады. 
Тәуелсіздік  алғаннан  кейін  әр  алуан  бас-
пасөз    беттерінде    «Жарияланбаған    жырлар»  
топтамасымен  жарыққа  шығып  жүрген  өлең-
дерінің  бірқатары – діни  тақырыпқа  жазылған  
өлеңдер.  
 
Сатқан  емен. 
Сатпаймын  дінімді  мен, 
Алла  есімі – жүрегім  жұдырықтай, 
Жүрегімнің  соққанын  біліп  жүрем  [1.77] 
 
деген    қайсар  ақынның    жүрегінде  өз    дініне  
деген    өшпес    махаббаты,  сарқылмас    сенімі  
жатыр. 
 
Мұхаммедтің үмбеті – мұсылманмын, 
Пайғамбарым  қолдайды  қысылған  күн. 
Алсын  тағалам,  ант  етем,  ант етемін, 
Алла  есімін  кеудемнен  ұшырған  күн. 
Алла  - ақиқат. 
Аллаға  сеніп  өтем 
Адалдық   пен  ақиқат  серігі екен. 
Адаспаймын, Аллама  сеніп  өтем, 
Арамдыққа  баспаймын – жолы  бөтен! [1.77] 
 
Бұл өлең ақынның ешқандай  партиялылыққа,  
атеистік  көзқарастарға  мойынсұнбаған,  дініне  
берік  жан  болғанынның  айқын  көрінісі. 
 
Дін – ғылымның  анасы, 
Дін  ғылымның  әкесі. 
Ғылым – діннің  баласы, 
Дін – ғылымның  көкесі!!!    [1.81] 
 
Өлеңде    діннің    адам  өміріндегі    маңызын,  
орнын    түсіндіріп,  ғылымның    бастауы – дін  
деген  тұжырымға  келеді. 
 
Я, Жаратушы  Аллам! 
Қолдай  гөр, 
Сүйей  гөр  мені, сүйей  гөр! 
Қолдары  да,  қорғаны  да  жоқ  жан  ем. 
Жасаған  ием! 
Құлап  барам,  сүйей  бер! 
Пенделерге  табына – табына  болған  ем. 
 
Бұл  жолдар  арқылы  ақынның  жүрек  тол-
қынысынан    шыққан    мұңы    мен    арман-тіле-
гінің  куәсі  боламыз. 
Алланы    сүю    ұғымы – адамның    жеке    ба-
сындағы    асыл    қасиеттерді    қастерлеу,  адам-
гершіліктті  негізгі  қағидаға  айналдыру,  ал  ол  
үшін   ең  алдымен   өзіңді   өзің  тазалауың  қа-
жет.  Алланы    сүю  ізгілікке    байланысты    жол.  
Ақын  тура  жолдан  адаспаған.  Ақын  түсіні-
гінде  Алла  шүбәсіз  шындық,  дүниедегі  бар-
дың  есімі.  Алла  тек  ауызбен  айтылған  ақи-
қат  емес,  ол  жүрекпен  қабылданатын  шын-
дық. Ислам  дінінде  иман  келтіріп,  мұсылман  
атану  үшін  Алланың  бір,  пайғамбардың  хақ-
тығын  мойындау  шарт.  
Еліміз  егемендік  алып,  өз  алдына  дербес 
мемлекетке  айналуы  көптеген  өзгерістер  ен-
гізді. Тәуелсіздіктің әдебиетке тигізген ықпалы 
да аз болмады. Халқымыздың рухани байлығын 
шындап  игеруге  енді  қол  созуға  мүмкіндік 
туды. 
Көп  жылдардан  кейін  халқымыз  есін  жиып, 
рухани саңлақтарымыздың жарық жұлдыздары 
көріне  бастады.  Қазіргі  кездегі  қоғамдағы  қа-
жеттілік  өткенге  үлкен  құрметпен  қарау,  ру-
хани  мұраларымыздың  сабақтастығы,  ұрпақта-
рымыздың  тарихи  жақындастығы,  оны  танып 
білуге  деген  құштарлық  болашаққа  жол  ашып 
отыр. 
Тәуелсіздік алғаннан кейін, қазақ әдебиетін-
де  негізінен,  поэзияда  бұрын  ашылмаған,  өз 
дәрежесінде  жырланбаған,  тың  тақырып – дін 
тақырыбына  кеңінен  жол  ашылды.  Дін – қо-
ғамдық    құбылыстардың    ішіндегі    күрделісі, 
қоғамдық    сананың    үлкен    бір    саласы.  Діни  
сезімдер    адамдардың    басын    біріктіруде    ма-
ңызды    орынға    ие  екендігін    жақсы    білеміз. 
Қазақ  халқы  дінімен  қайта  қауышты.  Кеңес 
заманында аға буын өкілдері шығармашылығы-
нан көрініс таба қоймаған тың тақырыпты жас-
тар жағы іліп әкетті. 
Соңғы жиырма жылға таяу уақыттан бері 70 
жыл бойы құрсауда болып келген діни наным-
түсініктер  қайта  жаңғырып,  жас  ақындар  шы-
ғармаларына  арқау  болды.  Ол  шығармаларда 
діннің қоғамдық-әлеуметтік мәні, адамгершілік 
принциптері  мен  этикалық  ерекшеліктері  бү-
гінгі  күн  тұрғысынан  қайта  пайымдалып,  жа-
ңаша мазмұнда жырлануда. 
Жыр майталманы, көрнекті дарынды ақын – 
Серік  Ақсұңқарұлы  жырларынан  діни  сарын 
көрініс  береді. «Дұға»  атты  өлеңдерінде  туған 
елінің,  халқының  болашағын  ойлап,  елім – 
алаш  жұртым  аман,  тыныш  болса  екен  деп, 
Алладан медет тілеп, көмек сұрайды. 
 
Алашымды сақта, құдай, жасыннан, 
Әзәзілден құлықтарын асырған. 
Қонақжай, пәк көңілдерін басынған, 
Сақтай көрші обыр менен масылдан. 
 
Д. С. Ибраева  

197 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
Алла  елшісі  Мұхаммед  пайғамбардың 
сенімділігін,  табандылығын,  қайырымдылы-
ғын,  жомарттығын,  хас  мұсылмандығын  өлең-
дерінде ақын Серікбай Қосан дәріптейді. 
 
Ең ақырғы пайғамбар – бір Алланың Елшісі, 
Құдай сүйіп дос етті, Құран – оның еншісі. 
Қысылғанды демеген, мүміндерді жебеген, 
Қалаулысы Құдайдың – жүректердің емшісі.  [3.6] 
 
Ақын  Темірғали  Көпбаев  «Астарлы  сөз» 
өлеңінде  сөздің  өзі  Алланың  адамға  сыйға 
тартқан қазынасы екендігін, Құран Кәрімнің өзі 
асыл  сөзден  құралғандығын  еске  салып,  оқыр-
манға ой салады. 
 
Сөз – әуелден қазынасы Алланың, 
Тағдырымыз сөз бен істің тізбегі. 
Құран Кәрім дүниенің бар мәнін 
Асыл сөздің астарынан іздеді. [2.25] 
 
Қазақ  поэзиясына  өзіндік  үлес  қосқан, 
көрнекті  ақын  Мұхамеджан  Тазабековтің  «Дін 
Ислам – діңгегім»  өлеңінде  қазақтың  арғы-
бергі  тарихында  діннің  орны  бөлек  болғанын, 
ата-бабамыздың  ежелден  діні  мен  діліне  берік 
халық  екендігін  жырлай  келіп,  тәуелсіздікке 
қол  жеткізгеніміздің  өзін  сол  бес  уақыт  на-
мазын  қаза  қылмай,  елінің  азаттығын  аңсап 
өткен ерлердің ақ тілегінің қабыл болуы дейді. 
 
Дін Ислам болсын бізге неге бөтен, 
Тектілердің тарихы терең екен. 
Кешегі Күлтегін мен Тоныкөктер 
Жаратқанға сыйынып келген екен... 
 
Өткір тілді ақын халқының бостандыққа қол 
жеткізсе де, дінге әлі толыққанды мойынсұнба-
ғанын,  батысқа  еліктеушілік  пен  арақ-шарап, 
ішімдік  санасын  улап,  жалған  жарнамаларға 
алданып жүргенін айтып налиды. 
 
Біз қазақ бұл күндері кіммен доспыз, 
Адасып, айдалада жүрген көшпіз. 
Арабтың тіліндегі дінмен емес, 
Арақтың түбіндегі жынмен доспыз. 
 
Имансыздық  түбір  орға  құлататындығын 
ақын  жақсы  түсінді.  Сол  себепті  де  халқының 
мұндай дерттен аулақ болуын ойлайды. Қазіргі 
таңда  қаракөз  бауырларымыздың  ата  дінін 
ұмытып, басқа діннің жетегінде кетуі – ақынды 
ғана емес, тұтас халықты толғандыратын үлкен 
мәселенің бірі. 
 
Арнайы аттандырған мыстан елдер, 
Көбейді мысық тілеу миссионерлер. 
Ата дінін айырбастап кетіп жатыр, 
Тағдырдың тауқыметі қысқан «ерлер». 
 
Өмірде аз болған соң иманды шақ, 
Қазағым қай кезде де қиналғыш-ақ. 
Исламға иіс алмас болса-дағы, 
Иегова, кришнаитқа иланғыш-ақ. 
 
Ақын  елін  мазалаған  дертті  дөп  басады. 
Өзге  дінге  өтушілер  көбейсе,  халықтың  тамы-
рына  балта  шабылар  деп,  дінге  бөлінушіліктің 
түбі  жақсылыққа  апармайтынын  түсініп,  қай-
ғырады. 
Ақберен Елгезек – қазақ поэзиясына өзіндік 
үнімен, өзіндік болмысымен келген жас талант. 
Ақберен  поэзиясынан  тәңіршілдік  рухты,  діни 
сарын көрінісін байқау қиын емес. Ақын өлең-
дерінен  өмірдің  шым-шытырық  тірлігіне  ша-
мырыққан  адами  рухтың  тәңірмен  диалогы  де 
естілгендей болады. 
 
Күнәһарлар аттанатын маһшарға, 
Мына ізбен қылкөпір ме тасталған? 
Кеше ғана мың арманмен мастанған 
Екі жағы көрінбейді бастардан... [4.32] 
 
Бес  парыздың  бірі,  діннің  ажырамас  бөлігі 
намаз  бен  оразаның  маңызын  жас  ақын  Арман 
Бердалин өлеңінен көреміз. 
 
Жалғанда! 
Намаз – қымбат, малдан, тіпті жаннан да! 
Ақыретте болып қалма арманда! 
Бұл сөзімнің түсінерсің астарын, 
Қара басың қауқайып, 
Қабіріңде жалғыз өзің қалғанда... 
 
Ақынның «Жүрші, әке» аталатын өлеңі ата-
анасын  намаз  оқуға  шақырған  баланың  үндеуі 
іспетті,  мұсылман  баласының  жүрегін  селт 
еткіәзбей қоймайды. 
 
Жүрші, әке, намазға жығылайық, 
Құбылаға жүрекпен бұрылайық. 
Жәннат бағын біздерге бұйыртпайды, 
Жаратқанның болмасақ құлы лайық. 
Айтты екен деп тақпашы ұлыңа айып... 
 
Исламның бес парызын мүлтіксіз орындауға 
шақыру  Олжас  Отаров  өлеңдерінен  де  көрініс 
табады. 
 
Орындалсын бір Алланың өкімі, 
Мұсылманға ол бес парыз боп бекіді. 
Иманды бол, намаз оқы, адаспа, 
Түсінгенге жұмақтың бұл кепілі. 
 
Ақынның  «Алла  деген  ар  болмас», «Е, 
Алла»  атты  өлеңдерінде  Алланы  ойлап,  ізгі 
амалдарға  бет  бұрып,  пайда  бермес  мал-мүлік 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012 
М.Мақатаев өлеңдеріндегі  және қазіргі қазақ поэзиясындағы діни сарын көріністері 

198 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
жиғаннан  гөрі,  жүректі  иманмен  сусындатуға 
шақырады. 
Талантты  ақын  Шорабек  Айдаров  «Ақырет 
–  ақырымыз»  толғауында  елін  исламның 
қасиетін  ұғынып,  нәпсіні  тыйып,  жалғанда 
қызық  қуғаннан  бұрын,  ақ  жолға  түсіп,  Құдай 
сөзі Құранмен үлгі алуға үндейді. 
 
Текті елім, терең ойлап, толғанып ал, 
Мұсылманның мызғымас қорғаны бар. 
Ол – иман, Аят, Хадис және дұға, 
Жолдас етсең, бақытың жолда тұрар. 
Қисапсыз қинау көрсең, бұл жалғанда, 
Жағдайың ақыретте оңғарылар. 
           
Жалынды  жастар  өз  шығармаларында  Ал-
ланы  дәріптеп,  пайғамбарды  мадақтап,  парыз-
ды  мүлтіксіз  орындауға  шақырды.  Жас  буын 
өкілдерінің  дінге  деген  құрметі  қуантпай 
қоймайды. 
Діни  сарындағы  өлеңдер  халқымыздың  ба-
сынан өткерген үлкен тарихи кезеңдермен бай-
ланысты, мәдениет пен әдебиетте өзіндік орны 
бар  мол  мұра  болып  қалмақ.  Рухани  байлық – 
әр  халықты  толық  сақтап  қалатын  өмір  сүру 
құқын  дәлелдейтін  қайнар  бұлақ.  Рух  бар 
жерде  халық  та  бар.  Ол  рухты  сақтау  мен  
 
 
 
толықтыру – келер  ұрпақтың  тарихи  міндетіне 
айналмақ. 
 
Әдебиеттер: 
 
1. М. Мақатаев. Жарияланбаған жырлар. – Ал-
маты: Жазушы, 1991. 
2.  Т. Көпбаев. Жаңғырық. – Алматы: Қазығұрт, 
2007. 
3. C. Қосан.  Жүрегімде  жүз  өлең. – Алматы: 
Арыс, 2006. 
4.  А.  Елгезек.  Көлеңкелер  күбірі. –  Алматы: 
Фолиант, 2006. 
5.З. Ахметов. Поэзия шыңы – даналық: Зерттеу. 
– 2 бас. – Алматы: Қазақ  университеті, 2009.  
* * * 
В  статье  рассмотрены  религиозные  мотивы  в  совре-
менной казахской поэзии  в период Независимости.  Ана-
лизируются  также религиозные стихи М. Макатаева,  ко-
торые  в  то  время  запретили  опубликовать.  Также  рас-
смотрены  стихи  молодых  поэтов  с  религиозными  мо-
тивами, таких как А. Елгезек, А. Бердалы, Ш. Айдаров и 
др. 
* * * 
In article religious motives in modern Kazakh poetry in 
Independence are considered. It is analyzed as M.Makataeva's 
religious verses which have at that time forbidden to publish. 
As verses of young poets with religious motives such as 
A.Elgezek, A.Berdaly, S.Ajdarov etc. are considered. 
 
 
 
 
 
Тенденции образования и развития неологизмов в русском языке  
А. З. Кайбулдаева  
магистрант 2 курса КазНУ имени аль-Фараби, Алматы, Казахстан 
 
Аннотация.  В  данной  статье  рассмотрены  актуальные  вопросы  неологии  и  активные  иннова-
ционные процессы в языке.  Проанализированы характерные особенности образования и развития 
неологизмов в русском языке. 
 
Непрерывное  изменение  мира,  развитие  об-
щества влечет за собой и  постоянные  измене-
ния  в  языке,  прежде  всего  выражающиеся  в 
динамике  его  лексико-фразеологического  со-
става. «Возникновение  новых  номинаций ... 
как  результат  прогрессивного  освоения  мира – 
главная движущая сила во всех языках мира и на 
всех  этапах  развития» [1, с. 84]. «Неологи-
ческий  бум»,  который  в  настоящий  момент 
переживают  многие  языки  мира,  обусловил 
появление  новой  отрасли  языкознания – 
неологии – науки  о  неологизмах,  занимаю-
щейся  разработкой  принципов  выявления  и 
научного  анализа  всех  видов  языковых  инно-
ваций.  
Неология  как  научное  направление  сфор-
мировалось  сравнительно  недавно,  хотя  от-
дельные  вопросы,  связанные  с  появлением  ин-
новаций  на  разных  уровнях  языка,  были  ак-
туальны  всегда.  Среди  лингвистов  нет  разно-
гласий в том, что наиболее активно и очевидно 
инновационные  процессы  протекают  на  лек-
сическом  уровне.  Пополнение  языка  новыми 
словами,  отражающими  социально-экономи-
ческие,  политические  изменения  в  обществе  и 
быту,  происходит  постоянно.  Интенсивность 
изменений  на  лексическом  уровне  объясняется 
Д. С. Ибраева

199 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
подвижностью  соответствующей  подсистемы. 
В  условиях  межкультурной  коммуникации 
происходит  усиление  языковых  контактов,  что 
ведет  к  росту  заимствований  и  активизации 
словообразовательных типов.  
Проблеме  новых  слов  в  русском  языке  в 
разное  время  посвящали  свои  работы  такие 
ученые,  как  Г.О.  Винокур,  А.Г.  Горнфельд, 
А.А.  Потебня,  М.М.  Покровский,  А.И.  Сми-
рницкий,  В.И.  Чернышев,  Л.  В.  Щерба.  Наи-
более  активно  новые  слова  начали  исследо-
ваться    с 60-х  годов 20 века,  им  посвящены 
работы С.И. Алаторцевой, С.С. Волкова и др.  
Особое  место  в  становлении  теории  нео-
логии  принадлежит  также  Ю.С.  Сорокину  и 
Н.З.  Котеловой,  которые  были  основателями 
русской  неологической  лексикографии.  Осно-
ванная  ими  дисциплина  представляет  собой 
систему  изданий,  которые  включают  в  себя 
специальные  словари  инноваций,  каждый  из 
которых отличается от других особенностями в 
отборе и описании своего объекта [2, с. 50-51]. 
Наиболее  известными  были  некоторые  вы-
пуски  словаря-справочника  «Новые  слова  и 
значения»  под  редакцией  Н.З.  Котеловой  и 
Ю.С.  Сорокина  (Л., 1973, 1984), составленные 
по  материалам  прессы  и  литературы  второй 
половины  ХХ  в.;  Толковый  словарь  русского 
языка конца ХХ века под редакцией Г.Н. Скля-
ревской (СПб, 1998), Словарь перестройки под 
ред. В.И. Максимова (СПб, 1992), а также серия 
книг под названием «Новое в русской лексике» 
с 1977 по 1996 год. С развитием и укреплением 
лексикографии неологизмов определился также 
круг  проблем  этой  лексикографической  от-
расли,  что  позволило  рассматривать  ее  как 
самостоятельную  научную  дисциплину.  Нео-
графия  с  этой  точки  зрения  −  наука  об  осо-
бенностях  проектирования  и  составления  сло-
варей  новообразований,  о  специфике  нового 
слова, значений и словосочетаний как объектов 
таких словарей.  
Значительный  вклад  в  разработку  теории 
неологии  внесли  также  французские  лин-
гвисты. Английские и американские языковеды 
преимущественно  развивают  практику  неоло-
гии,  разрабатывая  ее  лексикографические  ас-
пекты.  Так,  были  изданы  три  словаря  неоло-
гизмов  Карла  Барнхарта (Barnhart, 1980, 1990, 
2000); три однотомных приложения к третьему 
изданию  словаря  Вебстера: «6000 words» 
(1976), «9000 words» (1983), «12000 words» 
(1986);  опубликованы  словари  новых  слов 
Лемея (LeMay, 1985), Дж.  Эйто (The Longman 
Register..., 1989), Дж.  Грина (Green, 1991), 
словарь новых слов Лонгман Гардиан (Longman 
Guardian, 1986), а также два Оксфордских сло-
варя новых слов (Oxford, 1991, 1997). 
Особого  внимания  заслуживают  словари-
справочники  новых  слов  и  значений  русского 
языка,  составленные  под  редакцией  Н.З.  Коте-
ловой (1971, 1984, 1986), приложение  к  Боль-
шому  англо-русскому  словарю  под  редакцией 
И.Р.  Гальперина (1983) и  охвативший  более 
трех  десятков  лет  новейшей  российской  исто-
рии  "Словарь  новых  слов  русского  языка"  под 
редакцией Н.З. Котеловой (1995). 
Несмотря  на  многочисленные  исследования 
последних десятилетий по проблемам неологии 
одной  из  ее  важнейших  задач  остается  проб-
лема  четкого  определения  объекта  исследо-
вания. Анализируя существующие в лингвисти-
ческой  литературе  точки  зрения  по  проблеме, 
авторы  работы  «Неологизмы  и  внутренние 
стимулы  языкового  развития»  приходят  к 
выводу, что «...теория неологии не располагает 
до  сих  пор  строгими  дефинициями.  Предпри-
нятые  в  лингвистике  попытки  определить  по-
нятие  нового  слова  дали  весьма  несовпадаю-
щие результаты» [3, с. 43].  
Самым  общим  и  наиболее  часто  употреб-
ляемым  термином  для  обозначения  инноваций 
любого  типа  является  термин  «неологизм».  В 
самом  широком  смысле  данный  термин  ис-
пользуется для обозначения любых новых слов 
без  каких-либо  ограничений: «Всякое  новое 
слово,  возникающее  в  языке  тем  или  иным 
путем, является неологизмом» [4, с. 54]. 
Другие лингвисты определяют неологизм по 
денотативному признаку, относя к данной кате-
гории слова, возникающие в языке для обозна-
чения новых реалий в связи с ростом культуры, 
науки,  техники  и  т.д. [5, с. 492]. Вполне     
естественно,  что  для  многих  исследователей 
основополагающим  при  определении  неоло-
гизма  является  признак  новизны.  Так,  напри-
мер,  в  работе  А.П.  Лыкова  отмечается,  что 
«генетическим  стержнем  и  принципиальной 
основой  понятия  «неологизма»  является  ка-
чество  новизны  слова» [6, с. 119]. В.И.  За-
боткина  считает,  что  любое  новое  слово  имеет 
качество  неологизма  пока  языковое  сознание 
peaгирует  на  него  как  на  новое [7,  с. 126].  
А.В. Калинин противопоставляет просто новые 
слова  как  обозначения  новых  реалий  и  «но-
венькие»  слова, «новизна  и  свежесть  которых 
ощущается говорящими» [8,  с. 116]. 
Тенденции образования и развития неологизмов в русском языке  

200 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
Пользуясь  определением,  взятым  из  эн-
циклопедии  «Русский  язык»,  можно  сказать, 
что  неологизм  (от  греческого neos – «новый»,  
logos – «слово») – это  слово  или  оборот  речи, 
созданные  для  обозначения  нового  предмета 
или выражения нового понятия. В современном 
русском  языке  неологизмы  делятся  на  языко-
вые  и  авторские,  или  индивидуально-сти-
листические [9, с. 18]. 
А  по  времени  образования  в  русском  языке 
можно  выделить  два  основных  типа  неоло-
гизмов.  Первый  тип – слова  относительно 
старые, актуализировавшиеся в последние годы 
в  связи  с  изменением  политической  и  эко-
номической  системы.  Второй  тип – слова  но-
вые,  появившиеся  непосредственно  в  послед-
ние годы [10,  с. 59].  
Характерным  примером  первого  типа  яв-
ляется слово олигарх (греч. oligos – «немногий» 
+ arche – «власть»).  Сегодня  это  слово  очень 
часто упоминается в СМИ и в речи публичных 
политиков.  Однако  вошло  в  активный  словарь 
оно  не  так  давно:  в 90-х  годах  ХХ  века.  Ранее 
это  слово  было  знакомо  людям  из  учебников 
истории  древнего  мира  (ср.  спартанский  оли-
гархический  союз)  и  произведениям  классиков 
марксизма-ленинизма  (ср.  финансовая  олигар-
хия).  
Как  новые  воспринимаются  сегодня  массо-
вым  сознанием  и  некоторые  заимствования, 
известные  ранее  лишь  специалистам  и  зафик-
сированные  в  словарях  как  относящиеся  к 
«буржуазному» праву и «буржуазной» действи-
тельности,  но  получившие  в  последнее  деся-
тилетие  ХХ  века  широкое  распространение  в 
русском  языке  в  связи  с  актуализацией  для 
российской  действительности  обозначаемых 
ими  понятий  [11, с. 93]. Примером  такого 
заимствования  может  быть  слово  легитимный 
(лат. legitimus – «законный») «Для  среднего 
европейца, который в лучшем случае знает трех 
русских  режиссеров – Эйзенштейна,  Тарков-
ского,  Михалкова, – Сокуров  единственный 
легитимный  преемник  Тарковского» // «Рус-
ский Newsweek» от 5.02.2007.  
В  качестве  примера  недавно  появившегося 
слова  можно  привести  англоязычное  заимст-
вование  франчайзинг  (или  френчайзинг).  В 
"Толковом  словаре  конца  ХХ  века"  это  слово 
трактуется  следующим  образом: «Форма  эко-
номического  покровительства,  при  которой 
фирма,  имеющая  твердые  позиции  на  рынке, 
предоставляет  вновь  образованной  фирме  обо-
рудование, технологии, вспомогательные мате-
риалы, ноу-хау и товарные знаки». «Пока рано 
говорить  о  какой-то  конкретике  и  тем  более 
бросаться  страшными  терминами  типа  фран-
чайзинговые  схемы» // «Русский Newsweek»   
6.11.2006. Это слово появилось в русском языке 
благодаря  приходу  в  нашу  жизнь  такого  яв-
ления, как франчайзинг. 
Имея дело с новой заимствованной лексикой, 
также  следует  обращать  внимание  на  сферу 
употребления,  поскольку  многие  иноязычные 
слова  подвергаются  переосмыслению  и  полу-
чают  в  русском  языке  несколько  другое  зна-
чение,  нежели  в  языке-доноре.  Например,  нео-
логизм  имидж  переводится  с  английского,  как 
образ,  статуя  (святого),  подобие  кого-либо, 
метафора, икона, облик (политической партии 
и т.п. публичных субъектов), изображать, вы-
зывать в воображении, отображать, символи-
зировать.  В  русском  же  языке  укоренилось 
только  одно  значение  этого  слова – облик. 
Поэтому людям для правильного употребления 
данного  неологизма  необходимо  знать  его 
сферу  употребления.  Иначе  человек,  опираю-
щийся только на перевод слова с иностранного 
языка,  может  сделать  ошибку  в  словоупотреб-
лении [12, с. 118].  «Анализ  примеров  неоло-
гизмов  в  прессе  свидетельствует  о  том,  что 
основными сферами употребления неологизмов 
являются  экономическая,  общественно-поли-
тическая, техническая и правовая»  [13, с. 104].  
Важно помнить, что зачастую невозможно про-
вести четкую грань между  этими  сферами, т.к. 
и  экономика,  и  политика,  и  техника,  и  юрис-
пруденция  проникают  практически  во  все 
сферы нашей жизни. 
Неологизмы являются неотъемлемой частью 
лексики современного русского языка. По сути, 
наш  язык  в  его  нынешнем  виде  не  мог  бы 
существовать  без  неологизмов.  Это  связано  с 
тем,  что  новые  слова  придают  естественному 
языку  динамичность.  Лексика  изменяется  с  те-
чением  времени,  словарный  запас  пополняется 
новыми  наименованиями,  устаревшие  реалии 
уходят в пассивный запас.  
Возьмем  в  качестве  примера  слово  дисплей 
(устройство  отображения  текстовой  и  графи-
ческой информации, обычно основанное на ис-
пользовании электронно-лучевой трубки, мони-
тор;  экран  такого  устройства).  Чем  же  приме-
чательно это слово? Главным образом, тем, что 
обозначает новую реалию, наименования кото-
рой раньше не существовало. Действительно, в 
докомпьютерную эпоху не существовало слова 
дисплей,  как,  впрочем,  и  самого  устройства. 
А. З. Кайбулдаева  

201 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
Когда  же  это  устройство  появилось,  то  ему 
необходимо  было  дать  лексическое  наимено-
вание.  Что  было  бы  невозможным,  если  бы  не 
существовало  неологизмов.  Без  неологизмов 
язык  статичен,  не  может  развиваться  и  не 
отвечает нуждам времени.  
Поэтому  разговоры  отдельных  защитников 
чистоты языка о слишком большом количестве 
заимствований,  мягко  говоря,  необоснованны. 
Дело в том, что заимствование – один из самых 
продуктивных  способов  пополнения  лексики 
языка,  и  нет  ничего  плохого  в  том,  что  в 
современном  русском  языке  так  много  новых 
слов английского происхождения.  
По  итогам  исследований,  можно  констати-
ровать  тот  факт,  что  в  последние  годы,  как  и 
ранее,  образование  неологизмов  обусловлено 
изменением  общественно-политических  усло-
вий, государственного и экономического устрой-
ства,  культурным  сближением  разных  стран  и 
научно-техническому прогрессу.  
Все эти процессы продолжают свое сущест-
вование  в  современном  обществе.  Поэтому 
лексика  русского  языка  как  изменялась,  так  и 
будет  изменяться.  В  конечном  счете,  в  языке 
закрепятся  только  самые  удачные  неологизмы. 
Остальные  так  и  останутся  за  пределами  нор-
мированного языка. 
 

жүктеу/скачать 3,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: