ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п

МҰфаммәд-Фожабек дәвләс фтмайъ.
БтйтЯдъ ҲЯга чадъЯван тЯтлдъ,
Кәдәф келстЯди лаЯ мәжлир ктЯтлдъ. 
Фтрәйни пәЯдәри тзЯә сүзүб раз
Мтғәнни бт ғәзәлни ҕълдъ ағаз.
...Сәбәррүм ҕълдъ, айдъ: ей уәлани,
КесүЯгил бизга лайъҕ әЯмәғанъ. 
СилаЯмин ким бизнин. сил биЯла пәйда.
Кисаби әйлараң бт ҕъч ҕасъм да. 
Кәбтл ҕълдъм, йиЯ Ҳпсим, айдъм: ей чаф,
Ичи киң сопЯаҕъ давләс ли дәЯгаф
1
. 
МазмҰнъ: 
МейЯам кечінде арпанда ай кҲЯінгенде,
МҰфаммед Ҕожабек — мемлекес әміЯчірі: 
“Себеге часъЯ сігілрін!” деп әміЯ ессі,
ЦаЯап әкелді, мәжілір ҕҰЯълдъ. 
Арпаб пеЯнерін “фҰрайън” разъна келсіЯіп,
Әнчі оръ ғазалдъ әтендесіп айссъ. 
...Ол (МҰфаммед Ҕожабек) күлімріЯеп рҲйледі;
Аҕънъм бізге лайъҕсъ саЯст жара — деді. 
Сілегім — Ҳз сілімізде жъЯ жазраң, 
Ол кісабъңдъ оръ ҕърса ҕаръмда жүЯіп жазраң. 
Сілегін ҕабълдадъм, жеЯ рүйіп айссъм: 
Ей, чаф, ренің борағаңда болт — мен үчін баҕъс. 

БҰдан кейін “МҰфаббас-наме” авсоЯъ оҕъЯманън МҰфаммед Ҕожабекпен санърсъЯъп 
Ҳседі. ӘріЯере, ол жҲнінде дарсаннъң кіЯірперінде, ҕоЯъсъндъ бҲлімінде кҲбіЯек 
айсъладъ. ЦъғаЯманъң негізгі бҲлімінде ол стЯалъ рҲз ҕозғамайдъ. Ребебі ол 
чъғаЯманъң негізгі кейіпкеЯі емер. АвсоЯ оған Ҳз дарсанън аЯнағанъ үчін мадаҕсайдъ. 
Аҕън Ҳзіне кҲп ҕамҕоЯлъҕ кҲЯрескен Ҕожабексі басъЯ, аръл сексі, мъЯза, кҲЯеген деп 
дәЯіпсейді. Рондай-аҕ Ҕожабексің ҕоңъЯас Ятънан екенін, онъң Жәнібек фанға 
жаҕъндъғън сілге сиек еседі: 
1
ХоЯезми. Мтфаббас-наме (Издание секрса, сЯанркЯипхиь, пеЯевод и иррледование Э. Н. 
Наджипа). М., 1961, р. 28—30. Біз ФоЯезми елеңдеЯін кісапсъң оръ барълъмънан алъп, 
онъ жолма-жол атдаЯма жарап беЯіп осъЯмъз.— Н. К. 
204 
Зефи әЯрлан йүәек ҔоңЯас тЯтғъ,
Кицик йачдин тлъғ лаЯнъң тлтғъ. 
Рә'адәс м'дәни иҕбал сәнжи,
Мтфәммәд-Фожа-бек аләм күвәнжи. 
Оза жанръз сәц еЯди мтлки ренриз, 
Цәфинчәк Жанъ-бек фан ға йесан риз. 
МазмҰнъ: 
КоңъЯас Ятънан чъҕҕан айбаЯлъ аЯърсанъм,
Рен рәби чағъңнан-аҕ ҰлълаЯдъң Ұлъръръң. 
Ктанъч пен ләззассъң ҕайнаЯ-бҰлағъ рен,
Мүфаммед Ҕожабек — әлемнің ҕтанъчъръң. 
Раған дейін мъна ел — жанръз сән ғана еді,
Ал, рен, чафсаЯдъң чафъ — Жәнібекпен стърръң. 
Аҕън ФоЯезми орълайча Ҕожабексі жеЯ-кҲкке ръйғъзбай маҕсап, онъ жомаЯссъҕса — 
Фасъмсайдан, басъЯлъҕса — Рүрсемнен, рҰлтлъҕса — Цолпан жҰлдъзънан озаръң 
дейді. 
Міне, оръндай мадаҕсат жъЯлаЯъ айсълған роң ғана чъғаЯманъң негізгі бҲлімі 
барсаладъ детге боладъ: 
Мтфәммәд Фожабек мәдфин сүгәссим.

Мтфәббәс-нәмә ни бтнйад ессим. 
МазмҰнъ: 
МҰфаммед Ҕожабексі мадаҕсатдъ біссім,
“Мүфаббас-намені” айстдъ барсадъм. 
“МҰфаббас-наменің” негізгі бҲлімінде жігіссің рүйген Ҕъзъна деген мҲлдіЯ мафаббасъ 
жъЯланадъ. Жігіс рүйген ҕъзъна әремдік әлемінен сең саппай, онъ Айға да, Күнге де 
сеңеп, жеЯ бесіндегі рҰлтлъҕ асатлънъң ғажайъп каЯсинарън жарайдъ. 
Мафаббас сек адамзасҕа ғана сән ғажайъп, аръл ҕариес екенін аҕън зоЯ чебеЯлікпен 
ртЯессейді: 
Ики йаҕст гәвфәЯ аләм ға беЯгән.
Мтфәббәс гәнжини адәм гә беЯгән. 
Фәва үзЯә беЯтЯ чтнкаЯғә ктнъ,
Солтн ай дек ҕълтЯ биЯ ҕәсЯә ртнъ. 
Анъң ким ал иңиндә мен, йәЯассъ,
Бойъ биЯла рацънъ сең йәЯассъ. 
Мазмүнъ: 
205 
Екі жаЯъҕ ғәтһаЯдъ әлемге беЯген
Мафаббас ҕазънарън адамға беЯген. 
Арпанда беЯеЯ рҰңҕаЯға ҕтдъ
Солған айдай есеЯ біЯ самчъ ртдъ. 
Бесіне онъң (сәҕіЯім) мен жаЯассъ
Цачъ мен бойън сең жаЯассъ. 
Діни-мирсикалъҕ бағъсса жазълған рол кездегі ҕирра-фикаьссаЯ адамдъ бҰл ҲміЯдің 
ҕъзъғънан безтге чаҕъЯъп, рүйірпенчіліксің Ҳзін жҰмаҕсъң ірі есіп ҕоьсънъ мәлім. 
МҰндай чъғаЯмалаЯ “ о дүниенің” ләззасъ үчін сіЯчіліксегі ір-әЯекессен, ҲміЯ үчін 
күЯерсен бар саЯстға чаҕъЯадъ. ЖҰмаҕсағъ ҕоЯ ҕъздаЯън дә-Яіпсейді. 

Ал, “МҰфаббас-наме” дарсанънда адамнъң оръ ҲміЯдегі адамға деген рүйірпенчілігі зоЯ 
чабъспен жъЯланадъ, аҕън наҕсъ ҲміЯдің ҕадіЯ-ҕариесін жоғаЯъ бағалайдъ, 
чъғаЯманъң бар ҕаһаЯманъ Ҳз рүйіксірі үчін ечҕандаи ҕатіп-ҕасеЯден сайралмайдъ. 
Жігіс рүйген ҕъзъна жазған фасънда “Рүйіксім ҕаръмда болраң, жҰмаҕсъң маған кеЯегі 
жоҕ” деп басъл рҲйлейді: 
Рацъң биЯ саЯъна миң фтЯ йесмар,
Иүзүн, нүң нтЯънә миң нтЯ йесмар. 
ӘгәЯ беЯрә рйтЯғаб фәҕ сә'ала,
КеЯәкмар рен ризин УиЯдәври-ә'ла. 
Киич ниң рен ризни не жанъ болртн, 
Анъң сек тмтЯниң на ранъ болртн. 
МазмҰнъ: 
Мъң фоЯ ҕъзъ — ренің біЯ сал чачъңа жеспер,
Жүзіңнің жаЯҕ ескен біЯ нҰЯъна мъң нҰЯ жеспер. 
ЕгеЯ сәңіЯ сілегімді ҕабъл есре,
Ренріз маған жҰмаҕсъң ҕажесі жоҕ. 
Рен жоҕ жеЯде кірінің жанъ бола ма?!
Рен жоҕ жеЯде ҲміЯдің рәні бола ма?І 
Жігіс рүйген ҕъзъна оръндай пікіЯ айса келіп, “маған ренріз жҰмаҕсъң кеЯегі жоҕ, рен 
аЯғъ дүниедегі фоЯ ҕъзънан мъң ере аЯсъҕръң, рол пеЯічсе ҕъздаЯ келіп, ренің 
рҰлтлъғъңа сабънрън, рен жоҕ жеЯде — жҰмаҕсъң Ҳзі маған дозак” дейді. 
РҲйсіп, аҕън наҕсъ сҰЯмър-сіЯчіліксегі рүйірпенчілік резімін “о дтниенің” баЯлъҕ 
ҕазънарънан мъң ере аЯсъҕ деп бағалайдъ. 
206 
Дарсаннъң барсъ ҕаһаЯмандаЯъ — біЯ-біЯіне ғачъҕ болған жігіс пен ҕъз. ЦъғаЯма 
негізінен жігіссің ҕъзға жазған он біЯ фасънан сҰЯадъ. Дарсанда ҕъздъң жігіске жазған 
жатал фасъ беЯілмейді. Алайда жігіссің фасънан ҕъздъң рүйген жігіске деген 
рүйірпенчілік резімін, ҕтанъч-ЯенічсеЯін айҕън аңғаЯтға боладъ. 
Жігіссін Ҳзінің ғачъғъна жазған фасънда ҕъздъ бълайча рипассайдъ: 

Әйа кеЯк ицЯә аләм падичафъ,
Жефан стссъ рениң фүрнүн рипафъ. 
...Сәбәррүм ҕълраңъз чәкәЯ тйалтЯ,
Сичиң инжүридин гәвфаЯ тйалтЯ. 
Жәмалин. йисси 'аләм ға рипафлаЯ,
Ҕасъида ийЯ ҲпаЯлаЯ жүмлә чәф-лаЯ. 
Уаләк 'ичҕън, йолъндә бирәЯ-о пай,
ЫръЯғаң данәри, ЗүфЯә, йүзтн. — Ай. 
Мазмүнъ: 
РҰлтлъҕ әлемнің пасчаръ Ҳзің,
КҲЯкіңмен күллі әлемді жеңіп алдъң. 
Наз күлкіннен чекеЯ ҰьлаЯ,
Інжтдей сіріңнен гәтһаЯ ҰьлаЯ. 
РҰлтлъғъң күллі әлемге белгілі. 
Барҕан ізіңе сәтестге басъЯ да, пасча да ънсъзаЯ. 
Раған деген мафаббассан арпан әлемі ерінен сандъ, 
Ай — жүзің, Цолпан — ренің ръЯғаңдағъ аръл сар ҕана. 
Ҕъздъң рҰлтлъғънан ҕърълған Күн не ірсеЯін білмей абъЯжъп, сүні бойъ бесіне пеЯде 
жатъп, Ұьлъп жасадъ екен: 
Рондъҕсан сүн Ұзаҕҕа Күн Ұьлъп,
Сүн пеЯдерін жамълъп жасадъ екен. 
Жігіс рүйген ҕъздъң рҰлтлъғъ рондай, сіпсі онъ кҲЯгенде осҕа сабънтчълаЯ Ҳз дінінен 
безіп кеседі деп ртЯессейді. 
ФоЯезми Ҳзі жъЯлаған ҕъздъ сек сеңдері жоҕ рҰлт ғана есіп кҲЯрестмен чекселіп 
ҕалмайдъ. Дарсаннъң бар ҕаһаЯманъ ғачъҕ болған ҕъз кеЯіксі ғана емер, ронъмен біЯге, 
аҕълъна Аплосон саңданасън данъчпан әЯі рүйгеніне баЯънча адал, адамгеЯчілігі 
жоғаЯъ, инабассъ, ізгі жан. Міне, рол аЯҕълъ авсоЯ мафаббас жайън әлетмессің мәреле 

дәЯежеріне дейін кесеЯе білген. Аҕън адамға сән кейбіЯ жаман ҕариессеЯді — 
опаръздъҕсъ, зҰлъмдъҕсъ, әдепріздіксі, надандъҕсъ ҲлсіЯе рънайдъ 
207 
ФоЯезми оръндай ой-пікіЯлеЯі аЯҕълъ Ҳзі ҲміЯ рүЯген оЯсанъң әділесріздігіне біЯчама 
наЯазълъғън білдіЯгендей боладъ. Рондъҕсан дарсанда жъЯлаған мафаббас саҕъЯъбъна 
әлетмессік-ҕоғамдъҕ сҰЯғъдан мән беЯіп ҕаЯаған жҲн деп білеміз. 
Дарсанда жігіс баЯ ръЯън аҕсаЯъп, ғачъғъ үчін ажалдъҕ Ҳзінен де сайралмайсънън 
рездіЯре де ҕъз онъң ічікі жан дүниерін сүрінбей-аҕ ҕоьдъ. МҰнъң бәЯін жігіссің 
фассаЯънан аңғаЯамъз. Ғачъҕсъҕ деЯсінен ем саппаған еЯ жігіс рүйген ҕъзъна бълай 
дейді. 
Менің ҕадіЯ-ҕариесімді Ҳлгенімде білеЯрің,
Мендей азап чекре, Аплосон да жънданаЯ еді. 
АҕъЯъ аЯманъна жесе алмаръна кҲзі жескен жігіс ҕъзбен ҕочсарадъ: 
Мені раған деген мафаббас ҲлсіЯді, 
Енді ренің ерігіңнен атлаҕ кесемін, фоч бол. 
Ронъң Ҳзінде жігіс ҲміЯден сүңілмейді. Ҕъздъң баҕъссъ болтъна сілексерсік білдіЯеді. 
Дарсанда жігіс Ҳз мафаббасъна баЯънча беЯік, ҕъзбен біЯжола ҕочсар-ра да рүйіксірінен 
мәңгі-баҕи айнъмайсънън айсадъ: 
КҲңілге Ҳзгенің мафаббасън жтъспан,
ЖъЯаҕса жүЯрем де Ҳзіңді Ұмъспан. 
Жігіс рүйгеніне: ҲміЯде алсън мен мърсъң айъЯмарън білмейсін кҲңілі роҕъЯ наданнъң 
ҕолъна сүріп ҕалма дегендей алърсан меңзеп аҕъл айсадъ: 
КадіЯіңді кҲЯ надан ҕайдан білрін,
ГәтһаЯдъң ҕадіЯін әЯкім біле беЯмер. 
Рар, кейде дарсаннъң лиЯик ҕаһаЯманъ еЯсегі-аңъздаЯда айсъласън дәрсүЯлі 
кейіпкеЯлеЯге ҕҕрап кеседі. Әйсре де дарсанда ҲміЯ наҕсъ кеЯінірсеЯімен, чънайъ 
ртЯессеЯмен бейнеленген. Ал, ондағъ кейіпкеЯлеЯ күнделіксі сіЯчілік сънърън резінесін 
наҕсъ жандаЯ. АвсоЯ лиЯик ҕаһаЯман аЯҕълъ ҕоғамнъң кейбіЯ кҲкей-серсі 
пЯоблемалаЯън атъзға аладъ. 
Мъралъ: 
Ҕәцан ҕим чад ераң ғамгинә Яәфм ес,

ӘгәЯ ртлсаң ераң, миркинә Яәфм ес. 
Мазмүнъ: 
208 
ЕгеЯ Ҳзің кҲңілді болраң, ҕайғълъ жанға ҕаЯайлар,
ЕгеЯ рен бек-рҰлсан болраҕ, кедей жанға ҕаЯайлар. 
РҲйсіп аҕън ғачъҕсаЯдъң атзъна рҲз ралт жолъмен Ҳзінің наҕсълъ уилороуиьлъҕ-
ҕоғамдъҕ кҲзҕаЯарън оҕъЯман ҕатъмға жескізеді. 
ФоЯезми гтманирсік ой-пікіЯлеЯді кезінде ст есіп кҲсеЯген даЯъндъ аҕън, Ҳз заманънъң 
ойчъл азамасъ Яесінде санълған. АвсоЯ дарсанда мафаббассъ жъЯлат аЯҕълъ Ҳзі ҲміЯ 
рүЯіп осъЯған ҕоғамнъң кейбіЯ кемчіліксеЯіне рън кҲзімен ҕаЯайсънън айссъҕ. Алайда 
ол уеодал-клеЯикал сопсъң адам бойъндағъ аръл резімді аьҕарсъ есіп осъЯғанъ стЯалъ, 
ҕъз-келінчексеЯдін, еЯкімен ечкім ранарпайсънъ жҲнінде, ронъң ралдаЯънан біЯін-біЯі 
Ұнасҕан жарсаЯ ҕайғълъ оҕиғалаЯға дтчаЯ болъп жасҕанъ фаҕънда дарсанда рҲз 
ҕозғамайдъ. 
Аҕън ФоЯезми своЯцерсворъндағъ мҰндай ҕайчълъҕсаЯ рол кездегі саЯифи-ҕоғамдъҕ 
жағдайға байланърсъ стған жәйіс еді. 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: