Қ-71 Қуантаев Н

182
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
ҮНДІС АУЫЛЫ
*
 
*  Америка жазушысы Эрнест Хемингуэйдің әңгімесі
өл  жағасына  бөтен  қайық 
тұмсық тірепті. Қасында әлде-
кімді  күтіп  екі  үндіс  тұр.  Ник 
әкесімен  қайықтың  артқы 
жағына өтті, үндістер қайықты 
итеріп,  біреуі  есуге  отырды. 
Джордж ағай басқа қайықтың 
артынан орын алған. Жас үндіс 
суға  итеріп,  ол  да  ескекке 
жармасты.
Екі  қайық  түн  жамылып 
жүзіп  кетті.  Никтің    құлағына  
алда,  әудем  жерде,  тұман 
ішіндегі қайықтың ескек тұтқа-
сының сықыры келді. Үндістер 
қысқа,  шапшаң  серпінмен  есіп 
келеді.  Ник  әкесіне  сүйеніп, 
ол  болса,  мұны  иығынан 
құшақтады. Су суық. Үндіс бар 
күшімен ессе де, тұман ішіндегі 
алдыңғы қайық жол бойы жет-
кізбей келеді.
-  Қайда  бара  жатырмыз, 
көке? - деп сұрады Ник.
- Арғы бетке, үндіс ауылына. 
Онда  бір  үндіс  әйелі  қатты 
ауырып жатыр.

183
ҚАРАӨЗЕК
- Ә... - деді Ник.
Бұлар жеткенде әлгі қайық жағада тұр екен. Джордж 
ағай қараңғыда сигар тартып тұр. Жас үндіс бұлардың 
қайығын  құмды  жағаға  сүйреп  тастады.  Джордж  ағай 
екі үндіске бір-бір сигар берді.
Жағадан ары бұлар шыққа малынған шөпті жапырып 
жүріп кетті, алда – панар шам ұстаған жас үндіс. Содан 
соң  орман  ішіндегі  сүрлеуге  түсіп,  көз  ұшындағы 
төбелерге жетелейтін бір жолға шықты. Жолдың бойы 
әлдеқайда  жарықтау  екен,  өйткені  екі  жиегіндегі  тал-
терек  шауып  тасталыпты.  Жас  үндіс  тоқтап,  шамын 
сөндірді де, бәрі жолға түсіп тартып кетті.
Бұрылыстан  шәуілдеп  ит  шықты.  Алда  ағашшы 
үндістер  лашықтарының  оты  көрінді.  Тағы  бір  топ  ит 
ұмтылып  еді,  үндістер  оларды  кері,  лашықтарға  қарай 
қуып жіберді.
Жақын  лашықтың  терезесінен  от  жарқырайды. 
Босағада шам ұстап кемпір тұр. Ішінде, ағаш нарда үндістің 
жас әйелі жатыр. Толғақпен аласұрып жатқанына үшінші 
тәулік  екен.  Ауылдың  кемпір-сампыры  тегіс  қасында. 
Еркектер ауашада, оның айғайы естілмейтін жол жақта, 
қараңғыда  темекі  тартып  отыр.  Ник  екі  үндістің,  әкесі 
мен  Джордж  ағайдың  соңынан  лашыққа  кірген  сәтте 
әлгі әйел қайта айғайлап дауыс сала бастады. Астыңғы 
нарда көрпені көтерген іші төбедей болып жатыр. Басы 
бір иығына қарай бұрылған. Үстіңгі нардағы күйеуі екен. 
Үш күн бұрын ол аяғын балта түсіп жаралап алыпты. Өзі 
мүштік тартып жатыр. Үй іші сасық еді.
Никтің  әкесі  ошаққа  су  қайнатуды  тапсырып,  ол 
қайнағанша Никпен сөйлесіп отырды.
-  Білесің  бе,  Ник,  -  деді  ол,  -  мына  әйеддің  баласы 
дүниеге келуі керек.
- Білем, - деді Ник.
- Ештеңе білмейсің сен, - деді әкесі. - Айтқан сөзді 
тыңда.
- Қазір бұл кісінің жанталасып жатқан осы бір кезін 
толғақ  дейді.  Бала  дүниеге  келгісі  келеді,  шешесі  де 
туғысы келеді оны. Ананың бұлшық еттері бала жарыққа 
келсін  деп  күшенеді.  Әйел  жарықтық  айғайлағанда, 
міне, осындай нәрсе болады.
ҮНДІС АУЫЛЫ

184
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
-  Түсінем, - деді Ник.
Бұл сәтте әйел тағы айғай салды.
- Ау, көке, - деді Ник, -  айғайлатпайтын бірдеңе бере 
алмайсың ба?
- Ауырғанды басатын дәрі-дәрмекті алмай шығыппын, 
-  деді  әкесі.  –  Бірақ  айғайында  тұрған  ештеңе  жок. 
Айғайын естімеймін, өйткені онда тұрған ештеңе жоқ.
Үстіңгі нардағы күйеуі қабырғаға қарай аунап түскен. 
Асүйдегі  әйел  су  қайнады  деп  дәрігерге  белгі  берді. 
Никтің  әкесі  асүйге  өтіп,  үлкен  шелектің  жарты  суын 
тегенеге  құйып  алды.  Қол  орамалына  орап  әкелген 
әлдебір аспаптарды шелекке салды.
- Бұл әбден қайнауы керек, - деді де қолын тегенеге 
малып,  өзімен  бірге  лагерьден  әкелген  сабынмен 
ысқылап жуа бастады.
Ник  әкесінің  сабынмен  біресе  мына,  біресе  ана 
қолын ысқылап жуғанына қарап тұрған. Қолын аса зор 
іждағатпен жуып отырған әкесі Никпен сөйлесіп отыр.
- Білесің бе, Ник, бала жарық дүниеге басымен шығуы 
керек, бірақ үнемі олай бола бермейді. Ал олай болмаса, 
айналадағы елдің шырқы кетеді. Мүмкін операция керек 
болар. Қазір көреміз.
Қолының  әбден  таза  жуылғанына  көзі  жеткен  соң 
бөлмеге қайта кіріп, іске кірісті.
- Көрпесін аш, Джордж, - деді ол, - менің қол тигізгім 
келмейді.
Артынша,  операция  басталғанда  Джордж  ағай  мен 
үш  үндіс  әлгі  әйелді  ұстап  тұрды.  Ол  болса,  Джордж 
ағайдың қолынан тістеп алды да, ағай «ә, қаншық!» деп 
еді, бұларды қайықпен әкелетін жас үндіс күліп жіберді. 
Ник  тегенені  ұстап  тұрды.  Осының  бәрі  өте  ұзақка 
созылған.
Никтің  әкесі  нәрестені  ұстап,  дем  алсын  деп 
шапалақпен шарт еткізіп, кемпірдің қолына ұстатты.
-  Көрдің бе, Ник, ұл екен, - деді.
- Қалай, менің ассистентім болған ұнай ма?
- Жаман  емес,  - деді  Ник.
Әкесінің не істеп тұрғанын көрмес үшін қырын қарап 
тұр еді.

185
ҚАРАӨЗЕК
-  Міне.  Ал  енді  болды,  -    деді  де  әкесі  тегенеге 
бірдеңені тастай салды.
Ник ол жаққа қараған жок,.
-  Ал,  -  деді  әкесі,  -  енді  тігу  ғана  қалды.  Қарасаң, 
болады, Ник, әлде, жоқ өзің білесің. Мен қазір сөгілген 
жерін тігемін.
Ник  қарамады.  Қызығушылық  деген  баяғыда-ақ 
жоғалып кеткен.
Бітіріп,  бойын  жазды  әкесі.  Джордж  ағай  мен 
үндістер  де  түрегелген.  Ник  тегенені  ас  үйге  апарды. 
Джордж ағай қолына қараған. Жас үндіс жымиып күлді.
-  Қазір  қолыңды  асқын  тотықпен  жуам,  Джордж,  - 
деді дәрігер.
Еңкейіп үндіс әйелдің жүзіне үңілді. Ол көзін жұмып, 
тыныш, сұлқ жатқан. Өңі бозарып кетіпті. Баласы қалай, 
төңірегі не болып жатқанын ұғатын халде емес.
-  Таңертең  келем,  -  деді  дәрігер.  -  Сент-Игнэстен 
келетін күтуші, сірә, керек-жарақтың бәрін алып, түске 
жетер.
Олжалы матчтан оралған футболиске ұқсап әсерден 
шыға алмай, сөзшең болып тұр еді.
- Міне, медицина журналына жазуға болатын жағдай, 
Джордж, -  деді ол. -  Ішті бәкімен жарып баланы алу, 
ұзындығы тоғыз фут, кепкен сіңірмен тігу.
Джордж ағай қабырғаға сүйеніп, қолына қарап тұр. 
– Енді, сен біздің атақты хирургіміз емессің бе?
– Бақытты әкеге бір қарау керек. Отбасының осы бір 
кішігірім оқиғасы бәріне қиын соқса керек, сірә, – деді 
әкесі Никке. – Әйткенмен мұның төзімі ғаламат екен.
Үндістің  басын  бүркеген  көрпені  ашып  қалды. 
Саусағы  әлденендей  дымқылға  тиді.  Төменгі  төсектің 
шетіне  тұрып,  қолына  шам  алып,  жоғарыға  қарады. 
Үндіс бетін қабырғаға беріп жатыр. Тамағы сол құлақтан 
оң  құлаққа  дейін  бауыздалған.  Денесінің    салмағынан 
майысқан тақтайлардың ойысына келіп қан жиылыпты. 
Басы  сол  жағына  қарай  қисайып  жатыр.  Көрпе  ішінен 
жүзі жоғары қарап жатқан ұстара табылды.
– Никті әкет, Джордж, – деді дәрігер.
Бірақ  кеш  еді.  Асүйдің  есігінен  үстіңгі  төсек  те, 
ҮНДІС АУЫЛЫ

186
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
қолына  шам  алып,  үндістің  басын  бері  бұрған  әкесінің 
қол сермесі де Никке анық көрініп тұрған.
Бұлар  жолға  түсіп,  көлге  қарай  жүргенде  таң 
құланиектеніп келе жатты.
- Сені өзіммен бірге ала кеткенімді өмірі кешірмеспін, 
Ник, – деді әкесі. Әсерге түскен әлгі көңілі су сепкендей 
басылған. – Қарашы мұндай оқиғаның бола қалғанын.
- Не, бала туған әйелдің бәрі өстіп қинала ма сонда? 
– деп сұрады Ник.
- Жоқ,  бұл өте шетін жағдай болды.
- Ол неге өзін өлтірді, көке?
- Білмеймін, Ник. Шыдай алмаса керек.
- Ал ер адамдар өзіне жиі қол сала ма?
- Жоқ, Ник. Жиі емес.
- Ал әйелдер ше?
- Одан да сирек.
- Ешқашан ба?
- Енді, болып тұрады ғой.
- Көке!
- Ау?
- Джордж ағай қайда кетті?
- Қазір келеді.
- Өлу қиын ба, көке?
- Жоқ.  Бұл тіпті де қиын емес деп ойлаймын, Ник. 
Бәрі жағдайға байланысты ғой.
Бұлар  қайықта  отырған  –  Ник  артта,  әкесі  ескек 
тұсында.  Төбелердің  басынан  күн  шығып  келеді.  Бір 
алабұға  суды  шолп  еткізді  де,  көл  бетінде  шеңбер 
жүгірді. Ник қолын суға малған. Таңғы ызғарда су жылы 
көрінді.
Көл  үстіндегі  осы  азанғы  уақытта,  қайықта,  ескек 
ескен  әке  қасында  отырып  Ник  өзінің  ешқашан 
өлмейтініне қатты сенімді еді.

187
ҚАРАӨЗЕК
ЖИДЕК
*
 
*  Орыс жазушысы Варлам Шаламовтың әңгімесі.
адеев:
-  Тоқтай  тұр,  сөйлесейін 
онымен,  -  деп  менің  тұсыма 
келді  де,  винтовканың  дүмін 
басыма тіреді. Мен иығымнан 
түсіріп 
алған 
бөренемді 
құшақтап  көтере  алмай  және 
таудан түсіп келе жатқан елдің 
арасынан  өз  орнымды  ала 
алмай қар үстінде жатқанмын, 
- кімдікі жуан, кімдікі жіңішке, 
әрқайсының  иығында  бір-
бір  бөрене,  яғни  бір-бір 
«отын  тамызығы»  бар;  бәрі 
үйіне  асыққан  -  айдауылдар 
да,  тұтқындар  да,  -  бәрінің 
қарны ашқан, ұйқысы келген, 
қыстың  таусылып  бітпес  осы 
бір  күні  бәрінің  зықысын 
шығарған. Ал мен қар үстінде 
жатқанмын.
Фадеев 
тұтқындармен 
үнемі «сіз» деп сөйлесетін.
-  Тыңдаңыз,  қария,  -  деді 
ол.  -  Сіз  секілді  топастың 
мынандай  шөркені,  таяқ  десе 
де  болады,  сүйрете  алмауы 
ЖИДЕК

188
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
мүмкін  емес.  Сіз  нағыз  симулянтсыз.  Фашиссіз. 
Отанымыз  жаумен  соғысып  жатқан  шақта    етектен 
тартасыз.
-  Мен  фашист  емеспін,  -  дедім  мен.  -  Ауру  әрі 
аш  адаммын  мен.  Сен  фашиссің.  Фашистер  шал-
шауқанды  қалай  өлтіріп  жатқанын  газеттен  оқисың 
ғой.  Ойлансаңшы  бір,  Колымада  не  істегеніңді  ертең 
қалыңдығыңа қай бетіңмен айтпақшысың.
Маған  бәрібір  еді.  Беті  нарттай  қызыл,  денсаулығы 
зор,  тамағы  тоқ,  киімі  бүтіндерді  иттің  етінен  жек 
көретінмін, бойымда қорқыныш жоқ еді. Ішімді жауып 
бүктетіле түстім, бірақ мұның өзі санадан тыс, инстинкт 
қимыл  еді:  іштен  тепкеннен  қорықпайтынмын.  Фадеев 
етікпен  арқамнан  тепті.  Аяқ  астынан  жылынып  сала 
бердім, ауырған да жоқ. Өлсем, тіпті жақсы.
- Тындаңыз, - деді Фадеев жүзімді аспанға қаратып 
етігінің  басымен  мені  аударып  тастаған  кезде.  - 
Сіздермен  алғаш  жұмыс  істеп,  бауырларыңызды  алғаш 
рет көріп отырғаным жоқ.
Басқа айдауыл келді: Сұрмалақай екен.
- Кәнекей, бері қарашы, есіме сақтап алайын. Қандай 
ызалы, сиықсызсың. Ертең өз қолыммен атып тастаймын 
сені. Түсіндің бе?
-  Түсіндім,  -  дедім  мен  тұзды  қан  түкіріп  орнымнан 
тұрып  келе  жатып.  Мен  жолдастарымның  айтағымен, 
айғайымен,  ұрсуымен  бөренені  сүйрете  тарттым:  мені 
ұрып жатқан кезде олар тапжылмай тұрған еді.
Келесі  күні  таңертең  Сұрмалақай  былтыр  қыста-ақ 
шабылған  орман  ішінен  қыстыгүні  темір  пешке  жағуға 
келетінінің бәрін жинаңдар деп бізді жұмысқа шығарды. 
Тоғайды  қыста  құлатқандықтан  томарлар  биіктеу  еді. 
Біз оларды салмамен жер астынан суырып алып, кесіп, 
қатар-қатар жинап жаттық.
Жұмыс  орнымызды  айналдыра,  қырғыннан  аман 
қалған  тоғайларға  Сұрмалақай  «тыйым  салынған  зона» 
дегенді білдіріп сұрғылт, сары түсті, құрғақ шөптерден 
байланған «белгілер» іліп қойды.
Сұрмалақай  жылынсын  деп  бригадиріміз  дөңестің 
басына  от  жағып,  отын  тасып  қойды:  отқа  жылыну 
жұмыста тек айдауылға ғана тиесілі еді.

189
ҚАРАӨЗЕК
Жауған  қарды  баяғыда-ақ  жел  үрлеп  әкеткен. 
Қырау  басқан  шөп  алақанда  тайғанап,  адам  қолы 
тиген  сайын  түсін  өзгертеді.  Төмпешіктердегі  таудың 
аласа итмұрынына мұз тұрып қалыпты, тоңазып қалған 
қаракөк  жидектерден  керемет  бір  жұпар  иіс  шығады. 
Итмұрыннан  гөрі  әбден  пісіп  кеткен,  суық  соғып,  мұз 
қатқан, көкшіл түсті ит бүлдірген дәмдірек... Қысқа, түзу 
бұтақтарда көк жидек ілініп тұрды, ашық көк түсті, бос, 
былғары  әмиян  секілді  жиырылып  кеткен,  бірақ  өзінің 
сөзбен  айтып  жеткізгісіз  дәмі  бар  қаракөк  шырынын 
бойында сақтап қалыпты.
Аяз ұрған жидек бұл кезде жас, жаңа піскен жидекке 
тіпті де ұқсамайды. Одан да гөрі дәмдірек.
«Перекур»  дейтін  үзіліс  кезінде,  тіпті  Сұрмалақай 
басқа  жаққа  қарап  тұрған  минуттарда  да  қасымдағы 
жолдасым Рыбаков жидек теріп, онысын қалбыр ыдысқа 
жинап жүр еді. Егер Рыбаков ыдысын толтырып әкелсе, 
күзет отрядының аспазы оған нан бермек. Рыбаковтың 
жұмысы сол сәттен-ақ үлкен маңызға ие болып еді.
Менің ондай тапсырыс берушілерім болмағандықтан 
әрбір  жидекті  баптап  тұрып  тіліммен  тандайыма 
жапсырып,  есім  шығып  жеп  келемін:  мыжылып  қалған 
жидектің  исі  аңқыған  тәтті  шырыны  бір  секундқа 
басымды айналдырып жібереді.
Менде  Рыбаковке  көмектесейін  деген  де  ой  болған 
жоқ, ол да керек етпес еді: кім нанын бөліскісі келеді.
Рыбаковтың құтысы тым баяу толып жатыр, жидектер 
өте сирек кездесе бастады да, жұмысты да істеп, жидекті 
де  теріп,  біз  өзіміз  байқамай  «зона»  шекарасына  келіп 
қалыппыз:  белгілер  басымыздың  үстінде  ілініп  тұрған 
еді.
- Қара, - дедім мен Рыбаковқа, - қайтайық.
Ал алдымызда итмұрынның жидегі бар төмпектер тұр 
еді, көк жидек, ит бүлдірген... Бұл төмпектерді баяғыда-
ақ көріп қойғамыз.
Белгі байланған тоғай екі метр ары тұруы керек еді 
шіркін.
Рыбаков  толмаған  құтысы  мен  ұясына  енді  ғана 
ЖИДЕК

190
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
құлап  бара  жатқан  күнді  көрсетіп,  көздің  жауын  алған 
жидектерге қарай баяу жылжып бара жатты.
Оқтың  дыбысы  құрғақ  қана  сырт  ете  қалды  да, 
Рыбаков  екі  төмпектің  арасына  екпетінен  түсті. 
Сұрмалақай винтовкасын бұлғақтатып айғай салды:
- Орнында қалсын, жақындамаңдар!
Сұрмалақай затворын сарт еткізіп тағы бір рет атты. 
Біз  екінші  атылған  оқтың  неге  керек  екенін  жақсы 
білетінбіз.  Сұрмалақай  да  білетін.  Оқ  екі  рет  атылуы 
керек: біріншісі - ескерту.
Рыбаков төмпек арасында кенет кішірейіп кеткендей. 
Өзен де, аспан да, тау да аса үлкен еді, осы таулардағы, 
төмпек  арасындағы  көп  сүрлеуге  қаншама  адамды 
жерлеуге болатынын бір құдайым білсін.
Рыбаковтын  қалбыры  әудемжерге  домалап  кетіпті, 
мен оны іліп алып, қалтама жасырып үлгердім. Мүмкін 
осы  жидектер  үшін  маған  нан  берер:  Рыбаковтың  кім 
үшін жинағанын білмеймін де ғой.
Сұрмалақай  аспай-саспай  біздің  шағын  отрядты 
сапқа  тұрғызып,  санап  шықты  да,  бұйрық  беріп,  үйге 
алып кетті.
Винтовканын  дүмімен  иығымнан  түртіп  қалғанда 
артқа бұрылдым.
-    Сені  жайратпақ  ем,  -  деді  Сұрмалақай,  -  бой 
көтермедің-ау бірақ, иттің баласы!..

191
ҚАРАӨЗЕК
ҮРЕй
*
 
*  Орыс жазушысы Владимир Набоковтың әңгімесі
асымнан 
мынадай 
өтуші 
еді:  қараңғы  түн  тауға  зорға 
шығып  келе  жатқанда,  сол 
түннің  әуелгі  жартысында 
жазу үстелінде отырып, ал түн 
шыңның  басына  шығып,  міне, 
міне,  енді  төмен  сырғиын, 
таңғы  жеңіл  тұманға  көшейін 
деп  тұрған  сәтте  орындықтан 
тұрып  тоңазыған,  құлазыған 
қалпымда  жатын  бөлменің 
жарығын 
жағып, 
кенет 
өзімді  айнадан  көретінмін. 
Тағы  былай  болды:  тұңғиық 
жұмысқа батып кеткен уақытта 
өзімнен 
өзім 
жатырқап 
қалыппын,  көптен  көрмеген 
өте 
таныс 
адамыңмен 
кездескенде  сезімсіз,  бос,  ап-
анық  әлденеше  минут  ішінде 
оны  мүлдем  жаңа  қырынан 
байқайсың, десе де, бұл жанға 
батпас құпия салқындық қазір-
ақ  кетіп  қалатынын  білесің, 
және қарап тұрған адамыңның 
келбетіне  қайта  жан  бітіп, 
жылуы  тарап,  әдепкі  орнын 
ҮРЕЙ

192
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
алып, қайтадан сондай таныс болып кетеді, тіпті қандай 
ерік күші болса да, жылт еткен жат көру сезімін қайтара 
алмайсың  ғой,  -  міне,  айнадағы  өз  бейнеме  қарап, 
дәл  осылай  өзімді  танымай  қалдым.  Жүзіме  -  кірпік 
қақпайтын бөтен көзіме,   бет   сүйегімдегі  жылтыраған 
түкке,  мұрнымның  түбіндегі  көлеңкеге  қадалып 
қараған сайын, «менмін» деп өзіме-өзім қадалып айтқан 
сайын, неге дәл осы мен екені түсініксіз бола бастады 
да,  айнадағы  жүзімді  қайдағы  бір  түсініксіз  «мен» 
дегенмен ұқсату қиын болды. Осы туралы айтқанымда, 
бүйте берсең, шайтанмен айлас боларсың деп орынды 
ескерткен  еді.  Расында  да,  айнадағы  бейнеме  түн  ауа 
осылай  екі  рет  ұзақ  қарағанда,  бойымды  үрей  билеп, 
жарықты  тез  өшіріп  тастайтынмын.  Ал  таңертеңгілік 
қырынып тұрғанымда айнадағы бейнеме таңғалу ойыма 
кіріп те шықпайтын.
Тағы бір қызық: төсекте жатып өлмек үшін туғаным 
оқыс есіме түсетін. Аяқасты жарық сөніп, басып қалған 
қараңғылықта біреу тез шыңғырады, содан соң бірнеше 
дауыс қатар шыңғырады, - соқыр дауыл, көрдей үрейлі 
шуыл  жайыла  бастайды,  -  бір  уақытта  жарық  қайта 
жанып, көрініс ептеп жалғасады - зор театрда осылай не 
өтсе, жан дүниемде де сол болатын. Мәселен, былай еді: 
жаным бір сәтке тыныс ала алмай, көзімді бақырайтып 
шалқамнан  жатырмын,  бар  күшіммен  үрейді  жеңуге, 
өлімді ұғуға, дін мен философияның көмегінсіз тұрмыс 
жолымен  түсінуге  тырысамын.  Содан  кейін  өлімге  әлі 
алыс, оны ойлануға үлгересің дейсің өзіңе, ал өзің бәрібір 
ешқашан ойланбайтыныңды білесің, тағы да қараңғыда, 
жер бетіндегі сүйкімді ұсақ-түйек туралы жанға жайлы, 
шапшаң  ойлар  сапырылысқан  сананың  галереясында 
айғай шығады, - ақырын, бір бүйіріңе аударылып басқа 
нәрсені ойлауға көшкеніңде кенет басыла қалады.
Түнгі  айна  алдындағы  таңданыс,  өлімнің  кенеттен 
пайда болған үрейлі дәмесі - осының бәрі көпке таныс 
сезім,  ал  бәріне  өстіп  тоқталып  отырған  себебім,  осы 
сезімдерде  бір  кезде  басымнан  өткен  сол  бір  биік 
үрейдің  шалығы  бар.  Биік  үрей...  өзгеше  үрей...  дәл 

193
ҚАРАӨЗЕК
атауын  іздеймін,  бірақ  дайын  сөз  қоймасында  тура 
келетіні жоқ. Сөздерді бекер-ақ сайлап көріп отырмын, 
біреуі де маған шақ келмеді.
Бақытты  өмір  сүрдім.  Жүрген  қызым  болды. 
Екеуіміздің  алғаш  рет  бөлек  тұрғанымызда  қалай 
қиналғаным,  –  мен  жұмыспен  шетелге  кеткем,  содан 
соң  оның  мені  вокзалда  қалай  қарсы  алғаны  есімде, 
–  перронда,  туп-тура  тор-тор  сары  жарықта,  шыны 
күмбезді күннің шаң басқан шашыраңқы сәулесінде тұр 
еді,  вагон  терезелері  жылжыған  сайын  мойнын  баяу 
бұрған-тын – ол қасымда жүргенде дәйім тыныш, жеңіл 
еді маған. Тек бір күні... Иә, осы кезде сөздің қандай епсіз 
құрал  екенін  тағы  сезем.  Ал  менің  түсіндіргім  келеді... 
Сондай  түкке  тұрмайтын  нәрсе,  сондай  қасқағым  сәт: 
міне, бөлмесінде екеуміз ғанамыз, мен жазып отырмын, 
ол  басын  салбыратып  жібек  шұлықты  торлап  жамап 
отыр,  өрілген  сары  шашы  жартылай  қымтаған  құлағы 
қызарады және мойнындағы ұсақ інжу көңілдің қылын 
қозғап  жалтылдайды,  ернін  барынша  томсырайтып 
отырғандықтан нәзік беті ішке кіріп кеткендей көрінеді. 
Кенет, жөн жоқ, жосық жоқ, оның осында отырғанының 
өзінен бойымды үрей билейді. Бұл вокзалда оны бірден 
сезбегеннен  әлдеқайда  қорқынышты  еді.  Бөлмеде 
басқа адам отырғандықтан қорқамын, маған басқа кісі 
деген  ұғымның  өзі  үрейлі.  Есі  ауысқан  адамдардың  өз 
туыстарын неге танымайтынын түсінем... Бірақ ол басын 
көтеріп,  беті  нұрланып,  тез  күлімсірейді  маған,  –  міне, 
енді менің оғаш үрейімнің ізі де жоқ. Қайталаймын, бұл 
бір-ақ рет басымнан өтті, – бұл маған сол кезде жүйкенің 
сыр  беріп  қалуы  сықылды  көрініп  еді,  –  жесір  түнде, 
айна алдында осыған ұқсас бірдеңені бастан кешкенімді 
ұмытып кетіппін.
Бірге  үш  жыл  тұрдық.  Көпшіліктің  біздің 
арақатынасымызды  түсіне  алмағанын  білем.  Осы 
бір  қарапайым  ғана  әйелдің  мені  несімен  қаратып, 
несімен  ұстап  қалғанын  ұқпайтын,  бірақ,  Құдайым-ай, 
байқалмайтын  сүйкімділігін,  көңілділігін,  еркелігін, 
оның  жанының  құс  секілді  пыр  етіп  шоршуын  қалай 
ҮРЕЙ

194
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
жақсы көрдім... Өйткені тыныш қана қарапайымдылығы 
мені күзететін: дүниеде бәрі оған әдеттегідей түсінікті 
еді және өлген соң бізді не күтіп тұрғанын әбден білетін 
сықылды  көрінуші  еді  кейде  маған,  -  біз  өлім  туралы 
ешқашан  айтпайтынбыз.  Үшінші  жылдың  аяғында 
мен  тағы  едәуір  узақ  мерзімге  кетуге  тиіс  болдым. 
Кетер  алдында,  неге  екені  белгісіз,  операға  бардық. 
Қараңғылау,  қупиялы  аван-ложедегі  алқызыл  диванда 
отырып  зор,  сұр  ботигін  шешіп,  одан  жіңішке,  жібек 
киген аяғын суырды, рабайсыз, түкті жібек құртын жарып 
шығатын өте жеңіл, сол бір көбелектер туралы ойладым 
мен. Екеуіміз ұшы-қиырсыз қызғылт залға еңкейіп, алтын 
жалатылған,  опералық  әр  түрлі  боз  сахналардың  оңып 
кеткен,  қалың  шымылдығының  көтерілгенін  күтетінбіз. 
Ол  жалаңаш  шынтағымен  кішкентай,  маржан  түсті 
дүрбісін барьерден түсіріп ала жаздап еді.
Енді,  міне,  бәрі  жайғасып,  оркестр  дем  тартып, 
күркіреуге дайындалғанда, - кенет қызғылт, зор театрдың 
барлық  шамы  бірден  сөніп  қалды,  -  сосын  сондай 
қою  қараңғылық  үйірілді  дейсің,  соқыр  болып  қалған 
шығармын  деп  ойладым  тіпті.  Осы  қараңғылықта  бәрі 
бірден  қозғалып,  шулап  кетті,  үрейлі  діріл  әйелдердің 
дауыс  салуына  ұласты,  тыныштықты  қатты  талап 
еткендіктен  кейбір  ер  адамдардың  үні  айғайға  ұқсап 
қобалжып шығып жатты. Мен күліп жіберіп, оған әлдене 
айта бастап едім, оның қолымды тарс ұстап, манжетімді 
үнсіз мыжғылап жатқанын сездім. Театрға жарық қайта 
келгенде  оның  боп-боз  болып  тістеніп  отырғанын 
көрдім. Ложадан шығуына септестім, – ол басын шайқап, 
өзінің жас бала сықылды қорқып кеткеніне ұялып, кінәлі 
түрмен жымиып, бас шайқады, – содан соң жыламсырап 
үйге  қайтайық  деді.  Каретада  ғана  тынышталды, 
жайнаған  көзіне  орамалын  уыстап  басып,  өзінің  қалай 
қайғылы  екенін,  менің  ертең  кететінімді,  осы  соңғы 
кешті ел ортасында, операда өткізу қалай жаман екенін 
маған түсіндіре бастады.
Он  екі  сағат  өткен  соң  мен  енді  вагон  терезесінен 
қысқы,  шаңытты  аспанға,  пойыздан  бір  елі  қалмайтын 

195
ҚАРАӨЗЕК
жарық  күннің  талаураған  көзіне,  алып  аққу  желпуіші 
сықылды қайта-қайта ашылған ақ далаға қарап отырдым. 
Бір  тәуліктен  кейін  келіп  жеткен,  орысы  жоқ,  үлкен 
қалада менің зор үрейді бастан өткізуіме тура келді.
Қатарынан  үш  түн  жөндеп  ұйқтамай,  төртіншісінде 
мүлдем  көз  ілмегеннен  басталды.  Соңғы  жылдары 
жалғыздықты  ұмытыппын,  енді  осы  бір  жалғызбасты 
түндер мен үшін шарасыз, өткір бір азап болды. Бірінші 
түні  оны  түсімде  көрдім:  күн  жөңкеріле  шығыпты,  ол 
төсекте  бір  ғана  шілтерлі  іш  көйлегімен  отыр,  сосын 
өлгенше күлді, тоқтай алмады. Көйлек-көншек дүкенінің 
қасынан өтіп бара жатып бұл түсті мүлде кездейсоқ, есіме 
түсірдім, – ал есіме түсірген кезімде көңілді түсімде, – 
оның  шілтермен  бүркелген  жүзі,  күлкісі,  –  енді  өңімде 
үрейлі екенін, – осы бір шілтер мен қарқылдаған күлкіге 
толы түс неге сонша жағымсыз, сонша жиіркенішті екенін 
өзіме  түсіндіре  алмадым.  Көп  жұмыс  істедім,  темекі 
көп  тарттым,  және  өзіме  өзім  ие  болатындай,  десе  де 
болады,  сезімдердің  бәрі  болды  менде.  Түнде  шешініп 
жатарда  әдейі  ысқыратынмын,  әндететінмін,  бірақ 
кенет  артымнан  шыққан  жәй  дыбыстан,  орындықтан 
түсіп кеткен пиджактың дыбысынан дір ете қалатынмын.
Ұйқысыз  түннен  кейін  бесінші  күні,  құлқын  сәріде 
ары-бері  жүріп  қайтайын  деп  шықтым.  Ары  қарай 
әңгімелейтін нәрсемді курсивпен, тіпті жоқ, курсивпен 
емес,  ешкім  көрмеген  жаңа  бір  қаріппен  бастырғым 
келеді.  Түнде  ұйқтамағандықтан  ішім  әдеттен  тыс, 
елегізген  бос  қуыс  еді.  Басым  да,  аяғымның  аздап 
сырқырауы да шықырлаған шыны сияқты. Қалай көшеге 
шыға бердім, бірден... Иә, енді сөз таптым. Ажары кетіп 
қалмай  тұрғанда  жазуға  асығам.  Көшеге  шыққанымда 
кенет  дүниені  шын  қалпында  көрдім.  Өйткені,  бізсіз 
мына дүние жоқ, біз болғаннан кейін, біз елестеткеннен 
кейін  ғана  бар  болып  тұр  деп  ойлаймыз  ғой.  Өлім, 
шексіздік,  планеталар  –бұларды  көз  алдымызға 
келтіре  алмаған  соң  бәрі  үрейлі  көрінеді.  Енді,  міне, 
сол  бір  үрейлі  күні  кездейсоқ  қалада  ұйқысыздықтан 
құлазып  көшеге  шыққанымда,  үйлерді,  тоғайды, 
ҮРЕЙ

196
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
автокөліктерді, кісілерді көргенімде менің жаным кенет 
оларды  адамзатқа  тән,  әдепкі  нәрсе  деп  қабылдағысы 
келмеді.  Дүниемен  байланысым  үзіліп  қалды,  мен  өз-
өзіммен,  дүние  өз-өзімен  –  бұл  әлемде  мағына  жоқ 
еді.  Дүниені  шын  қалпында  көрдім:  үйлерге  қарадым, 
әдепкі  мағынасын  жоғалтып  алыпты:  архитектура... 
мынадай  стиль...  бөлмеде  мынадай  бар...  сәнсіз  үй... 
жайлы үй... үйге қарап не туралы ойлай аламыз – бәрі 
түс сияқты жоғалып кетті, байыбына барып кәдімгі бір 
сөзді  қайталай  берсең,  тек  мағынасыз  дыбыс  шықпай 
ма,  сондай  мағынасыз  бейне  ғана  қалыпты.  Тоғай 
да,  кісілер  де  солай  болды.  Адамның  жүзі  қандай 
қорқынышты  болатынын  түсіндім.  Анатомия,  әр  түрлі 
жыныс,  аяқ,  қол,  киім  деген  түсінік  –  бәрі  жойылды 
да  көз  алдымда  бірдеме  тұрды  –  тірі  нәрсе  емес,  тірі 
нәрсенің өзі адамзаттық түсінік қой, – қасымда жылжып 
бара  жатқан  нақ  бірдеме  тұрды.  Қорқынышты  жеңем 
деп бекер күшеніппін, бекер еске түсіріппін: бірде бала 
кезімде оянып кетіп, аласа жастыққа желкемді төсеген 
күйі  көзімді  ашсам,  бас  жақтағы  шарбақтан  мұрны 
жоқ,  көзінің  дәл  астында  гусардікіндей  қара  мұрты 
бар,  маңдайында  тісі  бар  түсініксіз  бет  маған  қарай 
еңкейіп келеді, - айғайлап атып тұрыппын, көзді ашып-
жұмғанша қара мұрты қас, ал бүкіл жүзі әуелі, әдеттен 
тыс  күйімде  көрген  шешемнің  төңкерілген  беті  болып 
кетіпті. Көзге көрінген дүниелер қайта әдепкі жағдайын 
тапсын деп мен тағы да орнымнан тұрмақ болып едім, 
оным  жөн  болды.  Керісінше,  кісілерге  тесіліп  қараған 
сайын  маған  олардың  бейнесі  мағынасыз  болып  бара 
жатты. Үрей билеген мен содан бастап қайта біз білетін 
жәй,  шын,  үйреншікті  әлемді  құру  үшін  қандай  да  бір 
тіреніш  нүктесін,  бастапқы  ойды  іздедім.  Мен  бір 
саябақтың  орындығында  отырсам  керек.  Не  істегенім 
онша  есімде  жоқ.  Көшеде  жүрегі  қағып  ауырған  адам 
жүргіншіде, күннің көзінде, ескі собордың сұлулығында 
шаруасы  болмайды  ғой,  -  ол  тек  жанталаса  терең  дем 
алғысы келеді - менің сол секілді жынданып кетпейінші 
деген  бір  ғана  тілегім  бар  еді.  Сол  минуттерде  менің 

197
ҚАРАӨЗЕК
көргенімдей  ешкім  мына  дүниені  көрмеген  шығар 
деп  ойлаймын.  Қорқынышты  жалаңаш  жер,  үрейлі 
мағынасыздық. Қасымда бір ит қар иіскеп тұрған. Мен 
«ит» деген немене деп қиналып еске түсіруге тырыстым, 
- сүзіліп қарағандықтан маған сеніп ол қасыма еңбектеп 
келді, - жүрегімнің айнығаны сонша, орындықтан тұрып 
аулақ кетіп қалдым. Сол кезде үрей жоғарғы нүктесіне 
жетті.  Мен  енді  күреспедім.  Мен  енді  кісі  емес, 
мағынасыз  дүние  деп  қозғалған  мақсұтсыз  көзқарас, 
жалаңаш  көрініс  едім.  Адамның  түрін  көрсем  болды, 
айғай салғым келетін.
Қонақ  үйдің  алдына  қалай  келгенімді  білмеймін. 
Осы жерде қасыма біреу келіп, атымды атады. Қолыма 
бір  бүктелген  қиық  қағазды  тықпалап  жатыр.  Ол 
қағазды  қанға  сіңген  әдет  бойынша  ашып  жіберіппін. 
Бар  қорқынышым  пышақ  кескендей  тыйылды,  кірпік 
қаққанша  ол  туралы  ұмытып  кетіппін,  бәрі  қонақ  үй, 
айналып  тұратын  есіктердің  құбылмалы  жалтырағы, 
маған  жеделхат  ұсынып  тұрған  швейцардың  таныс 
жүзі  тағы  да  аңдаусыз,  күндегідей  болып  кетті.  Кең 
кіреберістің  ортасында  тұр  екем.  Аузында  трубкасы, 
шақпақ  картуз  киген  бір  мырза  мені  итеріп  қалды  да, 
баптанып  кешірім  сұрады.  Мен  таңданысымды  және 
жан шыдамайтын, үлкен, бірақ шын, бүтін адамзатқа тән 
ауыртпалықты  сездім.  Жеделхатта  оның  өлім  аузында 
жатқаны хабарланыпты.
Оған  бара  жатқанымда,  керуетінің  жанында 
отырғанымда,  өмір  деген  не,  өлім  деген  не,  ол  туралы 
ой  басыма  келмепті,  өмір  мен  өлімнен  қорықпаппын. 
Дүниеде мен бәрінен қатты сүйетін әйелді ажал әкетіп 
бара жатты. Мен осыны ғана көріп, сезіппін.
Мол  жастықты  жастанып,  үлкен  көрпені  жамылып, 
–  өзі  бір  уыс,  кекілін  қайырып  қойғандықтан  төменгі, 
толқынды  шашымен  барынша  қымтап  жүретін, 
шекесіндегі  жұқа  ғана  тыртығы  көрініп  тұр,  –  жатқан 
ол  мен  төсек  шетін  тіземмен  итерген  кезде  танымады. 
Танымады, бірақ оның екі рет жеңіл ғана езу тартқанынан, 
ақырын сандырақтап жатып, ажал алдындағы елесімен 
ҮРЕЙ

198
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
мені көріп тұрғанын сездім, сондықтан оның көз алдында 
екі  адам  –  ол  көре  алмай  тұрған  менің  өзім  мен  маған 
көрінбейтін  екінші  елесім  –  тұрды.  Содаң  соң  жалғыз 
қалдым, – ал екінші менім онымен бірге өлді.
Оның  өлімі  мені  жынданып  кетуден  сақтап  қалды. 
Адамзаттың  жай  бір  қайғысы  өмірімді  толтырып 
тастағаны  сонша,  басқа  сезімге  орын  болмады.  Бірақ 
уақыт  өтіп  барады,  оның  бейнесі  жадымда  барынша 
толық,  барынша  жансыз  болып  келеді,  –  мүлгіп  бара 
жатқан үйдің терезесіндегі оттар бірінен соң бірі, кейде 
екіден,  кейде  қатарынан  үштен,  біресе  анда,  біресе 
мында  қалай  сөніп  бара  жатса,  өткеннің  ұсақ-түйегі, 
шағын,  тірі  естеліктері  де  өзіме  білінбей  солай  сөніп 
барады. Тұйыққа тірелгенімді, бір кезде басымнан өткен 
үрей  мен  тіршілік  етудің  қауқарсыз  қорқынышы  бір 
күні мені қайта баурап алатынын білем, сол кезде мені 
ештеңе құтқарып ала алмас.

199
ҚАРАӨЗЕК
одан соң фургонға мінем...
- Ұмыттың!
- Не, жоқ, ештеңе ұмытқам 
жоқ.
-  Жоқ,  ұмыттың,  -  деді  ер 
кісі. - Не болды саған?
Ұл  бала  қабағын  түйді. 
Ол  тіпті  кішкентай  еді,  он 
жаста  ғана,  одан  үлкен  емес. 
Үшкірлене  біткен  арық  жағы 
суықтан  көгеріп  тұр.  Көзіне 
тығылған ұйқыны қумақ болып 
жыпылықтады.
- Ал айт.
- Есімде жоқ.
-  Әй,  ақымағым-ай,  түсіп 
қаласың ғой!
-  Түспеймін.  Соны  да... 
Мұндай  ойынды  білем.  Бұлай 
ойнай алам.
- Қалай енді ойнай аласың? 
Сен тіпті не істеу керек екеніңді 
де айта алмай тұрсың.
- Көресің ғой әлі!
- Көрмеймін!  Үйге қайтамыз, 
болды осымен.
- Сүйтпесек, игі еді!
-  Тағы  ұрсысып  тұрсың! 
ОйЫН
*
 
*  Америка жазушысы Альберт Мальцтың әңгімесі
ОЙЫН

200
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
Ұмыттың ба, ұмыттың - ұрсыспен түк бітірмейсің. Қанша 
рет  айтылды  саған:  ұрсыспа.  Бұзық  болып    өссең,  осы 
сөзімді есіңе ал.
Екеуі үндемей қалды.
Кісі күрсінді. «Баяғыда дәл осы уақытта тұрушы ем, 
- деп ойлады ол. - Киінесің, сосын таңғы ыстық тамақ, 
таңғы астан соң трамвай аялдамасына шығасың, қолыңда 
түскі асың бар бақыраш».
Қалың  қара  мұртындағы  қарды  қағып  тастады.  «Е, 
сорлы тайпағым-ай, - деген ой басында жылт етті, - таң 
бозынан  тұрғызып  алдым.  Әлі  ұйқтау  керек  қой  саған, 
ұйқтау керек».
- Қалай, - деп сұрады баладан, - әлі есіңе түсірмедің 
бе?
Бала  басын  шайқады.  Ернін  шығарып,  наразы  түр 
көрсетіп, бет-аузын тыжырайтты.
- Енді, міне, өкірейін дедің бе?
-  Өкіріп  тұрғам  жок,  -  деді  бала.  -  Мен,  немене, 
кішкентаймын ба сонша?
-  Кішкентайсың  расында.  Айтқанды  еске  сақтай 
алмадың. 
- Өй, мен...
Бала подъезден шығып, қос уыстап қар алды. 
- Бұл неменеге?
- Міне... қар.
-  Соқыр    емеспін.    Өзім    де  көріп  тұрмын.  Қар 
неменеге? 
- Қар лақтырғым келіп тұр.
- Басқа ойлайтын ештеңе жоқ па саған? Қарындасыма 
көмектесем деп едің ғой.
- Көмектескім келеді ғой.
-  Жоқ,  келмейді.  Не  болса,  соны    ойлайсың,  тек  
жұмысты емес. Бері кел.
Ол  баланын  қолынан  дөрекілеу  шап  беріп,  қайта 
подъезге сүйреп кіргізді.
- Сен пакет туралы ұмыттың! Ең маңыздысын ұмыттың. 
Пакет туралы ұмытсаң, қалай мен саған сеніп тапсырам?
-  Көке, ұмытқам жоқ, - деді бала. - Пакет қалтамда 
ғой! Ол туралы сұрап тұрғаныңды білмедім. 

201
ҚАРАӨЗЕК
- Бәрін ретімен айт. Тегіс  есіңде  ме  екенін білуім  
керек. Суыр пакетті. Әзір ұста оны.
Бала  қалтасынан  мыж-мыж,  қағаз  пакетті  суырып 
алды. Оны үрлеп түзетті.
- Ал  содан соң не істеу керек?
-  Содан  соң  сүт  сатушының  үйді  айналып  кеткенін 
күтіп тұрам.
- Қайсы үй?
- Анау...
- Жасыл ма?
- Жоқ, келесісі.
- Неге жасыл емес?
- Қойшы, көке, білмеймін ғой мен, - деді бала. -  Бәрін 
басынан бастап айтып беріп жатпаймын.
- Айтпасаң, осы қазір үйге қайтамыз.
- Ал, өйткені жасыл үйде көшеге шығатын есік бар, ал 
анау оны тұйық көшеден айналып өтуі керек. Мен істей 
алам, көке, несіне қорқасың!
-  Істей  алатынынды  білем,  -  деп  жауап  берді  кісі,  - 
сонда да жаза баспай істеу керек. Қолың тоңды ма?
- Онша емес.
- Пакетті қолтығыңа қыстыр. 
Баланың бозарған кішкентай қолдарын алып,  үлкен, 
етжеңді алақанымен асықпай уқалай бастады.
- Ары қарай не?
-  Қалай    ол    бұрышты  айналып  кетеді,  мен  жүгіріп 
барам да шөлмекті ұстай алам. Содан соң оны пакетке 
салып, ары қарай жүрем.
- Жүресің бе, жүгіресің бе?
- Жоқ, жүрем.
- Ал егер ол көріп қойып, артыңнан жүгірсе, онда сен 
де жүгіресің бе?
- Жоқ, онда да жүре берем. Ол мені  қуып  жетеді,  
мен сонда  жылай бастаймын.
- Қолыңнан келе ме?
-  Әлбетте,  келеді.  Байқап  көрдім  ғой.  Дженни  тіпті 
мені шын жылап жатыр деп ойлап қалды. – Бала күлді. 
–  Мені біреу сабап тастағандай өтірік жыладым.
- Ш-ш! Ақырын сөйле.
ОЙЫН

202
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
- Жылындық, папа.
- Қалтаңа сал оларыңды. Пакетті ұстай тұрам. Ал сені 
ұстап алды, сен ше?
- Мен жылаймын, содан соң сен келіп, мені білетініңді, 
кедей шаңырақтан екенімді айтасың.
- Ш-ш!  - Ол  ұлдың аузын алақанымен жапты. - Біреу 
келе жатыр. Көзіңе бірдеңе түсіп кеткендей болып тұра 
қал.
Бала бір көзін жұмып, екіншісін бадырайта ашты. Кісі 
оған қарай еңкейді.
Бір үйсіз қаңғыбас жауып тұрған қар ішінде қармалап, 
бұлардың  қастарынан  маймаңдап  өтті.  Басын  кенептен 
жасалған қаппен орап алыпты.
«Біз сонда да мына сияқтыдан тәуір тұрамыз-ау» деп 
ойлады кісі.
Көзден ғайып болғанша әлгінің артынан екеуі қарап 
тұрды.
-  Қатты  бұрқасындатып  барады,  -  деп  сыбырлады 
бала.  -  Арғы  жағынан  сүтші  мені  көрмей  қалады.  Бір 
емес, көбірек шөлмек алуға болады.
-  Біреуі де  жетеді. Ал мен  сені білемін дегенде, онда 
немене?
- Сен мені кедей шаңырақтан деп, шешесі  ауру,  сүтті  
соған алғанымды айтасың, ал егер ол мені босатса, бұдан 
кейін  олай  істемеуіме  қарап  жүремін  деп  сөз  бересің. 
Болды ма, көке?
- Болды. – Кісі күрсінді де мұртын сылады. – Тамақ 
ішкің келе ме?
- Аздап.
Ол баланың қолын қысты.
- Ештеме. Менің де ішкім келіп тұр. – Ал сен түкіріп 
жібер де ішіңді сипа. – Ол қарға түкіріп жіберді де ішін 
сипады. – Міне, осылай. Ал енді сен.
Бала да соны істеді. Екеуі күлді.
- Бұл – сен тойып алдың деген сөз, - деп түсіндірді 
кісі.
- Қалай енді! Өйткені мен әлгінде ғана екі жұмыртқа 
мен бір тәлеңке ботқа жеп алдым ғой, - деді бала.
Екеуі тағы күлді.

203
ҚАРАӨЗЕК
- Үйге барамыз, бірдеңе жейміз.
Кісі бүкіл денесімен ілгері ұмсына құлағын тіге қалды.
- Фургон.  Пакетті  ал. Асықпа, қашан баратынынды 
айтам.
- Мен  асықпаймын. -  Бала қобалжудан қызарып кетті. 
-  Көресің,  ойдағыдай  істеймін.  Мен    алма  тасығамын, 
бірінші рет емес.
- Мына туралы да ұмытпа: егер бірдеңе бола қалса, 
саған  айғай  салам.  «Қаш»  деп  айғай  салсам,  онда  қаш. 
Мен не істесем де, бәрібір қаш, естисің бе?
- Жарайды.
- Уәде бересің ғой маған?
- Берем.
- Ұмытпа:  маған не жағдай болса да, қаш.
- Жарайды.
Сүтшінің  фургоны  көшемен  баяу  жүріп  келе  жатты. 
Кісі мен бала есік қасында тұрып, төмен еңкейді.
-  Өрт  сөндірушілер  құдығына  дейін  баруын  күт. 
Қобалжыма. Ештеңе етпейді, карғам, ештеңе. Ал бар.
Бала подъезден шығып кетті. Ұлпа қарға кіріп кеткен 
аяқтарын көтере басып, көшемен баяу жүріп бара жатты.
«Кепкіңді  шекеңе  жылжыт  деп  айту  керек  еді. 
Әйтпесе қар көзіне түседі ғой» деп ойлады кісі. Аузын 
кең ашып дем алып тұр еді. Кеудесі жоғары көтеріліп, 
әрбір алған демін ауырсынып тұрды.
Сүтші  үй  айналып  кетті.  Бала  алға  ұмтылды. 
Ол  арбаның  алдыңғы  жағына  секіріп  мініп,  қолын 
фургонның ішіне сүңгітті.
«Қалай ұзақ! - деп ойлады кісі. - О, құдайым-ай, неге 
сонша ұзақ айналды?».
Бала жіпсіген қар үстіне  секіріп түсті. Ішінде сүті бар 
шөлмекті  пакетке  сүңгітіп,  тротуармен  тез  жүріп  кетті. 
Бұл  кезде  сүтші  көлденең  көшеден  көрінді  Кісі  одан 
көзін  айырмады.  Сүтші  көрші  үйге  бұрылып  кетті.  Ал. 
Бәрі ойдағыдай. Енді қорқыныш жоқ.
Мұртын  сылап  қойды.  Содан  соң  жанталаса  ауа 
жұтып, ауыр дем алып, баланың соңынан кетті.
Бала оны келесі кварталда күтіп тұрды. Жүзі бал-бұл 
жанып тұр.
ОЙЫН

204
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
- Міне, дайын!  Міне, қолымнан келді, шын ғой? - деді 
ол.
- Шын, ұлым. Жарайсың! – Басынан сипады. -  Әкел, 
ұстап жүрейін. 
- Жоқ, мен өзім, - деді бала.
- Ал жарайды.
- Әне, жеп-жеңіл! Көке! Мен тағы біреуін ала алатын 
едім. - Ол біресе секіре жүгіріп, біресе еріп жатқан қарға 
тайғанақтап   әкесінен  қалмай   келе жатты. 
– Көке, ертең екеуін алсам бола ма? Бола ма?
Кісі үндеген жоқ.
- Тыңдашы, көке!  -  Бала мұның жеңінен тартты.
- Не?
- Бола ма?
- Не бола ма?
- Жаңа ғана айттым ғой.
- Естігем жоқ.
- Ертең екеуін алсам бола ма? Бұл тіпті оңай ғой. Екеу 
ме, біреу ме, бәрібір емес пе.
- Жоқ.
- Мен екі шөлмек ала алам ғой.
- Жоқ!
Олар үнсіз жүріп келе жатты. 
- Шіркін, балаларға айтсам, - деді бала.
Кісі тоқтап қалды.
- Айтып көр, басыңды жұлып алам.
- Білем. Айтпаймын. Менің жәй әшейін, айтқым келді.
- Бұл ұрлық, - деді әкесі. -  Ұрлық.
- Білем. Ой, көке, кеттік, тоңып қалдым.
Олар ары қарай жүріп кетті. Беттерін жапалақтаған 
қардан жасырып, бастарын салбыратып келе жатты.
- Аяғыңнан су өткен жоқ па?
- Аздап.
-  Міне,  жұмыс  алам,  галош  сатып  әперем  саған. 
Резеңке етік сатып әперем. Тізеден жоғары. Сонда қанша 
болса да, қар кешіп жүр, аяғыңнан бәрібір су өтпейді.
-  Мүмкін  галошты  жәрдем  ақша  беретін  жерден 
алатын шығарсың? – деді бала.
- Мүмкін. Мен сұрап та қойғамын. Тағы да сұраймын.

205
ҚАРАӨЗЕК
– Аяғым  су  болса,  бола  берсін. Қорқатын дәнеңе 
жоқ. 
Кісі кенет тоқтай қалды.
- Сен  білесің бе ұрлықтың жақсылық емес екенін?
- Әрине, көке, білем.
- Сен білесің бе бұны біз тек қарындасың  үшін ғана  
істеп жүргенімізді?
- Әрине, білем.
- Мен  ешқашан  ұрлық жасаған емеспін, - деді әкесі.  
- Өмір бойы жұмыс істедім. Мен жақсы жұмыскермін. 
Үнемі үйімді асырадым. Тіпті шешеңнен де сұра.
- Түу-у, көке! - деді бала. – Қамықпашы. Мен  өскенде 
ұры болмаймын. Ұрлықтың жақсылық емес екенін білем.
- Алма ұрладым дейсің ғой.
-  Ол  жай  әшейін  ғой,  көке.  Анда-санда  еркінсуге 
болады ғой.
- Иә. Білемін, - деді кісі.
-  Ұрлық  жасамаймын.    Мен  өсіп,  сен  секілді  күшті 
болып, өзіме жұмыс табам. Шын айтам, көке!
Әке ұлына қарады. «Күт. Күт, қалай енді, - деп ойлады 
ол.  -  Сенің  жасыңда  сенен  бір  бас  биік  едім.  Е,  сорлы 
тайпағым-ай, өс, өсші, әй, сонда да саған бермейді ғой!» 
- Ой,  көке, қалай суық, - деді бала.
Жаңа жауған көбік қарды  жұмсақ басып екеуі үйге 
бара жатты.
ОЙЫН

206
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
абюс?  Бүгін  ол  ауылда  жоқ. 
Сізге  керек  пе  еді?  Әйтсе  де, 
онымен  таныс  болмасаңыз, 
байланыспағаныңыз 
жақсы 
ғой. Өзіміз  сияқты емес ол...
Ал  таныс  болсаңыз,  сөз 
басқа.  Бірақ  оны  көре  алмай-
сыз-ау,  арбасына  мініп  бір 
жаққа  кетіп  еді.  Әйткенмен, 
дұрыс, сіз ол туралы менен кем 
білмейсіз.  Иә,  иә,  бас  шайқай 
бермеңіз: оның есі дұрыс емес, 
оның үстіне әдепті былай жиып 
қойған адам.
Өз  таныстарымен  сәлемі 
түзу екені түсінікті... ал есесіне 
бөтендермен!..
Өткен  аптада  оның  не 
былықтырғанын 
естімедіңіз 
бе? Қазір айтам.
Бізге  мында,  сірә,  қала 
қызметкерлері,  бір  мырзалар 
келді.  Саңырауқұлақ  терейік 
деген ойлары бар екен. Өзіңіз 
де  түсінесіз,  мезгілі  дәл  келіп 
тұр: 
жауын-шашын, 
оның 
үстіне  түнде  ай  да  жарық, 
САңЫРАУҚҰЛАҚ
*
 
*  Француз жазушысы  Андре Шамсонның әңгімесі

207
ҚАРАӨЗЕК
міне, саңырауқұлақ жерді теуіп шығып,  қаптап жатыр. 
Керуен сарайда мырзалар қай жерде саңырауқұлақ мол 
өседі деп сұрауға кірісті. Олар өз автомобилімен, қайда 
болсын,  баруға  даяр  еді.  Жүрек  жалғап,  тамақтанып 
отырған Табюс сол жерде оларға:
- Мен де сол саңырауқұлаққа бара жатырмын бүгін, 
түстен кейін, - деді.
Мырзалар бірден оның асты-үстіне түсе кетсін:
- Былай болсын, айналайын, қасымызға отырыңызшы, 
бір-бір стақан тастап жіберейік бірге. Айтыңызшы, бізді 
жеткізіп саласыз ба?
Табюс  олардың  шарабын  ішіп,  барып  тұрған 
көргенсіздің  дәл  өзіне  ұқсап  аузын  жеңімен  сүртіп, 
біреудің темекісін тартып, бүкіл ауылды масқара қылып 
тура  еденге  былш  еткізіп  түкірді,  сосын  орындықтың 
арқасына шалқайып:
- Мен барып жүрген жерлерде саңырауқұлақ жыртып 
айырылады!  Елді  жетектеп  жүретін  әдетім  жоқ  еді, 
бірақ  соңымнан  ерулеріңізге  болады:  орман  соқпағы 
біреудің  еншісі  емес  қой.  Сөмкелеріңізді  тым  құрыса 
менен қалған саңырауқұлақпен басып аласыздар, - деді.
Мырзалар енді орындарында отыра алмай кетті. Бір-
біріне:
-  Қандай  тамаша  жігіт,  көктен  іздеген  жерден 
табылды-ау ақыры бізге, -деді.
Табюс екі сағаттан соң түрегеліп, бәрі оның соңынан 
ілеседі.
Бұл  төтесімен  Микель  тауына  қарай  жүрді  - 
сөмкелерімен,  шөл  басатын  шарап  шөлмектерімен. 
Табюс  мықты  саңырауқұлақшы  еді,  сондықтан  әлгі 
мырзалардың  сыйлап  берген  асына  алғыс  білдіру  үшін 
ертіп кетті деп ойладық...
Енді көз алдымызда не өткені жөнінде сізге айтуым 
керек-ақ. Ал басқа туралы үндемейік... Сонымен, сағат 
сегізде, көз байлана бастаған шақта Табюс саңырауқұлақ 
толы  екі  сөмкемен  келеді.  «Ал  қонақтар  қайда?»  – 
«Саңырауқұлақ  теріп  жүр...»  -  «Қалай,  қараңғыда  ма?» 
-  «Енді  қалай,  -  дейді  Табюс.  -    бас  ала  алмай  жатыр 
саңырауқұлақтан».
САҢЫРАУҚҰЛАҚ

208
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
Табюс үстелге отырып, үнсіз ішіп-жей бастады. Уақыт 
өтіп жатыр; сағат тоғызда - ешкім жоқ, онда - ешкім жоқ. 
Он жарым шамасында сол жерде болған Пат Табюстан 
сұрауға бел байлайды: 
– Ол мырзаларды қайда жібердің сен?
– Не? - деп қайта сұрайды Табюс. 
– Мырзалар сенімен кетті ғой?
– Иә, иә, - деп жауап береді Табюс, - бірге Микель 
орманына  бардық,  өтірік  айтып  нем  бар.  Олар  шарап 
ала  жүрді  өздерімен.  Алдымен  саңырауқұлаққа 
кірістім.  Сыңсып  тұр  екен,  жинап  үлгермейсің.  Екі 
сөмке  толтырдым.  Мен  жинап  ала  алмай  қалдырып 
кеткен  саңырауқұлақтың  бәрін  қалалықтар  теріп 
жүрді.  Жарайды.  Сосын  шөлмектерді  босаттық.  Одан 
кейін  ары-бері  жүріп  келгім  келіп  мен  кетіп  қалдым... 
Тегі, орман ішінде айналсоқтай берсем керек, ал олар 
соңымнан жүріп отырып, тере берген, тере берген бәрі. 
Саңырауқұлақтан  жалығып  кетіп  едім,  сірә,  тез  жүріп 
кетсем  керек.  Жұртта  қалғандай  сезінбесін  деп  ара-
тұра  айғай  салып  тұрдым  оларға...  Бір  рет  Серраның 
ұшар  басынан  айғайладым,  екінші  рет  -  Пілбастауда 
болғанымда,  үшінші  рет  -  Бақыт  сайынан,  ал  соңғы 
рет  Фовель  жағынан...  сүйтіп,  аптықпай-саспай  үйге 
келдім.
Осы  жерде  Пат  -  оның  Табюсты  жақтырмайтынын 
сізге айта кетуіміз керек - жарылып кетті:
 - Сұмпайы! Жексұрын! Сен оларды орманға кіргізіп, 
тастап кеттің! Қалай олар жол таба алмақ, сен дүниенің 
төрт бұрышынан айғайлап кетсең?! Енді келіп қолыңды 
қусырып отырсың мұнда!..
- Не болып қалды? - деп сұрайды Табюс.
- Мырзалар қайтпай қалды, сол. Міне, он бір болды, 
ұшты-күйлі  жоқ.  Олар,  шын,  кесіртке  құсап  орманда 
сандалып жүр.
Табюс  өп-өтірік  аңқауға  ұқсай  қалады,  таң  қалып 
көзін бақырайтады, басын ұстай алады.
–  Қайтпады  ма?  -  деп  айғайлайды  ол.  -  Ал  сендер 
немене  салқындап  отырсыңдар,  қараң  қалғырлар?  Сол 
жерден шығара алмадыңдар ма, өңшең сорлы меңіреу! 

209
ҚАРАӨЗЕК
Енді  маған  кірісу  керек  қой  осы  іске!  Мен  оларды 
баяғыда қалаға кетіп қалды деп жүрсем.
Ол атып тұрып, қояншық сияқты жанұшыра бастайды. 
Бүкіл ауылды шақырады.
-  Мында  тасыңдар  шамды,  жылдам-жылдам,  өңкей 
маубас!  Енді  оларды  өлімге  тастамаймыз  ғой  орманда! 
Сендер үшін тегіс жабайы атанатын болдық! - Осы жерде 
ол  Паттың  қолын  шап  берді.  -  Мырзалардың  адасып 
кеткенін сен тез ұға қойдың ғой. Неге ештеңе істемедің? 
Ал ана жерде ауылдың бірінші естісі секілді көрсетеді 
өзін. Әй, сендер, жыбырлаңдар, жолға шығайық!
Оның  қатты  айғай  салғаны  сонша,  долданғаны 
сонша,  бәріміз  тегіс  шам  ұстап  орманға  жөнелдік.  Біз 
шынжырша тартылған Микель орманымен келе жаттық. 
Табюс өзімен бірге аңшы кернейін ала кетті де оны күші 
жеткенше үрлеп жүрді.
Түннің жарымында әбден шаршап шалажансар болған 
әлгі  мырзаларды  таптық.  Сүйтсек,  олар  бір  тоғайдың 
жанында бәленбай сағат айнала беріпті, жолдың басын 
да таба алмаған.
–  Мәссаған,  –  Табюс  ыза  болды,  –  мен  болмасам, 
ашық  аспанда  өткізер  едіңіздер  мына  түнді!  Ешкім 
сіздерді бұл жерден алып шығу керек деп ойламас еді. 
Бәрі, нешеуі болсын, ит-құсқа жем қылып тастап кетер 
еді сіздерді. Оған қоса, осы оқиғаға мені де кірістірер 
еді. Мен сіздерді баяғыда  қалаға қайтып кеткен шығар 
десем. Қалғанының бәрі үшін сіздерден кешірім сұрауға 
тура келеді.
Ешқайсысымыз  ауыз  да  ашуға  батпадық;  мырзалар 
сергіп қалуға тырысты, Табюстың иығынан қағып-қағып 
қойды. Ал біз салпаңқұлақ миғұланың өзі болып көрінсек 
керек.
Содан,  сенсеңіз  де,  сенбесеңіз  де,  өзіңіз  білесіз, 
біздің  еншімізге  бір  ауыз  жылы  сөз,  тым  құрыса,  бас 
изей  салу  да  тимеді,  есесіне  Табюске  мырзалар  елу 
франк берді, ал ол бізге тіпті шарап та алып берген жоқ. 
Бізді жабайы деп жұртқа жайды, ал енді сіз осы оқиғаны 
оның  өз  аузынан  естісеңіз,  мүлдем  танымай  қалар 
едіңіз бізді. Бәрінен жаманы, өзінің осы қылығымен ол 
САҢЫРАУҚҰЛАҚ

210
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
ауылымыздың атына сөз келтіріп еді, әсіресе, егер өзім 
осында  болмасам,  ешкім  орманға  бармас  еді  -  бәріміз 
осындай жабайы екенбіз-мыс - деп айтқан кезінде.
Бірақ  тсс...  үндеме...  міне,  өзі  де.  Құдай  сақтасын, 
әңгіме  өзі  туралы  екенін  сезіп  қалса,  шат-шәлкейі 
шығады. Бірақ көңіл-күйі жақсы секілді.
Әңгіме  Табюстың  ызақор  болғанында  емес,  бұқа 
сияқты,  өз  күшін  түсінбейді  ол.  Қолыңызды  қысса, 
саусағыңды  жаншып  тастайды.  Иықтан  қақса,  анау-
мынау  емес,  ірі  калибрлі  мылтықпен  атып  қалғандай 
көрінеді.  Есесіне ашуланса...
Ал  расында  табиғатынан  ол  қыз  секілді  сұлу  ғой. 
Қараңызшы  оған,  басқаның  бет-жүзін  әкеліп  қойып 
қойған сияқты, үріп ауызға салғандай әдемі-ау... Бірақ 
үндеме, ол мақтағанды да, ұрысқанды да ұнатпайды.
Әне, міне, сен де! Хош бол, Табюс!

211
ҚАРАӨЗЕК
КІЛЕМ
ФАБРИКАСЫНДАҒЫ
ЕРЕУІЛ
*
 
*  Хорват жазушысы  Иво Андричтің әңгімесі
емлекеттік  кілем  фабрика-
сындағы  ереуіл  репитицияны 
көбірек еске салатын; шынайы 
жоспарсыз 
әрі 
жақсы 
даярлықсыз  басталған  оның 
сәтті  аяқталуы  да  мүмкін  емес 
еді,  дегенмен  ол  өзінің  осы 
қателіктерімен-ақ  кейін  темекі 
фабрикасында  өткен  ереуілге 
пайдасын тигізген еді.
Кілемшілер былай бастады. 
Миляцкидің 
сол 
жағалауында 
тұрған 
тігін 
фабрикасындағы 
сексен 
әйелдің  аз  табатыны  сонша, 
оның  үстіне  жалақыны  көтеру 
туралы  ойларға  қызыққаны 
сонша, 
оларды 
қосымша 
ақыға  қол  жеткізу  керек  деп 
үгіттеудің  керегі  де  болмай 
қалды.
Көтеріңкі  көңілмен  ашық 
талап  қойды,  ал  қабылдаудан 
бас  тартқанда,  қызуқанды, 
іске 
шорқақ 
басшылары 
рухтанып,  кілемші  әйелдерді 
бірден ереуілге көтеріп еді, ал 
КІЛЕМ ФАБРИКАСЫНДАҒЫ ЕРЕУІЛ

212
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
тәжірибесіз жеңіске жету мүмкін емес еді. Көбі мұндай 
күрестің мағынасы мен пішіні туралы мүлдем хабарсыз 
кілемшілер  ереуілді  бастап  кеткен.  Олардың  он  бесі 
алғашқы күні-ақ жұмысқа шықпай қалды.
Келесі  күні  өкімет  директорға  жұмысшы  әйелдерді 
келіссөзге шақыр деп бұйырды. Бәрі жиналды. Қандай да 
бір келіссөз жасаудың орнына фабриканың кіреберісіне 
сол  кезде  бір  топ  полицей  жиналыпты.  Біреуі  ішке 
кіріп,  алдын-ала  дайындалған  тізім  бойынша  он  бес 
жұмысшының аты-жөнін оқып, осы әйелдерге өздерінің 
артынан полицияға еріп жүріп, ал егер жұмысқа бармаса, 
қалғанына  да  осы  кезек  келеді  деген  сөз  айтылды. 
Үрейлі  үнсіздік  тұрды.  Тіпті  директор  қайран  қалды. 
Жұмысшылар 
бір-біріне 
таңданыспен 
жаутаңдап 
қарай  бастаған.  Іс  айғай-шусыз,  бірде-бір  наразылық 
сөздерінсіз  аяқталмақ  секілді  еді,  осы  кезде  аты-жөні 
полиция тізімінде жоқ бір кексе әйел айғай салды:
- Сіздер бізді келіссөз жасаймыз деп алдап шақырып, 
тұтқынға алып отырсыздар. Бұл масқара!
Кенет  оны  бәрі  қолдап  кетті:  аты  аталғаны, 
аталмағаны бар, тіпті кеше жұмыс істегендердің кейбірі 
қолын сермеп, айғайлай бастады:
- Масқара!
- Алдадыңыздар бізді!
- Біздің тауарды жіберіңіздер!
Тәмпіш  танау,  жасы  жылт-жылт  еткен  бадырайған 
күлімкөзді,  кішкене  әйел  топтан  шығып,  бірінші 
баспалдаққа мініп, дирижерға ұқсап қолын сермеп:
- Әкет полицияны! — деп ұран салды.
Тұрғызылғалы  бері  бұл  ғимарат  құлақ  тұндырып, 
қабырғасын тітіреткен мұндай айғай-шуды естімеген еді.
Қажыған,  қобалжудан  бозарып  кеткен  кілемшілер 
алғаш рет айтылған жаңа, ғаламат сөзге тоймағандай:
– Әкет! Әкет! Әкет! - деп жатты.
Осы  сөзді  әрқайсысы  айғайлап  айтқанда  аса  бір 
ардақты  дүние  сақталған  есік  айқара  ашылғандай  еді, 
сол  есік  шалқасынан  тұра  берсін  деп,  одан  өз  елінің 
арман-мұңы көрініп тұрсын деп әлгі әйелдер үсті-үстіне 
қайталап жатты.

213
ҚАРАӨЗЕК
Жұмысшылардың  күтпеген  осы  батылдығы  мен 
қарсылықтарының  күші  полицейлерді  абыржытып 
тастады. Дегенмен тұтқындалған он бес әйелді шығарып, 
қалғаны:
- Әкет! Әкет! Әкет полицияны! - деп ызамен айғайлап 
жатса да, әлгілерді полиция түрмесіне алып кетті.
Келесі  күні  жүмысқа  төрт-ақ  әйел  ғана  шығып, 
директор оларды үйлеріне қайтаруға мәжбүр болған.
Тұтқындарды  екі  күннен  кейін  шығарып,  басқа  он 
бесін  бірден  қамады.  Жұмысқа  кіріспейінше,  кезек-
кезек бәрін осылай отырғызып шығады деп айтылыпты.
Түрмеде  әйелдер  өжеттік  көрсетті.  Күні  бойы 
әңдеткен.  Маңайдағы  көшелер  олардың  даусынан 
күмбірлеп  тұрды.  Түрме  бақылаушылары  ұрсып,  тіпті 
шапалақпен  ұрып  та  жіберді.  Кейбіреуін  «дункель» 
деген  қатты  нары  бар,  терезесіз  жеке  камераға 
отырғызды.  Бірақ  бұл  да  көмектеспеді,  өйткені 
дункельге түскен достарын жұбату үшін олар одан да 
қатты әңдеткен.
Тұтқындалған кілемшілердің қалай әндетіп жатқанын 
есту үшін көшеге кісілер жиналды. Полиция жыйылған 
топты  қуалап,  жаңа  қамау  тағы  басталған,  бірақ  жұрт 
тарамай, сәл әрірек, басқа жерге барып топтасып тұрды.
Полиция  басқармасының  кеңсесіндегі  әбігер 
басылмаған.  Оның  Котас  деген  басшысы,  император 
Франц  Иосифтікі  секілді  екіге  таралған  қара  сақалы 
бар  еңгезердей  еркек  ызадан  жарылып  кете  жаздады. 
Ол  өзінің  жұмысына  бөгет  болатын,  келген  кісілердің 
алдында  ұятқа  қалдыратын,  сай  сүйекті  сырқыратып 
түрмеден  жеткен,  зарлы  әнге,  қалай  болса  да,  тыйым 
салуға бұйрық берді.
Ал жұмысшылар әндетіп жатқан. Арасындағы қысқа 
үзілістер де байыз таптырмайтын, өйткені оның орнын 
басатын жаңа әнді дегбірсіз күтіп отыратын еді.
Басқа  жорық  әндерін  білмеген  соң  кілемшілер 
кәдімгі,  жәй  әндерге  көшкен:  әйел  тіршілігі  туралы, 
махаббат  жөнінде,  бүтін  Боснияның  кедей  лашығына 
толған махаббат жөнінде. Ең бастысы, үндеу керек еді, 
ауыз жаппау керек еді.
КІЛЕМ ФАБРИКАСЫНДАҒЫ ЕРЕУІЛ

214
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
Жынданған Котас өзінің Бараньский деген көмекшісін 
шақырып  алып,  әлгілердің  бір  әндерін  аударып  беруді 
талап еткен: ауыздарын жаба алмасақ та, тым құрыса, не 
туралы айтып жатқанын білу керек.
Кеңседе әбігер басталған. Шенеуніктер сыбырласып 
кеңесе  бастады.  «Жергілікті  кісілерден»  бастап  жай 
қызметшілерге дейін кеңесті. Ақыр соңында екі шумағын 
немісшеге, Босния кеңселеріңде айтылатын, жазылатын 
неміс тіліне әупірімдеп аударған.
Дворян Владимир Бараньский маңдайына бастығына 
ән сөздерін түсіндіріп беру жұмысы жазылғанына қатты 
қамықты.  Ол  Сараевоның  ерекше  салт  пен  сырбаз 
мінездің  үлгісі  саналатын,  жоғарғы  шенеуніктерінің 
санатынан  еді.  Әкесі  Куэн-Хедервари  банның  кезінде 
Загребте үлкен қызмет атқарған белгілі мадияр еді.
Ұзын, арық, сол көзіне монокль таққан, онысы қазір 
қайта-қайта орнынан тайып кетіп тұр. Бараньский тағы 
бір  рет  галстугын  жөндеп,  моноклін  ызалана  жұлып 
алып, жөткірінді, қолына көк түсті кеңсе қағазының екі 
бетін  ұстап  бастығының  кабинетіне  өзгеше  құрметпен, 
жарамсақтана кірді.
- Қалай, ақыры әлгі дана сөздерді аудардыңдар ма? - 
деп сарт еткізіп сұрады анау.
- Рұқсат етіңіз, бастық мырза, аудардық, яғни қолдан 
келгенше ... аударғанша, аудардық...
- Бері әкеліңіз!
Креслоға  көміліп  отырған  бастығының  үстінен  екі 
бүктеле қараған Бараньский қатты қысылып, босниялық 
шумақтың тәржімасын оқи бастады.
Оқыған  тәржімасындағы  бүлінген,  кемтар  төрт  жол 
аянышты естілді. Бұл полиция шенеуніктерінің жабылып, 
қалай  болса,  солай,  олақ  немісшеге,  дәлірек  айтсақ, 
Австрия  өкіметінің  бюрократиялық  тіліне  аударған 
дәмсіз,  ресми  прозасы  еді,  неге  ұқсайтынын  бір 
құдайдың өзі ғана біледі, тек әнге емес. Төртінші жолын 
тыңдап бола сала, бастық шарт кетті, дөрекі қимылмен 
Бараньскийді тыйып тастаған: 
– Надандық!
Орнынан  атып  түріп,  саптың  алдында  айғайлаған 

215
ҚАРАӨЗЕК
офицерлерге  ұқсап  бажылдай  жөнелді.  Бөлмеде  ары-
бері жүріп, аяғын басқан сайын мәнерлеп сөйлеген:
-  Бұл  барып  тұрған  надандық!  Не  сендер  бұл  надан 
әнді  аудара  алмайсыңдар,  онда  мұнда  не  қылып 
жүргендеріңді  түсінбеймін,  не  шынында  олар  осыңда 
не  жазылса,  соны  айтып  жүр,  онда  ...  онда...  онда  не 
істейтінімді өзім білмеймін.
Бараньский  дар  алдында  тұрғандай  еді;  бозарыңқы 
жүдеу  жүзін  қызыл  таңлақ  басып,  осындай  нәрсені 
жерлестері шығарып айтып жүргеніне өзі кінәлі болып, 
өзі  жауап  беретіндей  көзін  төмен  түсірді.  Десе  де, 
жанының  тұңғиығында  ол  шынында  ұятқа  өртеніп, 
тәкаппарлығы  шынайы  секілді  әрі  қол  жетпейтіндей 
көрінген, даусы қатты, көзқарасы асқақ, ишараты зілді 
осы  бір  күшті  адамның  алдында  өзін  түкке  тұрмастай 
сезінген.
Кабинеттен қалай шығып кеткенін Бараньскийдің өзі 
де  түсінбеді,  көгілдір  қағазымен,  аянышты  шумағымен 
жоғалды,  күн  астындағы  дымқыл  дүние  қалай  буға 
айналса,  солай  жойылды.  Ойын  шашыратпай,  жинау 
үшін оған уақыт керек еді - өзін осылай ұсақ, мыжық, 
әрі  бақытсыз  сезінген.  Өз  қабинетінде  беті-қолын 
әтірмен  сүртіп,  майда,  жылтыр  шаштарын  шөткімен 
жүргізіп,  қасын  монокльмен  сүртіп,  сигарет  алып 
тартты. Өшкен сіріңке шиін құлаштай лақтырып, төбеге 
түтіннің  алғашқы  сақинасын  жіберіп,  Сараевоның 
байлары, көптеген шенеуніктер, тіпті кейбір офицерлер 
қызығатын,  жоғарғы  орта  адамының  мәнерін  қайта 
тауып алды.
Төменгі  қызметшілердің  бірі  бастыққа  кірген  өзі 
секілді  шуылсыз,  еппен  енген  кезде  Бараньский  үнсіз, 
батыл  қимылмен  көгілдір  қағазды  оған  қайтарып 
берді. Сыпайы   жымиған шенеунік басшылық не айтты 
деп  батылдана  әуестік  танытты,  Бараньский  аузынан 
сигаретін босатпай, селқос қана:
-  Не  айтуға  болушы  еді  бұған?  Надандық!  Қас 
надандық! - деді.
Шенеунік  Бараньскийдің  әр  қимылынан  байқалған 
сенімділікке,  жеңілдік  пен  ерекшелікке  сүйсіне,  оның 
КІЛЕМ ФАБРИКАСЫНДАҒЫ ЕРЕУІЛ

216
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
соншалықты  шынайы  әрі  қол  жетпес  тәкаппарлығына 
қызыға шығып кетті.
Ал Котас ары-бері өз кабинетінде жүрген. Ол уақыт 
өткен сайын осы ел мен оның халқы жеткізген кейістіктің 
өзгеше  сатысында  тұр  еді.  Бастықты  ренжіткен, 
байбатшалық  тыныштығын  бұзған  жағдайлар  онша 
маңызды емес еді, бірақ мына ақылға сыймайтын балалық 
істер,  «ереуіл  деп  аталатын  ақымақ  әрі  мағынасыз 
тарихқа»  тартылған  фабрика  жұмысшыларының  мына 
ән  салуы,  —  осының  бәрін  жеке  басына  сөз  келгендей 
қабылдаған.  Бұқа  секілді  күшті,  тәкаппар  әрі  топас  ол 
мызғымайтын  тәртібі  бар  ұлы  мемлекеттің  заңы  мен 
күшіне  уайымсыз  сүйеніп,  Сараево  полициясының 
бастығы  сияқты  сансыз  төбелестермен,  өліммен, 
алаяқтықпен, ұрлықпен, ең ауыр қылмыспен айналысып, 
шытырманнан шығып еді. Әйткенмен босниялықтардың 
занды  айналып  өтетін  жеңілтектіктер  мен  жарлықтар 
белгісіз  күш  ысырып  әкеткендей  қоғамдық  тәртіптің 
басты  принциптерін  бұзса  да,  не  болып  жатқанын 
олардың  өзі  де  түсініп  жатпаған,  кез-келген  құрметтің 
сол сәт естен шығуы әрі кез-келген үрейдің жоқ болып 
кетуі  мұның  ашуын  оятқан.  Ештеңеге  тоқтамаса,  адам 
баласына не істейсің, өздерін өзі аямайды, басқалардан 
рақымшылық  та,  түсінісушілік  те  іздемейді,  күтпейді? 
Ол мұны босниялық анархия деп атады. Шенеунікке тән 
жанының  бір  тереңінде  өзгеше  дірілдің,  үрейге  қатты 
ұқсайтын сезімнің дірілі пайда болған, ол шын мәніндегі 
үрей еді, тек үрейден хабарсызбын деп сенетін ол бұлай 
деп атауға батпайтын, өйткені өз сословиесінің кодексі 
бойынша  одан  хабардар  болуға  тиіс  емес  еді.  Оның 
үстіне  өз  алдын  жауып,  осы,  жаңа  сезімін  тереңірек 
көмбек болған ыза мен қаһар тым қатты болып еді.
Котас  ашуланып  кабинетінде  олай-бұлай  шапшаң 
жүрген:  шақайы  шықырлап,  кавалерия  шалбарының 
терісі  сытырлап,  сіңірген  еңбегі  үшін  құс  төсіне 
тағылған  крестер  дірілдеп  кеткен.  Ал  түрмедегі 
жұмысшылар  қысқа  үзілістен  соң  қайғылы  үнмен 
түсініксіз, ұзақ әндердің бірінен соң бірін, бірінен соң 
бірін шырқап жатты. Екі қайтара айтқан қайырмалары 

217
ҚАРАӨЗЕК
терең  де  салтанатты  хорал  секілді  мыйын  тоқпақтап 
жатыр еді.
Кабинетінде көзіне қан толған бұқа құсап жүр еді, ал 
камерадан есік алдына ән құйылып жатты, онымен қатар 
мұның  шарасыз  ызасын  және  шексіз  жеккөрушілігін 
қоздырған,  дүниені  бұзатын,  ақылсыз,  аласа,  сонымен 
бірге қауіпті де түсініксіз нәрсе құйылып жатты. Ызаға 
булыққан, ішінде бәрі қайнап, сарылдап жатқан ол төзім 
кесесінің, міне, міне, асып төгілетінін сезген.
Ал Сараевода жүргіншілер бірінен-бірі:
-  Полицияға  барайық,  кілемшілердің  қалай  ән 
салатынын тыңдайық, - деп жатты.
Бистрак  пен  Бабич-Баштыдан  келген,  жұпыны 
киінген,  сауатсыз,  оның  үстіне  қаны  аз  кілемші 
әйелдер  өзінің  күшті  қарсылықтарын  көрсетіп,  осылай 
ұрысқа  шақырып,  өз  өмірінің  жақсаруына  қолдарынан 
келгенінше күрескен. Сараеводағы бірінші ереуіл осылай 
оғаш өтіп еді. 
КІЛЕМ ФАБРИКАСЫНДАҒЫ ЕРЕУІЛ

218
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
МАДРИД
МАРКАСЫ
*
 
*  Француз жазушысы  Жан-Поль Сартрдың әңгімесі
ерцингеторикс  көшесінде  бір 
ұзын  жігіт  Матьенің  жеңінен 
шап  берді;  күзет  полицейі 
әудем жерде тротуармен кетіп 
бара жатқан.
-  Бірдеңе  тастап  кетсеңші, 
қожайын. Қарным ашты.
Қалың 
ерінді 
жігіттің 
көздері  бір-бірімен  тебісіп 
тұрғандай,  үстінен  арақ  исі 
мүңкіп тұр.
-  Мүмкін  су  ішкің  келетін 
шығар? - деп сұрады Матье.
- Құдайға рас, достым, - деді 
жігіт  тілі  күрмеліп.  -  Құдайға 
рас!
Матье 
қалтасынан 
бес 
франктің бақырын тауып алды.
- Тіпті маған бәрібір, әшейін 
айта салғаным ғой.
Матье бақырын берді.
-  Сабазым-ай!  -  деді  жігіт 
қабырғаға  сүйеніп  тұрып.  - 
Сабазым-ай!  Жақсылық  жасап 
отырсың,  осының  үшін  саған 
тамаша  бір  нәрсе  тілек  етсем. 
Не тілейін?

219
ҚАРАӨЗЕК
Екеуі де ойланып қалды. Матье:
- Өзің білесің, - деді.
- Жақсы. Бақытты бол, - деді жігіт - Осылай, міне!
Қарқылдап күліп жіберген.
Полицейдің  бұған  келе  жатқанын  байқап  қалған 
Матье мына жігіт үшін қорқып кетті.
- Ал сау бол, - деді. 
Былай кетпек болып еді, әлгі жігіт жабысып қоймады.
-  Тұра  тұр.  Бақыт  дегеніміз  не?  Бұның  өзі  аз,  -  деді 
қарлығып.- Рас-ау.
- Қалай, қалай? Тағы не керек?
- Саған бірдеңе сыйлайын деп ем...
- Қайыр сұрап жүргенің үшін қамап тастаймын, - деді 
полицей.
Қызыл  шырайлы,  жап-жас  полицей  түрін  қатулап 
алыпты.
- Жарты сағат бойы қарап түрмын, ары-бері өткенге 
жабыса береді екенсің, - деді ол, бірақ үнінде күмән бар.
- Ол қайыр тілеп тұрған жоқ, - деді Матье асығыс. - 
Екеуіміз әңгімелесіп тұрмыз.
Полицей иығын қиқаң еткізді де, кете барды.
Мастау  жігіт  шатқаяқтап  құлай  жаздады,  өзі  тіпті 
полицейді байқамаған да сияқты.
-  Тұра  тұр,  саған  не  сыйлайтынымды  ойлап  таптым! 
Мадрид маркасын сыйлайын.
Қалтасынан картоннан жасалған тік бұрышты жасыл 
кәртішке алып Матьеге берді. Матье былай деп оқыды:

жүктеу/скачать 1,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: