ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п
жүктеу/скачать 1,11 Mb. Pdf көрінісі
|
Ezhelgi dauir adebieti Kelimbetov (1)
| МАФМҘД ҔАШҒАРИ
“ДжрЮлж йҰғЮп Юп-пүри” (“СүЯкі рөздеЯінің жинағы”.) Мафмүд ҔачғаЯи — он біЯінчі ғаръЯда ҲміЯ рүЯіп, еңбек ескен Ұлъ уилолог, атъз әдебиесі үлгілеЯін жинап, зеЯссетчі ғалъм, белгілі раьфасчъ. Ол “Дитани лҰғас ас-сүЯк” ассъ еңбек жазъп, Ҳз заманъндағъ сүЯкі сілдеЯінің сҰңғъч ғълъми гЯаммасикарън жарадъ. Әйсре де “Дитани лҰғас ас-сүЯк” сек сүЯкіче-аЯабча сүріндіЯме рҲздік ҕана емер, ронъмен біЯге, ол сүЯкі сілдеЯін зеЯссетде сеңдері жоҕ ғълъмн еңбек. Біз үчін ең маңъздъръ — авсоЯ сүріндіЯме рҲздікке ежелгі атъз әдебиесі үлгілеЯінен, Ҳзі ҲміЯ рүЯген оЯса ғаръЯдағъ поазиьлъҕ чъғаЯмалаЯдан ара ҕҰндъ масеЯиалдаЯ — сүЯлі саҕъЯъпсағъ Ҳлең-жъЯлаЯ, еЯсегі-аңъздаЯ, маҕал-мәселдеЯ, ҕанассъ рҲздеЯ с. б. кҲЯкем рҲз үлгілеЯіи енгізген. Әдеби чъғаЯмалаЯ мен фалъҕсъҕ уолыклоЯдан алънған үзінділеЯді МафмҰд ҔачғаЯи оръ рҲздіксегі әЯбіЯ рҲздің мән-мағънарън оҕтчъръна сеЯеңіЯек сүріндіЯт үчін мърал Яесінде алъп осъЯған. Рейсіп, алғачҕъ ҕатъм адамдаЯънъң ҲміЯін, сҰЯмър-сіЯчілігін, еңбегін, рана-резімін бейнелейсін атъз әдебиесінің ғажайъп үлгілеЯі бізге МафмҰд ҔачғаЯидің еңбегі аЯҕълъ жессі. Рондай-аҕ оЯса ғаръЯдағъ кҲбіне дидаксикалъҕ раЯънда болыч келесін жазба әдебиес үлгілеЯін де біз Ұлъ ғалъмнъң оръ кісабънан сабамъз. МафмҰд ибн-тл Фүрайън ибн Мүфаммаділ ҔачғаЯи оЯса ғаръЯдағъ мәдениес оЯсалъксаЯънъң біЯі болған БаларағҰн чаһаЯънда стълған. Балалъҕ чағъ оръ маңайдағъ Үбіл және Әзін деп асаласън ҕърсаҕсаЯда Ҳскен. Онъң ҕай жълъ стълъп, ҕачан ҕайсър болғанъ анъҕ-ҕанъҕ мәлім емер. Әйсре де жанама деЯексеЯге ҕаЯап, онъ он біЯінчі ғаръЯдъң бар кезінде стълъп, рол ғаръЯдъң роңънда дүние ралған деп ерепсейді. Ұлъ ғалъмнъң “ҔачғаЯи” деп асалъп кестінің ребебі онъң бабаръ БаларағҰнға біЯ кезде ҔашҕаЯдан кҲчіп келген. Болачаҕ ғалъм алғачса БаларағҰн, ҔачҕаЯ ҕалалаЯънда, ал кейініЯек, Ҳре келе РамаЯҕан, БүфаЯа НичаптЯ, МеЯв және Бағдад чаһаЯлаЯънда оҕидъ, Ол әріЯере, аЯаб уилороуиьръмен, рондай-аҕ аЯаб-паЯръ сілдеЯіндегі чъғърсъң кларрикалъҕ поазиьръмен КҲбЯек айналърадъ. 139 МафмҰд ҔачғаЯидъң еЯекче зейін ҕойъп, Ұзаҕ жълдаЯ бойъ зеЯссеген мәрелері — сүЯкі сексер сүЯлі Ят-сайпалаЯдъң сіл еЯекчеліксеЯі, әдес-ғҰЯъп, ралс-ранаръ, атъз әдебиес үлгілеЯі, Ҳскендегі саЯифъ, с. б. болдъ. Оръндай ғълъми маҕраспен ол ҔачҕаЯдан барсап, біЯ жағъ — Жесірт, МатаЯаннафЯ, ФоЯезм, ал екінчі жағъ Римге дейін ҰланғайъЯ жеЯді мекен ескен кҲпсеген сүЯ-кі сексі ЯтлаЯ мен сайпалаЯ жеЯін аЯалап, олаЯдъң сҰЯмър- ралсъ, сілі, атъз және жазба әдебиесі с. б. бойънча ҕъЯтаЯ мол масеЯиал жинайдъ. БҰл жҲнінде МафмҰд ҔачғаЯидің Ҳзі де жазъп кескен: “Мен сүЯіксеЯ, сүЯікмендеЯ, оғъздаЯ, чігілдеЯ, ьғмалаЯ, ҕъЯғъздаЯдъң чаһаЯлаЯън, ҕърсаҕ пен жайлатлаЯън кҲп жълдаЯ кезіп (аЯалап) чъҕсъм, лҰғассаЯън (рҲздеЯін) жинадъм, сүЯлі рҲз ҕариессеЯін үйЯеніп, анъҕсап чъҕсъм. Мен бҰл ірсеЯді сіл білмегенім үчін емер, ҕайса бҰл сілдеЯдегі әЯбіЯ кічігіЯім айъЯмачълъҕсаЯдъ да анъҕсат үчін ірседім. Әйспере мен сілде олаЯдъң ең білгіЯ адамдаЯънанмън, ең үлкен маманадаЯънан, кҲЯегендеЯінен, байъЯғъ сайпалаЯънан чъҕҕан, роғър ірсеЯінде мъҕсъ найзагеЯлеЯінен едім. ОлаЯға ден ҕойғанъм рондай, сүЯіксеЯ, сүЯікмендеЯ, оғъздаЯ, чігілдеЯ, ьғмалаЯ және ҕъЯғъз сайпалаЯъ-нъң сілдеЯі сүгелдей кҲңіліме ҕонъп, жассалъп ҕалдъ. РолаЯдъң бәЯін мҰҕиьс біЯ негізде жүйеге ралдъм” 1 . ОЯса ғаръЯдъң ең кҲЯнексі ғалъмдаЯънъң біЯі МафмҰд ҔачғаЯи сіл білімі мен әдебиеске ҕасърсъ кҲлемді де, күЯделі екі ғълъми еңбек жазғанъ мәлім. БіЯі — “ЖавофиЯтн-нафв уи лтғосис стЯк” (“СүЯкі сілдеЯінің ринсакрирі, ҕағидалаЯъ”) деп асаладъ. ұкінічке оЯай, Мафмүд ҔачғаЯидің бҰл еңбегі бізге жеспеген. БҰл кісапсъң сағдъЯъ бізге әзіЯче белгіріз күйінде ҕалъп осъЯ. Ал, екінчі еңбегі —“Дитани лүғас ас-сүЯк” (“СүЯкі рҲздеЯінің жинағъ”) екені мәлім. БҰл еңбек 1074 жълъ жазълған. “Дитани лүғас ас-сүЯк”—ҕазіЯгі сүЯкі фалъҕсаЯънъң бәЯіне оЯсаҕ мҰЯа. БҰл рҲздіксе оЯса ғаръЯдағъ сүЯкі Ят-сайпалаЯънъң бәЯіне біЯдей оЯсаҕ алсъ мъңнан арсам сҲл рҲз бен жеке сайпалаЯға ғана ҕасърсъ диалекс рҲздеЯ баЯ. БҰл лекрикалъҕ жинаҕҕа енген 140 рҲздеЯ, маҕалдаЯ, Ҳлең жолдаЯъ, с. б. сүЯкі сілдеЯінің рол кездегі рҲз стдъЯт, рҲйлем ҕҰЯт жүйелеЯін, әдеби сіл мен кҲЯіксет ҕҰЯалдаЯънъң ҲміЯге келт жолдаЯън анъҕсай сүртге мүмкіндік беЯеді. “Дитани лҰғас ас-сүЯк”—сіл білімінің ең барсъ ралалаЯъ бойънча сеоЯиьлък сҰЯғъдан ҕҰндъ сүйіндеЯ жараған ғълъми еңбек. КҲне сүЯкі әдебиес еркеЯскічсеЯінің сілін үйЯентге бҰл зеЯссет кеп кҲмек кҲЯресіп келеді. Мәрелен, оръ “Дитани лтғас ас-сүЯк” сабълғаннан кейін ғана “ҔҰссъ білік” дарсанън оҕт, атдаЯт және сЯанркЯипхиь жарат кезінде бҰЯън жібеЯілген ҕаселіксеЯ сүзесілді. МафмҰд ҔачғаЯидің бҰл рездігі чън мәнінде анхиклопедиьлъҕ стъндъ детге боладъ. МҰна сек сіл мен әдебиеске ғана емер, рондай-аҕ рол кездегі Ят-сайпалаЯ мен фалъҕсаЯдъң ҕоғамдъҕ-акономикалъҕ жағдайъна, кҲне саЯифъ мен әдес-ғҰЯпъна, ралс- ранаръ мен нанъм-реніміне с. б. ҕасърсъ ара бағалъ деЯексеЯ беЯілген. МафмҰд ҔачғаЯи еңбегінің оръ біЯ Ҳзіндік еЯекчелігі, анхиклопедиьлъҕ мән-мағънаръ жайънда айса келіп, белгілі ровес сүЯкологі А. Н. Ҕононов бҰлай деп жаздъ: “МҰнда XI ғаръЯдағъ сүЯіксеЯдің ҲміЯі стЯалъ: олаЯдъң масеЯиалдъҕ мәдениесінің бҰйъмдаЯъ, сҰЯмър жайлаЯъ стЯалъ..., аснонимдеЯі мен сопонимдеЯі, Ят-сайпалаЯъ стЯалъ стърсъҕ және жекжассъҕ сеЯминдеЯі стЯалъ, сүЯкі ҕъзмес адамдаЯънъң систлдаЯъ мен ассаЯъ, сағам-ртръндаЯдъң ассаЯъ стЯалъ, үй жантаЯлаЯъ мен жабайъ жантаЯлаЯ және ҕҰрсаЯ, мал чаЯтачълъғъ сеЯминдеЯі стЯалъ, ҲрімдіксеЯ мен дәнді даҕълдаЯъ стЯалъ, арсЯономиьлъҕ сеЯминдеЯ, фалъҕсъҕ календаЯы, -айлаЯдъң және апсадағъ күндеЯдің ассаЯъ стЯалъ, геогЯауиьлъҕ сеЯминологиь мен номенкластЯа стЯалъ, ҕалалаЯ стЯалъ, атЯтлаЯ мен дәЯілеЯдің асса-Яъ, анасомиьлъҕ сеЯминологиь стЯалъ, месалдаЯ мен минеЯалдаЯ стЯалъ, әркеЯи, рпоЯс және әкімчілік сеЯ-минологиьръ стЯалъ, сүЯлі саЯифи және миусік ҕаһаЯмандаЯдъң ҲрімдеЯі стЯалъ, діни және асникалъҕ сеЯминологиь стЯалъ, балалаЯдъң ойъндаЯъ мен еЯмексеЯі және сағъ барҕалаЯ стЯалъ кҲп жағдайда біЯден-біЯ деЯексеме болъп сабъладъ”. 1 1 М. КошғаЯий. Девонт лтғосис стЯк. Сочкенс, 1960, 1-сом, 44-бес. Біз кісапсағъ Ҳлең жолдаЯън рҲздіксің оръ барълъмънан алъп осъЯмъз.— Н. К. 1 А. Н. Кононов. Мафмтд КачгаЯркий и его “Дивант лтгас ас-стЯк”. “Ровесркаь сбЯкологиь”, 1972, № 1, р. 12. 141 жүктеу/скачать 1,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|