ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п

(“Кисаби дедем КоЯктд”) 
Ҕмрҕып пррЮйы “ҔоЯҕъс аса кісабъ”— сүЯкі сексер фалъҕсаЯдъң 
ЮҕжҕЮп нгл Юҗые. ежелгі саЯифън, байъЯғъ сҰЯмърън, әдес-ғҰЯпън, ралс-ранарън, 
аҕъндъҕ дәрсүЯін санъсасънапикалъҕ, әЯі саЯифи мҰЯа. ҔоЯҕъс аса фикаьръ — VII—VIII 
ғаръЯлаЯда РъЯдаЯиь бойън мекен ескен оғъз-ҕъпчаҕ сайпалаЯъ аЯарънда стъп, ран 
ғаръЯлаЯ бойъ ҰЯпаҕсан-ҰЯпаҕҕа саЯаған, Ятфани ҕазъна Яесінде бүгінгі күнге дейін 
Ҳзінің әдеби, саЯифи, асногЯауиьлъҕ, с. б. мәнін жоймаған, ара ҕҰндъ чъғаЯма. 
БҰл кҲне заман мҰЯаръ стЯалъ айстдан бҰЯън ҔоЯҕъс асанъң Ҳзі кім болған деген 
раталға жатап беЯе 
61 
кесейік. СаЯифи деЯексеЯ мен фалъҕ чежіЯері бойънча, 'ҔоЯкъс — регізінчі ғаръЯда 
РъЯ бойънда ҲміЯ рүЯген басъЯ, асаҕсъ аҕън, арҕан күйчі, аңъз кейіпкеЯі. ҔоЯҕъссъң 
анаръ ҕъпчаҕ сайпарънан, әкері ҔаЯаҕожа оғъздаЯънан екені мәлім. Міне, рондъҕсан да 
ҔоЯҕъс ҕъпчаҕсаЯ мен рол кезде РъЯдаЯиь бойън жайлаған оғъздаЯ аЯарънда екі жаҕҕа 
біЯдей ел ағаръ асанған Данъчпан ҕаЯссъң Ұзак жълдаЯ бойъ ел барҕаЯған кҲрем 
болғанън, Ҳз ҲміЯінде үч фан сҰрънда тәзіЯлік ҕъзмес асҕаЯғанън дәлелдейсін саЯифи 
деЯексеЯ баЯ. 
Ал, онъң сеңдері жоҕ күйчі-композисоЯ болғандъғън фалъҕ жадънда раҕсалған “ҔоЯҕъс 
аса күйі”, “ҔоЯҕъс раЯънъ”, с. б. мтзъкалъҕ чъғаЯмалаЯъ дәлелдейді. Ҕазаҕ аЯарънан 
чъҕҕан асаҕсъ күйчі-баҕрълаЯ, аҕън-жъЯатлаЯ ҲздеЯіне ҔоЯҕъс асанъ піЯ-Ұрсаз сҰсҕан. 
ОлаЯ ҲздеЯінің Ҳлең жъЯлаЯън барсаЯ алдънда, алдъ-мен ҔоЯҕъс асанъң ерімін атъзға 
алтдъ чаЯс деп білген. 
ЖъЯатъң үлкен піЯі ҔоЯҕъс аса,
Баса алған баЯлъҕ баҕръ арҕан аса.
Саң ҕалъп жҰЯссъң бәЯі сҰЯадъ екен,
Ҕобъзбен ҔоЯҕъс аса күй саЯсҕанда. 
Ел атзъндағъ аңъздаЯдан ҔоЯҕъс аса Ҳзінің жүйЯік жел-маьръна мініп алъп, фалҕъна 
мәнгі жарайсън жеЯ-Ұйъҕ іздетчі, ғҰмъЯ бойъ Ҳлімге ҕаЯръ күЯертчі, Ҳлім дегенді 
білмейсін ғажайъп ҕайраЯ жан Яесінде ртЯесселеді. Әйсре де ол ҲміЯінің ронънда 
“Ҳлмейсін нәЯре жоҕ екен” деген пікіЯге келеді. Енді ҔоЯҕъс аса мәңгілік ҲміЯді ҕобъз 
раЯънънан іздейді. ¥лъ күйчі, кемеңгеЯ жъЯат Ҳзі іздеген мәңгілік ҲміЯді чънънда да 
сапҕан рекілді. ҔоЯҕъс асанъң жан себіЯенсеЯлік ръйҕъЯлъ күйлеЯі, Ұлағассъ ғибаЯас 
рҲздеЯі, әЯбіЯ жолъ маҕал-мәселге айналъп кескен Ҳлең-жъЯлаЯъ ҰЯпаҕсан-ҰЯпаҕҕа аръл 
мҰЯа, мәңгілік ҕазъна Яесінде атъръп, мъң жълдан арсам таҕъссан беЯі ҲміЯ рүЯіп келе 
жасъЯ. 

ҔоЯҕъссъ арҕан күйчі, аҕългҲй, данъчпан, асаҕсъ жъЯат деп, мазаЯ-күмбезіне (ҕоЯъм, 
Ұйъҕ жеЯ, пансе-он) бар иб ронат оғъз-ҕъпчаҕ заманънан барсаладъ. ҔоЯҕъссъң 
мазаЯън (ҕазіЯгі ҔъзълоЯда облъръ, ҔаЯмаҕчъ атданънда) фалъҕ ран ғаръЯлаЯ бойъ 
ҕадіЯлеп, онъ “ҔоЯҕъс асанъң күй саЯсасън жеЯі” деп баръна күзесчі, чъЯаҕ жағтчъ 
адам ҕойъп жүЯді. ҔоЯҕъс аса күмбезі чамамен IX—XI ғаръЯлаЯда ралънған. Роңғъ 
кезде РъЯдаЯиь аЯнаръ атъсҕъп, бҰл ҕоЯъмдъ 1960 
62 
жълъ рт чайъп кескен. ҔазіЯ пансеоннъң біЯ жаҕ ҕабъЯғаръ ғана раҕсалъп ҕалған. 
БаЯлъҕ адам баларъна ізгілік ҲміЯ іздеген жан, Ұлъ ҕобъзчъ, арҕан жъЯат ерімін бүгінгі 
ҰЯпаҕсаЯъ ерінен чъғаЯған жоҕ. Ҕүй мен жъЯ асарънъң ерімін мәңгілік раҕсат 
маҕрасъмен онъң мазаЯъ сҰЯған жеЯдегі семіЯ-жол рсанхиьрън “ҔоЯҕъс” деп асаған. 
Рерптблика үкімесінің аЯнайъ ҕатлъръ бойънча, рт чайъп кескен ҔоЯҕъссъң бҰЯънғъ 
күмбезі маңънан 1980 жълъ Ұлъ күйчіге ғажайъп жаңа обельрк оЯнасълдъ. Аңъз 
бойънча, ҔоЯҕъс асанъң бҰЯъиғъ күмбезінен ҕобъз раЯънъ, әдемі күйлеЯдің солҕъндъ 
үні еЯселі-кеч ерсіліп сҰЯадъ екен. АЯфисексоЯ оръ аңъздъ негізге ала осъЯъп, ҔоЯҕъс 
асанъң жаңа обелиркірін жарадъ. Онда биік сҲЯс ҕобъздъ біЯ-біЯіне рүйеп, біЯіксіЯіп ҕоб 
аЯҕълъ композихиь ҕҰЯған. РъЯ бойънда сънъмръз еркен рамал-жел әреЯімен әлгі сҲЯс 
ҕобъздан ой сеЯбейсін әреЯлі үн, жанға жайлъ ҕобъз раЯънъ ерсіліп сҰЯадъ. 
Ең барсъръ — ран ғаръЯлаЯ бойъ сүЯкі сілдер сүЯлі сайпалаЯдъң рүйіп съңдаған жъЯ-
дарсанъ ровессік дәтіЯде ҕайса ҕолға алънъп, бүгінгі ҰЯпаҕсъң Ятфани ҕазънаръна 
айналъп осъЯ. 
Алдъмен “ҔоЯҕъс аса кісабънъң” ҕолжазба нҰрҕалаЯънъң сабълтъ, зеЯсселті және 
барҕа сілдеЯге атдаЯма жаралтъ стЯалъ ҕърҕача айса кеселік. 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: