ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п

әЯекессеЯі стЯалъ әңгіме, берінчі хикл — сабғачсаЯмен ҕасънарт сүЯіксеЯге ажал 
ҕасеЯін сҲндіЯесіні жайънда фикаь, алсънчъ хикл — сүЯкі фалҕънъң кҲЯеген емер екенін 
Ҳкінічпен жъЯлатға аЯналған, жесінчі хикл — сүЯкі
фалҕънъң данҕън кҲкке кҲсеЯген ҕаған екендігі жҲнінде айсълған жъЯ, регізінчі хикл — 
оръ еркеЯскіч-жъЯдъ жазтға ребеп болған жәйссеЯді баьндатға аЯналған._ 
Ежелгі сүЯкі поазиьръна сән дәрсүЯ бойънча, оръндай әЯбіЯ хиклдъң Ҳзі міндессі сүЯде 
мънадай үч алеменссен сҰЯасън болған: 1. Оҕиғанъң барсалтъ; 
2. Рол оҕиға желірінің біЯсіндеп Ұлғаь сүрті; 
3. Оръ хиклда айсълтға сиірсі ой-пікіЯдің сүйіні. Мәрелен, “Күлсегін” (кічі жазт) 
жъЯънъң екінчі хиклън мърал есіп келсіЯейік. Екінчі хикл — СүЯік ҕағанасъ жеЯінің 
Ұлан-ғайъЯ кең екендігін ртЯессетге аЯналған: 
Соғъз оғъз бексеЯі, фалҕъ, 
БҰл рҲзімді мҰҕиьс съңда, 
СеЯең Ұҕ. 
ІлгеЯі — күн чъғърънда, 
Оң жаҕса — күн оЯсарънда
1
, 
Кейін — күн басърънда, 
Рол жаҕса — сүн оЯсарънда
2
, 
Орънъң ічіндегі фалъҕсъң бәЯі 
Маған ҕаЯайдъ! 
Фалъҕсъ орънчама кҲбейссім! 
Міне, оръ хиклдің алғачҕъ үч жолъ -барсалтъ — ҕол арсъндағъ фалъҕҕа ҕаЯаса үндет 
рҲз; одан кейінгі сҲЯс жол Ҳлең -ҲЯірсеті — СүЯік ҕағанасъ жеЯінің кеңдігін аЯналған; 
хиклдъң роңъндағъ екі жол хиклдъң сүйіні — сүЯік елінің жеЯі кең, ал екені айсъладъ. 
РҲйсіп, Күлсегін (кічі жазт) жъЯънда регіз хикл 
1
Оҕсүрсік. 
2
Ролсүрсік. 
52 

ьғни регіз фикаь баЯ. ӘЯбіЯ хиклдъң Ҳзі үч алеменссен (оҕиғанъң барсатъ, ҲЯірсеп 
Ұлғабъ, сүйіні) сүЯадъ. 
Енді Күлсегін еркеЯскічінің үлкен жазтъ секрсінің композихиьлъҕ ҕҰЯълъръна салдат 
жарап кҲЯейік. Үлкен жазтдағъ Күлсегін жъЯъ кҲлемі жағънан 428 Ҳлең жолънан 
сҰЯадъ. МҰнъң Ҳзі ҕҰлпъсарсағъ Ятналъҕ жазт бойънча ерепсегенде Ұзъннан-Ұзаҕ 53 
ҕасаЯ жазт болъп чъғадъ. 
БҰл жъЯдъң еЯекчелігі — бҰл жъЯ біЯ-біЯінен солъҕ деЯбер сҰЯған алсъ фикаьдан, ьғни 
алсъ оҕиғадан ҕҰЯалған детге боладъ. БіЯінчі фикаь — сүЯік фалҕънъң Ұлъ аса-бабалаЯъ 
стЯалъ, екінчі фикаь — сүЯіксеЯді сабғачсаЯдъң бағъндъЯъп алғанъ жҲнінде, үчінчі 
фикаь — ЕлсеЯір ҕағандъ рипассатға аЯналған, сҲЯсінчі фикаь — Ҕапаған ҕаған стЯалъ, 
берінчі фикаь — Білге ҕағандъ жъЯ Ҳскен, алсънчъ фикаь — Күлсегін стЯалъ жъЯ. 
СүЯік фалҕънъң аса-бабалаЯъ Ұлъ адамдаЯ болғанън жъЯлатға аЯналған біЯінчі фикаь — 
ҕҰлпъсарсағъ Ятналнҕ жазтдъң біЯінчі— сҲЯсінчі жолдаЯън солъҕ ҕамсидъ. 
БіЯінчі фикаь — сҲЯс хиклдан сҰЯадъ. БіЯінчі хиклда — сүЯік фалҕънъң үрсіне билік 
жүЯгізт үчін біЯ кезде Білге ҕағаннън, аса-бабалаЯъ осъЯғанъ жъЯланадъ, екінчі хикл 
— Білге ҕағаннъң аса-бабалаЯъ жараған әркеЯи жоЯъҕсаЯ стЯалъ, үчінчі хикл — сүЯік 
фалҕънъң аЯғъ аса-сегінің адамгеЯчілік ҕариессеЯі жоғаЯъ болғанъ жайънда, сҲЯсінчі 
хикл — Білге ҕағаннън, аса-бабалаЯън жоҕсап-жълатға аЯналған. 
МҰнда да әЯбіЯ хикл Ҳз ічіне міндессі сүЯде үч алеменссі ҕамсидъ — барсатъ (оЯърча 
“зацин”), оръ хиклдағъ оҕиғанън. ҲЯірсеті және сүйіні. 
БіЯінчі фикаьнъң біЯінчі хиклън да салдат жарап кҲЯейік: 
1. Оръ хиклдъң барсатъ үч жол Ҳлеңнен сҰЯадъ. МҰнда жеЯ мен кҲксің және адамнъң 
жаЯалтъ стЯалъ әңгіме боладъ: 
Биіксе КҲк сәңіЯі, 
СҲменде ҕаЯа жеЯ жаЯалғанда, 
Екетінің аЯарънда адам баларъ жаЯалған. 
2. Хиклдъң екінчі бҲлімінде — оҕиға ҲЯірсей сүреді: Білге ҕағаннъң аса-баабаръ адам 
баларъ үрсіне билік жүЯгізт үчін осъЯғанъ екі жол Ҳлеңде айсъладъ: 
53 
Адам баларъ үрсіне (билік жүЯгізт үчін) аса-сегім —
Бтмън ҕаған, Ірсемі ҕаған осъЯған. 
3. Оръ хиклдъң ҕоЯъсъндъ бҲлімінде — екі жол Ҳлеңде Білге ҕағаннъң аса-сегінің билік 
жүЯгізті бүкіл сүЯкі фалҕъ үчін игілік әкелгені айсъладъ: 

ОсъЯъп, сүЯкі фалҕънъң ел-жҰЯсън 
ҔалъпсарсъЯғаи, иелік ескен. 
БіЯінчі фикаьнъң біЯінчі хиклъ оръмен аьҕсаладъ. БҰл фикаьнъң ҕалған екінчі, үчінчі 
және сҲЯсінчі хиклдаЯънъң композихиьлъҕ ҕҰЯълъръ да дәл оръ үлгіде болъп келеді. 
Ал, енді оръ Күлсегін (үлкен жазт) жъЯънъң мазмҰнъ жағънан ара ҕъзъҕсъръ, 
композихиьлъҕ ҕҰЯълъръ зоЯ чебеЯлікпен жаралғанъ — алсънчъ фнкаьръ. 
Күлсегін еркеЯскічінің (үлкен жазт) алсънчъ фикаьрън Күлсегін басъЯдъң жатънгеЯлік 
жоЯъҕсаЯъ жҲнінде жазълған ғажайъп жъЯдарсан детге боладъ. Алсънчъ фикаь он үч 
хиклдан сҰЯадъ. 
Міне, оръ алсънчъ фикаьнъң біЯінчі хиклъ Күлсегіннің әркеЯи ҕъзмесінің алғачҕъ 
рәссеЯі ҕалай барсалғанън ртЯессетден барсаладъ. БҰл хиклдъң барсатъ — он жарсағъ 
бала жігіске Күлсегін деген еЯлік ерім ҕалай беЯілгенін сҲЯс жол жъЯда баьндап беЯеді. 
Рорън оҕиға желірі Ұлғайъп, Күлсегіннің стған жеЯ үчін жүЯгізген ҕандъ чайҕарсаЯъ 
(он жол Ҳлеңде) кҲЯресіледі. Ал, хиклдъң ҕоЯъсъндъ бҲлімінде (біЯ жол жъЯ) 
Күлсегіннің сеңдері жоҕ жеңірсеЯі жъЯ боладъ: 
Ірін-күчін беЯіп, орънчама 
ел жиъп, інім Күлсегін Ҳзі ҕайсър болдъ. 
Әкем ҕаған Ҳлгенде інім Күлсегін жесі жарса ҕалдъ. 
Он жарса Тмай сексі чечемнің бағъна 
Інім Күлсегін еЯ асандъ. 
Он алсъ жарҕа (келгенде) ағам ҕағаннъң 
ел-жҰЯсън ронча молайссъ. 
Алсъ цтб, роғдалаЯға ҕаЯръ
Ассандъҕ, салҕандадъҕ.
Сабағач,ОңсҰсъҕсъ бер мъң әркеЯі келді, 
Роғърсъҕ 
Күлсегін жатға жалғъз Ұмсълдъ.
ОнсҰсъҕсъ ҕаЯтлъ барчълаЯъмен ҕолға сүріЯді. 
ҔаЯтлълаЯдъ ҕағанға енчіледі. 

Ол әркеЯді ронда салҕандадъҕ. 
БіЯінчі фикаьнъң екінчі хиклъ Күлсегін басъЯдъң ара касъгез жат Чаца Реңгтнмен 
болған аьтръз чайҕарън ртЯессетге аЯналған: 
54 
ЖиъЯма біЯ жарънда 
Чаца Рүңүнмен айҕарсъҕ 
Ең ілкі Садъҕън цтЯдъң 
Боз асън мініп чапсъ, 
Ол ас ронда Ҳлді. 
Екінчіде ЫчбаЯ ЯмсаЯдъҕ Боз асън мініп 
чапсъ.— 
Ол ас ронда Ҳлді. 
Үчінчіде иегін Рілікбексін еЯссетлі соЯъ асън 
мініп чапсъ,— 
Ол ас ронда Ҳлді. 
Міне, бҰл хиклда Күлсегін жъЯънъң барҕа хиклдаЯъ риьҕсъ үч алеменссен сҰЯадъ. 
Хиклдъң барсатънда — Күлсегіннің роғър кезінде нече жарса екені айсъладъ, родан 
кейінгі оҕиғанъң ҲЯірсет бҲлімінде — роғър каЯсинаръ беЯілген, ең роңъндағъ біЯ жол 
Ҳлеңде сүЯіксеЯдің жеңірке жескені фабаЯланадъ. 
МҰндай композихиьлъҕ кҰЯълър “Ҕүлсегін” жъЯънъң баЯлъҕ фикаьлаЯъ мен 
хиклдаЯъна сән болъп келеді. СегіндежъЯдъ композихиьлъҕ жағънан дәл орълайча есіп 
ҕҰЯт — рол кҲне сүЯкі дәтіЯінің міндессі сүЯде оЯъндалтъ сиір әдеби дәрсүЯінің біЯі 
болра кеЯек. 
Күлсегін жъЯънъң бҰдан кейінгі фикаьлаЯъ мен хиклдаЯънда сүЯкілеЯдің сүЯгеч, роғдъ, 
аз, оғъз, с. б. ҕаЯръ роғъръ, Ҕүлсегінің сайралмай рол ҕандъ майдандаЯда Ұлъҕ ЕЯкін, 
ҔҰчъ СҰсъҕ, аздаЯдъң ЕлсебеЯі риьҕсъ жатлаЯъмен жекпе-жек аЯпалъръ ртЯесселеді. 
ЖъЯда Күлсегін сүЯкі елінің “сҲЯс бҰЯъчъндағъ” баЯлъҕ жатдъ жеңіп, елде сънъчсъҕ, 
бейбіс ҲміЯ оЯнасадъ. Ҕүлсегін сүЯкі фалҕън сәтелріз ессі, байлъҕҕа кенелссі деген пікіЯ 
айсъладъ.ЖъЯдъң барсъ идеьръ — сүЯкі фалҕън атъз біЯлікке, ръЯсҕъ жатға ҕаЯръ 
Ұйъмдарҕан күЯерке, аса-баба жолън беЯік Ұрсатға чаҕъЯт болъп сабъладъ. 

АвсоЯ сүЯкі фалҕъ аса-баба дәрсүЯін беЯік Ұрсаған кездеЯінде ечкімге сәтелріз, жаҕръ 
ҲміЯ рүЯгенін жъЯлай келіп, ол оръ жолдан сайъп, дҰчпаннъң алданған рәссеЯінде: 
Бек ҰлдаЯъ — кҰл болдъ,
Пәк ҕъздаЯъ — күн болдъ.— 
дейді. ЖъЯ ронънда Күлсегін Ҳлгенде бүкіл сүЯкі фалҕъ ҕассъ ҕайғъЯъп, аза сҰсҕанъ, 
онъ жоҕсап-жеЯлет ралсанасъна әлемнің сҲЯс бҰЯъчънан кҲп елчілеЯ, басъЯлаЯ, сар 
ҕачайсън чебеЯлеЯ, саңбачълаЯ (мҲЯ иері), бексеЯ, с. б. келгені айсъладъ. 
55
Күлсегін басъЯдъ жеЯлетге сасабъ елінен келгендеЯді ТдаЯ-Реңгтн, сабғач ҕағанънан — 
Іриі-Лікең барсап келді. Күнбасърсағъ Роғдъ, БеЯчекеЯ, БҰфаЯ ҰлърсаЯънъң фалҕънан 
— Нең-Ренгтн, СаЯфан Ұлъ, “он оҕ” елі мен сүЯгеч ҕағаннан — МаҕЯач саңбачъ және 
Оғъз Білге саңбачъ, ҕъЯғъз СаЯдтч ЧтЯ, Ҕүлсегінді жеЯлетге ҕасърҕанъ жъЯда зоЯ 
чебеЯлікпен баьндалған. 
ОЯфон жазба еркеЯскічсеЯі ічінде “С о н ъ к Ҳ к ж ъ Я ъ” еЯекче оЯън аладъ. БҰл 
жъЯдъң авсоЯъ бҲлек, онъ СонъкҲксің Ҳзі жазған деген болжам баЯ. 
Әйсре де бҰл жъЯ Ҳзінің жазълт рсилі, кҲЯкемдік сәрілдеЯі, композихиьлъҕ ҕҰЯълъмъ, 
идеьлъҕ мазмҰнъ жағънан Күлсегін жъЯъна Ҳсе-мҲсе Ұҕрар. ӘріЯере, композихиьлъҕ 
ҕҰЯълъмъ — хиклдаЯ мен алеменссеЯдің асҕаЯасън ҕъзмесі ҕҰддъ Күлсегін 
жъЯъндағъдай болъп келеді. 
ӘЯине, “СонъкҲк” жъЯънъң рбжесі, оҕиғалаЯъ барҕача болъп келеді. МҰндағъ барсъ 
ҕаһаЯман — ҕағаннъң кеңерчірі Сонъкек. Ол Ҳзі стЯалъ: 
Аҕъл иері, 
РҲз иері мен болдъм,— 
дейді. Ал, дҰчпандаЯъ СонъкҲксің аҕъл алъбъ — білге екенін мойъндайдъ: 
Ҕағанъ — алъп екен,
АҕългҲйі — білгіЯ екен. 
ЕгеЯ “Күлсегін” жъЯънда сүЯкі елінің белгілі біЯ роғърсағъ жеңіріне ребеп болған негізгі 
нәЯре — Күлсегін басъЯдъң еЯлігі деп кҲЯресілре, ал “СонъкҲк” жъЯънда авсоЯ дәл рол 
жолғъ чайҕарса жеңірке СонъкҲксің, аҕъл-айларъ аЯҕарънда ғана жессік деп кҲЯреседі. 
БҰл жъЯдъң барсъ ҕаһаЯманъ басъЯ емер, бүкіл сүЯкі елінің дана ҕаЯсъ, сіпсі Білге ҕаған 
мен Күлсегінің әкері ЕлсеЯір ҕағанға да кезінде аҕългҲй болған СонъкҲк ҕаЯс. Рондъҕсан 
бҰл жъЯда тағъз-Ҳриес, наҕъл рҲздеЯ кҲбіЯек ҰчъЯарадъ: 

ЖҰҕанъ бүксет — оңай,
Жіңічкені үзт — оңай. 
Немере: 
Ҕол ҕорълра — күч әреЯ. 
Яки: 
56 
ұлімнен Ұьс күчсі, с. б.
Ел баръна ҕасеЯ сенгенде СонъкҲк: 
Оръ рҲзді ерісіп. 
Сүні бойъ Ұйҕъм келмеді, 
Күндіз осъЯғъм келмеді,— 
дейді. Ол сүЯкі елі үчін, онъң ҕағандаЯъ үчін Ҳзінің күч-ҕтасън аьмағанън зоЯ 
маҕсанъчпен айсадъ: 
ЕлсеЯір ҕаған үчін,
СүЯкі БҲгі ҕаған үчін
СүЯкі Білге ҕаған үчін,
Ҕапаған ҕаған үчін
Сүнде Ұйъҕсамадъм,
Күндіз осъЯмадъм.
Ҕъзъл ҕанъмдъ сҲксім.
ҔаЯа сеЯімді ағъздъм. 
Күч-ҕтасъмдъ аьмадъм. 
“СонъкҲк” жъЯъ да кҲлемді. Ол 313 Ҳлең жолънан сҰЯадъ. МҰнъң Ҳзі ҕҰлпъсарса 62 
Ятналъҕ жазт жолъна ръйъп сүЯ. ЖъЯдъң жалпъ оҕиға желірін зеЯссетчілеЯ он сҲЯс 
хиклға, ьғни он сҲЯс фикаьға бҲліп ҕаЯарсъЯадъ. Күлсегін жъЯъндағъ рекілді мҰнда да 
әЯбіЯ хикл үч алеменссен: оҕиғанъң барсалтъ, оҕиға желірінің ҲЯірсеті және ҕоЯъсъндъ 
бҲлімнен сҰЯадъ. 

БіЯінчі хиклда сүЯкі фалҕънъң сабғачсаЯға бағънъчсъ болъп ҕалт саЯифъ, екінчіде — 
аман ҕалған сүЯкілеЯдің бар ҕоръп, біЯігті, үчінчіде — рол біЯіккен фалъҕсъ барҕаЯасън 
ҕаған райлатдъң ҕиън болғандъғъ, ҕаған райлатдағъ СонъкҲксің зоЯ Яолы асҕаЯғанъ, 
сҲЯсінчіде—ЕлсеЯірсі ҕаған есіп жаЯиьлағанъ, ел іч-індегі сънъчсъҕҕа ръЯссан ҕасеЯ 
сҲне барсағанъ, берінчіде — оғъздаЯдан съңчъ келіп, олаЯ сүЯкі елін чаппаҕ болъп 
жасҕанъ, алсънчъда — сүЯкі фалҕънъң жатлаЯъмен күЯерсің ҕиъндъғъ және оръ 
ҕиъндъҕсъ жеңтдегі СонъкҲксің Яолі, жесінчіде — оғъздаЯмен болған роғър стЯалъ, 
регізінчі хиклден барсап, ол үчін-чі хиклға дейін сүЯкілеЯдің сүЯлі сайпалаЯмен 
жүЯгізген ҕиьн-керкі роғърсаЯъ жъЯ есіп баьндаладъ. 
“СонъкҲк” жъЯънъң ең роңғъ — он сҲЯсінчі хиклъ бүкіл жъЯдъң ҕоЯъсъндъръ 
риьҕсъ. Мүнда сүЯкілеЯдің Ҳз елі, жеЯі үчін жүЯгізген роғърсаЯън асап-асап айсадъ да, 
ронъң бәЯінде сүЯкілеЯдің жеңірке жескенін, рол жеңірсеЯ Ҳзінен-Ҳзі келмегені, оған 
СонъкҲк Ҳзінің аҕъл-кеңерімен, еЯлік ірсеЯімен ҕъЯтаЯ үлер ҕорҕанъ рез зеЯгеЯлеЯіне 
ғана сән зоЯ чебеЯлікпен ртЯесселеді. БҰл жъЯда сүЯік елінің ран ҕъЯлъ ҲміЯінде 
СонъкҲксін, 
57 
саЯифи Яолы асҕаЯғанъ еЯекче асап айсъладъ: 
Бүкіл сүЯкі фалҕъна 
ҔаЯтлъ жат келсіЯмедім, 
Ассъ әркеЯ жоласпадъм. 
...Еліміз ҕайса ел болдъ, 
: 
Фалҕъмъз кайса фалъҕ болдъ. 
СонъкҲк еркеЯскічі — ежелгі сүЯкі поазиьръна сән әдеби дәрсүЯде, кҲЯіксет ҕҰЯалдаЯъ, 
сілі, композихиьръ с. б. жағънан зоЯ чебеЯлікпен жазълған жъЯдарсан болъп сабъладъ. 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: