МмрЮй, “Аҕиҕас ръйъ”— дидаксикалъҕ чъғаЯма. кілге-иҰйыҕ

кілге-иҰйыҕ Рондъҕсан дарсанда негізінен адамңъң мінез 
кәогйгоі. -кҰлъҕ ҕағидалаЯъ, адамгеЯчілік, асика, әдепсілік, с. б. моЯалыдъҕ мәрелелеЯ 
әңгіме болъп, аҕън орълаЯ жайънда Ҳз оҕтчъръна ғибЯас рҲздеЯ айсадъ. 
АвсоЯ оҕтчърън әдепсі, мағъналъ рҲйлей білтге, ҲсіЯік-Ҳрек айспатға, ръЯ раҕсай білтге, 
борҕа кҲп рҲйлеп, мължъң болматға чаҕъЯадъ. 
Ал, әдепсіліксің баръ — сілге раҕ болт деп үйЯеседі: 
Білімдіден ҕалған біЯ рҲз сағъ баЯ: 
Әдепсіге “үндемер” ас сағълаЯ. 
Сіліңді съй — ронда сірің рънбайдъ, 
ЖҲнріз чъҕҕан сілден сірің ҕағълаЯ. 
РҲз ерепріз — сіліңді съй, саЯс, Ұрса, 
Съймаған сіл баръна роЯ әЯ сҰрса. 
Ерепсі рҲз — еЯ рҲзінің арълъ, 
Мължъң сілді “жат”— деп Ұғън саЯсърса. 
Аҕълдъ ма кҲп рҲйлеген күбіне, 
Салай барсъң сіл жессі ғой сүбіне. 
Оҕ жаЯаръ жазъладъ, біЯаҕ са 
Сіл жаЯаръ жазълмайдъ: сүбі не? 
РҲйсіп, аҕън “сілді съйъп Ұрсат — әдепсіліксің, білімділіксің белгірі деп біледі. 
Аҕън ҕачанда әбден ойланъп алъп, рорън ғана рҲйлет кеЯексігін еркеЯседі. ұйскені 
жаман рҲз адамнъң жан-дүниерін жаЯалайдъ. Оҕ жаЯаръ — жазълаЯ, ал ашъ сіл ралған 
жаЯа жазълмар дейді. 
Афмед Иүгінеки адамгеЯчіліксің сағъ біЯ кҲЯінірі —
182 
әділ болъп, ҕачанда чъндъҕсъ айст екенін наҕсъ деЯексеЯ келсіЯе осъЯъп дәлелдейді. 
Цън рҲз — бал рекілді, жанға жайлъ, деЯске чипа болъп келеді. Рондай-аҕ аҕън ръЯ 
чачпат, ҕҰпиьнъ раҕсай білт жҲнінде де тағъз-ғибЯас айсадъ. 

Дарсаннъң келері саЯатънда жомаЯссъҕ пен раЯаңдъҕ стЯалъ рҲз ҕозғайдъ. Аҕъннъң 
ойънча ҕҰЯмеске лайъҕсъ адамнъң бойъндағъ ең аръл ҕариес — жомаЯссъҕ. 
ЖомаЯссъҕ сҰЯған жеЯде алънбайсън арт жоҕ жълъмайсън жүЯек жоҕ. Аҕън Ұдайъ 
жомаЯссъҕ пен раЯаңдъҕсъ біЯ-біЯіне ҕаЯръ ҕойъп кҲЯреседі: 
ЖҰмраЯмар, иілмерсі жомаЯс иеЯ,
МҰЯас са ҕол жеспейсін бҰған сиеЯ.
Маҕсайсън баҕълдаЯдъ жан чъға ма,
Раҕънъ ағайън, ел бәЯі рүйеЯ. 
Аҕън жомаЯс жандаЯдъ зоЯ ъҕъларпен, жан-жүЯегімен беЯіле жъЯлайдъ. Дарсаннъң 
авсоЯъ үчін жомаЯс болт—әдессегі мінез-ҕҰлъҕ ноЯмаръ ғана емер. Аҕъннъң бҰл 
саҕъЯъпҕа кҲбіЯек кҲңіл бҲлтінің әлетмессік ръЯ ребепсеЯі баЯ. 
Афмед Иүгінеки ҲміЯ рүЯген дәтіЯде уеодалдъҕ ҕоғамнъң негізгі ҕайчълъҕсаЯъ енді 
ғана чъндап чиеленіріп келе жасҕан кезең еді. ұзгелеЯдің еңбегін ҕанат аЯҕълъ 
ҕоғамдъҕ Ҳнім бҲлірінен ҕъЯтаЯ мол үлер алған ас сҲбеліндей чонжаЯлаЯ Ҳз байлъғън 
одан райън аЯссъЯа сүрт үчін адамгеЯчілік ноЯмалаЯън ассап Ҳстден де чіміЯікпеді. Ал, 
ҕалъң бҰҕаЯанъң масеЯиалдъҕ және моЯалыдък жағдайъ күн райън күйзеліп баЯа жассъ. 
Міне, оръндай ҕиън-ҕърсат жағдайда уеодалдъҕ ҕоғамнъң ҕанатчълъҕ сабиғасън жесе 
сүрінбеген аҕън бай кірілеЯді мейіЯімділікке, жомаЯссъҕҕа чаҕъЯт аЯҕълъ мҰҕсаж 
жандаЯға Ҳзінче кҲмексерпек боладъ. 
Афмед Иүгінеки адамдаЯдъң мінез-ҕҰлҕън жаҕраЯст аЯҕълъ, олаЯдъ жомаЯс, әЯі білімді 
ест аЯҕълъ замандъ да жаҕраЯстға боладъ деп үміссенеді: 
ұміЯде жаҕръ мінез —“жомаЯс” деген,
Жаман ас —“раЯаң”, сәтіЯ рҲз еЯмеген.
БеЯген ҕол бәЯінен де ҕҰссъ болаЯ,
Рол жаман — ала біліп, сүк беЯмеген. 
Жазълмар раЯаң — атЯт емдегенде,
ҔаЯъраЯ ҕолъ сарсан “беЯ!”— дегенде.
КҲзінің рҰғъ соймай сіміркілеп,
Боладъ малдъң ҕҰлъ еЯлегенде. 
183 
Раҕълъҕ — ел ічінде біЯ сҲбе де,

АбъЯой асаҕ ронда, мәЯсебе де
Бол жомаЯс, фалъҕсъ рол рүйріндіЯген 
Кейін де, бүгінде де, еЯседе де. 
Мал жиъп баҕъл ачкҲз діЯілдеген,
Күні жоҕ біЯін ічіп, біЯін жеген.
Доръна сіЯірінде дәм сассъЯмай — 
ұлген роң жатлаЯъ жеЯ дүЯілдеген. 
Адам бойъндағъ аръл ҕариессеЯдің ең барсъръ жомаЯгсъҕ екенін айса келіп, аҕън ач-
жалаңачсаЯға ҕол Ұчън беЯтден аЯсъҕ игіліксі ір жоҕ деген ҕоЯъсъндъға келеді. 
БҰдан кейін аҕън кейбіЯ жандаЯдъң мінез-ҕҰлҕъна сән сеЯір ҕариессеЯді әңгіме еседі. 
РолаЯдъң біЯі — раЯаңдъҕ. Пейілі Ҳсе саЯ, мейлінче ҕъсъмъЯ, ечкімге ечнәЯре 
атърпайсън адамдаЯдъ аҕън ҲлсіЯе рънайдъ. Дарсаннъң авсоЯъ: раЯаң жан ҕандай 
мҰЯас-маҕрасҕа жеседі деген ратал ҕоьдъ. Аҕън оған Ҳзі жатап беЯеді. Пейілі саЯ адам 
сүЯлі аЯамдъҕ жолмен ҕъЯтаЯ алсън-күмір жинайдъ. БіЯаҕ ронъң бәЯін Ҳзімен біЯге 
молаға әкесе ме? ұзі Ҳлген роң сіЯі кезінде жҰЯссан ҕъзғанғанъ ҕъзъл иске жем боладъ. 
Рондъҕсан аҕън Ҳз чъғаЯмарънда “алаған ҕолдъ беЯеген” болтға чаҕъЯадъ: 
Мінездің жаҕръръ, әдессің мінрізі — 
Біліп ҕой, жомаЯссъҕ. Ол — раЯаңнъң айнаръ. 
Колдъң баҕъссъръ — беЯтчі кол. 
Алған, біЯаҕ беЯмеген ҕол — ҕолдъң ҕҰсръзъ. 
РаЯаңдъҕ — емдегенмен жазълмайсън атЯт. 
Ронъмен біЯге, Афмед Иүгінеки оҕтчърън рол заманнъң әдес-ғҰЯпън раҕсап, сүЯлі 
заңдаЯън оЯъндап осъЯтға, ҕаЯа ҕълдъ ҕаҕ жаЯасъндай әділессі болтға, әлріздеЯге күч 
кҲЯреспетге, кемсаЯлаЯға ҕолғабър сигізтге, нърапсъ болтға чаҕъЯадъ. 
“Аҕиҕас ръйъ” дарсанънда рондай-аҕ сәкаппаЯ, паң ҲЯ кҲкіЯек жандаЯдъ жеЯ-жебіЯіне 
жескізе рънайдъ. АвсоЯ оҕтчърън ҕаЯапайъм, момън болтға үндейді. ЦъғаЯмада аҕън 
сәкаппаЯлъҕсъ ҕаЯапайъмдълъҕҕа ҕаЯръ ҕойыч ртЯессейді. 
Меңмендік, ҲЯ кҲкіЯексік жаҕръ адамнъң сабиғасъна, мінез-ҕҰлҕъна мүлдем жас, адамдъ 
адамгеЯчіліксен жҰЯдай ҕъласън ҕариес деп кҲЯреседі. Ал, каЯапайъмдълъҕ — кез 
келген жанға жаЯарасън, онъң бедел-мәЯсеберін аръЯа сүресін киелі ҕариес Яесінде 
бейнеленеді: 

184 
Сағъ біЯ кеЯексі рҲз — айсам дарсан,
Ұғъп ал ҕҰлаҕ ралъп мендей дорсан.
Болъп ал кічіпейіл ҲзгеЯмерсей,
Аларсас сәкаппаЯлъҕ ойдъ барсан. 
Ҕайда да сәкаппаЯға асаҕ сағаЯ,
Мінез баЯ ҕойдан жтар елге жағаЯ.
ЖаЯаспар Алла да, ел де Ұлъҕръған
Адамдъ “Мен, мен!”—дейсін кетде ҕағаЯ. 
СәкаппаЯ, сонън киме—“біл!”—демегім,
Фалъҕсъ кетде кеЯіп сілдемегін.
Нъчанъ момъндъҕсън. — кічі пейіл,
Бол дағъ кічі пейіл, дыч демегін. 
Адам ҲміЯге жамандъҕ емер, жаҕрълъҕ жарат үчін, игіліксі ірсеЯді жүзеге аръЯт үчін 
келеді деген сүйін жарайдъ. 
ҔоЯъса айсҕанда, Афмед Иүгінеки Ҳз заманънъң пЯогЯерривсі аҕънъ, әЯі білімді азамасъ 
Яесінде адам бойъндағъ әдепсіліҕ, мейіЯімділік, жомаЯссъҕ, ҕаЯапайъмдълъҕ рекілді ізгі 
ҕариессеЯді баЯънча мадаҕсайдъ: ал енді надандъҕ, ҕасъгездік, раЯаңдъҕ, сәкаппаЯлъҕ 
сәЯізді мінез-ҕҰлъҕсаЯдан раҕсандъЯадъ. 
Аҕън мінез-ҕҰлъҕ ноЯмалаЯъ жҲніндегі Ҳзінің уилороуиьлъҕ-асикалъҕ пікіЯлеЯін 
октчъръна ғибЯас рҲз Яесінде Ұрънадъ. Алайда ғҰлама аҕън уеодал-клеЯикал 
ҕатъмънъң ҕоғамдъҕ-сапсъҕ мәнін сүрінбеді, Ҳзі рънап осъЯған ҕасъгездік, раЯаңдъҕ, 
надандъҕ рекілді адам мінезіндегі жағъмръз кеЯінірсеЯдің әлетмессік сүп-самъЯън 
аңғаЯмадъ. Ҕоғамдъҕ-сапсъҕ ҕайчълъҕсаЯдъ чечтдің жолън дін мен чаЯиғас аЯҕълъ 
іздеп сабтға әЯекес жарадъ. 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: