ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п

Жүріп Фар Фажиб БаларағҰн —XI ғаръЯдъң ара кҲЯнексі аҕънъ, ерімі күллі чъғър 
елдеЯіне мәчһтЯ болған данъчпан-ойчъл, анхиклопедирс-ғалъмъ, белгілі ҕоғам 
ҕайЯаскеЯі. 
Жүріп БаларағҰн Ҳз замандарсаЯъна және Ҳзінен кҲп жълдаЯ кейін ҲміЯ рүЯген 
ҰЯпаҕсаЯға оЯса ғаръЯдъң асаҕсъ ғалъмъ, дәліЯек айсраҕ сабиғассант, Яиезиес 
(масемасика), уәләкиьс (арсЯономиь), саЯиф, аЯаб-паЯръ сіл білімі, с. б. солъп жасҕан 
ғълъм ралалаЯъң жесе меңгеЯген ғҰлама-ғалъм Яесінде жаҕръ мәлім болған. 
Әйсре де Жүріпсің ерімін әлемдік әдебиес саЯифъна мәңгілікке Ҳчперсей есіп жазъп 
ҕалдъЯған біЯден-біЯ әдеби мҰЯаръ—“ҔҰсадғт біліг” (ҔҰссъ білік”) дарсанъ. БҰл дарсан 
ҕазіЯгі сүЯкі сілдер фалъҕсаЯдъң оЯса ғаръЯдағъ "саЯифъ, ҕоғамдъҕ раьри-ҲміЯі, ғълъмъ, 
әдебиесі мен мәдени дәЯежері, әдес-ғҰЯпъ, нанъм-ренімі, с. б. ЖҲнінде ара ҕъзъҕсъ, әЯі 
ҕъЯтаЯ мол деЯексеЯ беЯесін кҲЯкем стъндъ. 
1
Рсеблева И, В. Развисие сбЯкркиф поасицеркиф уоЯм в XI ве-ке. М., 1971, р. 5.
155 
Аҕыллыҗ Ҳкірі. Жүріп БаларағҰннъң ҲміЯі стЯалъ 
мәлімес мүлдем аз раҕсалған. “ҔҰссъ 
білік” дарсанънъң авсоЯъ жҲнінде біЯен-раЯан деЯексеЯ оръ чъғаЯмаға біЯі ҕаЯа рҲзбен, 
екінчірі Ҳлеңмен жазълған алғъ рҲздеЯінде баЯ. БіЯаҕ бҰл алғъ рҲздеЯді Жүріпсің Ҳзі 
емер, кейініЯек дарсандъ кҲчіЯтчілеЯдің біЯі жазған болра кеЯек. 
Жүріп БаларағҰн Ҳз ҲміЯі мен аҕъндъҕ къзмесі жайъндағъ кейбіЯ деЯексеЯді “ҔҰссъ 
білік” дарсанънъң роңғъ үч саЯатънда ҕърҕача сүЯде, үрсіЯс ҕана әңгіме еседі. Міне, 
аҕъннъң оръ Ҳзі жазған мәлімессеЯге ҕаЯағанда, Жүріп БаларағҰн оЯса ғаръЯда ҔаЯафан 
әтлесі билік жүЯгізген мемлекессің біЯ кездегі арсанаръ Баларағүн чаһаЯънда стълған. 
Академик В. В. БаЯсолыдсъң пайъмдатънча, БаларағҰн ҕаларъ Жесірт ҲніЯінде, Цт 
Ҳзенінің бойъндағъ Соҕмаҕ ҕаларъна жаҕън жеЯде болған. 
Рол кездегі сүЯкі сілдер сайпалаЯдъң мәдени ҲміЯінде ҔачҕаЯ ҕаларъ да зоЯ Яолы 
асҕаЯғанъ мәлім. Аҕъннъң “ҔҰссъ білік” дарсанън БаларағҰнда барсап, ҔачҕаЯда 
аьҕсатъ кездейроҕ жәйіс емер. БҰл дарсанға ҕаЯа-рҲзбен жазълған кіЯірпеде аҕън: “БҰл 
кісапсъ жазған кірі БаларағҰнда стълған..., оръ кісапсъ ҔачҕаЯда жазъп бісіЯіп, 
чъғърсъң ҲміЯчірі Сабғач ҔаЯа БогЯафанға саЯст ессім” дейді. 
Аҕън Жүріп БаларағҰн “ҔҰссъ білік” дарсанън фижЯа еребі бойънча 462 жълъ, ьғни 
жаңача жъл ранат еребі бойънча 1070 жълъ жазъп бісіЯген. БҰл жҲнінде авсоЯдъң Ҳзі 
дарсанда (6495 және 6623 бәйіссеЯ) екі Яес еркеЯседі. БҰл кҲлемді дарсандъ он регіз айда 
жазъп бісіЯгенін авсоЯ чъғаЯманъң секрсеЯінде Ҳзі айсадъ. Жүріп Фар Фажиб бҰл 
еңбегін жаръ егде саЯсъп ҕалған чағънда жазғанъ белгілі. Аҕън Ҳзі стЯалъ айса келіп: 
“Елтге де кеп ҕалдъҕ... БіЯ кезде ҕаЯа ҕаЯға едік, аҕҕтға аппаҕ айналдъҕ” (364—365 
бәйіс-сеЯ) дейді. 

РҲйсіп, оръ чъғаЯманъ Ұзаҕ жълдаЯ бойъ зеЯссеген ғалъмдаЯдъң еребі бойънча, Жүріп 
БаларағҰн Ҳз дарсанън чамамен елт сҲЯс жарънда жазъп бісіЯген. Демек, аҕън 1015—
1016 жълдаЯъ стълған деп чамалаймъз. Ал, 1070 жълъ ол “ҔҰссъ біліксі” жазъп болъп, 
рол жълъ онъ “фандаЯдъң фанъна” саЯст Ҳскенін жоғаЯъда айссъҕ. БҰл саЯстға Яиза 
болған БогЯафан аҕънға: Ұлъ фар фажиб “бар кеңерчіміз” немере “Ұлъ тәзіЯ”
156 
(пасча раЯайъндағъ ҕъзмескеЯлеЯдін. барчъръ) деген жоғаЯъ асаҕ беЯеді. 
Аҕън “ҔҰссъ біліксе” ҕандай адам “Ұлъ фар фажиб” болъп ірсеті мүмкін деген ратал 
ҕойъп, оған Ҳзі егжей-сегжейлі жатап айсадъ. Ұлъ Фар Фажиб — әміЯчі-пасчанъң кҲЯеЯ 
кҲзі, ерісеЯ ҕҰлағъ, ол мемлекес заңдаЯъ мен рол елдің әдес-ғҰЯпънъң дҰЯър 
оЯъндалтън ҕадағалап осъЯадъ. Рондай-аҕ Ұлъ тәзіЯ — ҕазъна ірін барҕаЯтчъ адамға, 
раЯайда ҕъзмес есесін фас кҲчіЯтчілеЯ мен ҕол ҲнеЯчілеЯге пасча асънан ҲміЯ беЯеді, 
елчілеЯді ҕабълдап, чъғаЯъп ралъп осъЯадъ, Яерми сүЯдегі ралсанассъ жиъндаЯдъң 
заңға рәйкер Ҳстін ҕадағалайдъ, әЯі кедейлеЯ мен жесім-жеріЯлеЯдің аЯъзън съңдап, онъ 
аликбекке, ьғни Сабғач ҔаЯа БогЯа фанға жескізіп осъЯтъ сиір. БҰған ҕаЯап, Жүріп 
БаларағҰннъң пасча раЯайънда ҕандай ҕъзмес асҕаЯғанън ғана емер, ронъмен біЯге аҕън 
“ҔҰссъ біліксе” Ҳзіне Ҳсе жаҕръ санър мәрелелеЯді мейлінче сеЯең біліп баЯъп жазғанън 
да аңғаЯамъз. 
АвсоЯ Ҳз чъғаЯмарънъң кіЯірперінде дарсаннъң ҕайръ сілде жазълғанъ стЯалъ айса 
келіп, бълай дейді: 
ӘЯәбцә сажікцә кисабләЯ тктч, 
Бізніҕг сілімізгә бт итмғи оҕтч. 
Мазмүнъ: 
АЯабча, сәжікче кісапсаЯ кҲп, 
Ал, бҰл —біздің сіліміздегі сҰңғъч даналъҕ жинағъ. 
“Біздің сіліміз” деп аҕън сүЯкі сілін айсъп осъЯғанъ мәлім.Рондай-аҕ бҰл дарсанға 
ҕаЯарҲзбен жазълған кіЯірпеде чъғаЯманъң сілі жҲнінде айсълған мънадай пікіЯ баЯ: 
“Цъғър елдеЯінде, бүкіл СүЯкірсан фалъҕсаЯънда сүЯкі рҲздеЯімен, богЯафан сілінде 
жазълған бҰдан аЯсъҕ” кісап жок. Сабғач ҔаЯа БогЯа фан әтлесі ҔаЯафан мемлекесінде 
билік жүЯгізген дәтіЯде кеңінен саЯаған жазба-әдеби сіл кезінде “богЯафан сілі” деп се 
айсълған. 
Ронъмен, “ҔҰссъ білік” дарсанънъң сілін ҕазіЯгі сүЯкі сілдеЯінің ҕайръ собъна 
жасҕъзтға боладъ деген ратал стадъ. БҰл жҲнінде бүгінгі сүЯкологиь ғълъмънда әЯсүЯлі 
пікіЯ айсълъп келеді. Мәрелен, Р. Е. Малов “ҔҰссъ білік” кене үйғъЯ сілінде жазълған 
дере, А. М. ЧеЯбак ҕаЯлүҕ сілінде, Г. У. Благова дарсандағъ рҲздеЯдің салдант рипасъна 
ҕаЯап, бҰл чъғаЯма 

157 
ҕаЯлҰҕ-ҕъпчаҕ сілінде жазълған деген ҕоЯъсъндъ жарайдъ. 
Ал біздің ойъмъзча, ҕалай болған күнде де Жүріп БаларағҰн Ҳз дарсанън рол кезде 
ҔачҕаЯдан барсап, ронат АмтЯдаЯиьға дейінгі Ұлан-ғайъЯ ҲлкелеЯ мен тәлаьссаЯдъ Ҳзіне 
ҕаЯасҕан ҔаЯафан мемлекесінде ҲміЯ рүЯген сүЯкі сайпалаЯънъң бәЯіне біЯдей сүрініксі, 
оЯсак әдеби сілде жазғанъ датръз. Онъң үрсіне, ерімі күллі әлемге мәчһтЯ 
чъғърсантчъ-ғалъм В. В. БаЯсолыдсъң: “ҔаЯафан елінің азамассаЯъ ҲздеЯін ҰйғъЯ деп 
асаған емер, Жүріп БаларағҰн үчін Ҳзі жазған сіл ҰйғъЯ сілі болған емер” деген әділ 
пікіЯін Ұмъспат кеЯек. 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: